dr Hubert Wiśniewski 1
Agenda: 1. Rodzaje i czynniki ryzyka w przedsiębiorstwie ubezpieczeniowym. 2. Miary ryzyka przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego. 3. Zarządzanie ryzykiem ubezpieczeniowym w przedsiębiorstwie ubezpieczeniowym. 4. Zarządzanie ryzykiem kredytowym, rynkowym i operacyjnym w przedsiębiorstwie ubezpieczeniowym. 5. Ryzyko niewypłacalności i ryzyko utraty płynności. 2
Działalność ubezpieczeniowa uzasadniona jest występowaniem ryzyka. Sama instytucja ubezpieczeń powstała w celu ochrony człowieka lub jego działalności przed skutkami niepomyślnych zdarzeń, które są konsekwencją istnienia ryzyka. Generalnie w działalności ubezpieczeniowej wyróżnia się trzy kategorie ryzyka: a. ryzyko ubezpieczeniowe związane z przedmiotem ubezpieczenia; b. ryzyko ubezpieczyciela związane z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego; c. ryzyko ubezpieczającego wynikające z charakteru samej umowy ubezpieczenia. 3
Przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe ponoszą cztery główne rodzaje ryzyka: 1. Ryzyko ubezpieczeniowe związane jest z przedmiotem ubezpieczenia i postępowaniem przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego w stosunku do niego. Obejmuje zatem m.in. takie obszary działania, jak: decyzje o ubezpieczeniu, czyli selekcję ryzyka ubezpieczeniowego; proces ustalania składki ubezpieczeniowej; konstrukcję produktu; otoczenie zewnętrzne np. zmiany ekonomiczne i prawne; ocena przebiegu szkód; wybór techniki ubezpieczeń ustalanie udziału własnego w ubezpieczeniu bezpośrednim i pośrednim, decyzje o zastosowaniu reasekuracji; ustalenie wysokości rezerw ubezpieczeniowych, które powinny być w relacji do przyjętego ryzyka ubezpieczeniowego. 4
2. Ryzyko kredytowe związane jest z niedotrzymaniem warunków umowy, w tym przypadku umowy ubezpieczeniowej lub umowy reasekuracyjnej. Dla przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego może być wygenerowane przede wszystkim przez ubezpieczających, ubezpieczonych oraz reasekuratorów. Przyczyny wystąpienia tego ryzyka to m.in.: niespełnienie przez ubezpieczających obowiązków określonych w umowie; przerwanie umowy ubezpieczenia wskutek niepłacenia składek; utajenie informacji dotyczących ryzyka ubezpieczeniowego; oszustwa ubezpieczeniowe; złe umowy reasekuracyjne, niewypłacalność reasekuratorów; niespełnienie warunków umowy przez pośredników ubezpieczeniowych. 5
3. Ryzyko rynkowe w przypadku przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego występuje przede wszystkim w obszarze związanym z działalnością lokacyjną, czyli dotyczy m.in.: zmian stóp procentowych; zmian kursów walutowych; zmian cen akcji w obrocie giełdowym i pozagiełdowym; wahań koniunktury na rynku nieruchomości. Ryzyko to związane jest z niedopasowaniem aktywów i zobowiązań, konstrukcją portfeli inwestycyjnych, wartością przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego, w szczególności dotyczy to zakładów ubezpieczeniowych w formie spółek akcyjnych. 6
4. Ryzyko operacyjne w przypadku przedsiębiorstw ubezpieczeniowych występuje przede wszystkim w takich obszarach, jak: zarządzanie kadrami szczególnie sprawność zarządu i innych władz statutowych, a także zachowanie się właścicieli; funkcjonowanie systemów informatycznych; proces przepływu informacji; strategia firmy; regulacje prawne; nieoczekiwane zdarzenia o charakterze politycznym; zdarzenia katastrofalne. 7
Kwestią istotną z punktu widzenia zarządzania ryzykiem zakładu ubezpieczeń jest możliwość pomiaru ryzyka. Generalnie problem ten można sprowadzić do określenia możliwych rodzajów strat wygenerowanych przez dane ryzyko oraz do oszacowania prawdopodobieństwa zajścia tej straty. Wtedy za miarę tego ryzyka można przyjąć oczekiwaną wielkość straty wyrażoną wzorem: E (S) = p 1 S 1 + p 2 S 2 + + p n S n gdzie: S zmienna losowa o rozkładzie skokowym opisująca ryzyko; S 1, S 2,.., S n - wielkości możliwych strat; p 1, p 2,,p n prawdopodobieństwa możliwych strat; n liczba możliwych strat. Wybór miary ryzyka zależy od przyjętej klasyfikacji i charakterystyki ryzyka występującego w przedsiębiorstwie ubezpieczeniowym. 8
VaR (ang. Value at Risk) wartość zagrożona jest aktualnie jedną z podstawowych miar wykorzystywanych na rynkach finansowych. VaR jest statystyczną miarą ryzyka, która szacuje maksymalną stratę, jaka może wystąpić przy założonym poziomie ufności. VaR jest określana przez prawdopodobieństwo, zgodnie z którym straty będą mniejsze od założonej kwoty. Jeżeli przyjmiemy, że zmienna losowa S opisuje wysokość straty, na jaką narażone jest całe przedsiębiorstwo ubezpieczeniowe lub konkretny portfel ubezpieczeń, to VaR określa się jako kwantyl rzędu α w sposób następujący: gdzie: α - poziom tolerancji (najczęściej: 0,1; 0,05; 0,01); 1- α poziom ufności Interpretacja: Jeżeli założymy że poziom ufności 0,99 to stwierdzenie że VaR wyniesie 1 mln zł możemy interpretować następująco: prawdopodobieństwo tego, że w rozpatrywanym okresie strata wyniesie więcej niż 1 mln zł jest mniejsze niż 0,01. 9
W przedsiębiorstwach ubezpieczeniowych stosuje się także inne miary ryzyka m.in.: a. EaR (Earnings at Risk) zysk zagrożony jest to górna wielkość, o którą może być mniejszy zysk netto przedsiębiorstwa w porównaniu z planowaną wielkością, w wypadku zrealizowania się zdarzeń niekorzystnych, które odzwierciedlają istniejące ryzyko. b. CFaR (Cash Flow at Risk) przepływ pieniężny zagrożony jest to górna wielkość, o którą może być mniejszy przepływ pieniężny przedsiębiorstwa w porównaniu z planowaną wielkością w wypadku zrealizowania się zdarzeń niekorzystnych, które odzwierciedlają istniejące ryzyko. 10
c. ES (Expected Shortfall) oczekiwany niedobór miarę można interpretować jako średnia najgorszych (1-α) start. W przypadku gdy rozkład strat jest funkcją dyskretną ES ma postać: gdzie: x p najgorszy wynik dla poziomu tolerancji p; p, p p prawdopodobieństwo zajścia najgorszego wyniku dla poziomu tolerancji. 11
Zawarcie kontraktu ubezpieczeniowego powinna poprzedzać identyfikacja ryzyka ubezpieczeniowego. Podstawowe problemy, które pojawiają się w związku z prowadzeniem procesu identyfikacji ryzyka ubezpieczeniowego, to: a. metodologia identyfikacji ryzyka ubezpieczeniowego gdzie wykorzystuje się przede wszystkim metodę opartą na analizie przeszłych szkód związanych z obserwowanym obiektem, który ma być ubezpieczony; b. narzędzia wykorzystywane do identyfikacji w tym celu wykorzystuje się m.in.: listy kontrolne zawierające wszystkie możliwe rodzaje ryzyk towarzyszące danej działalności, kwestionariusze, analizy eksperckie, wyceny nieruchomości, bazy danych dotyczące przebiegu szkód, prognozy gospodarcze dotyczące konkretnej branży. 12
Klasyfikacja ryzyka jest niezwykle istotna, jednak nie ma uniwersalnych podziałów, stosowną klasyfikację uzyskuje się w wyniku ustalenia kryterium oraz celu podziału. Jeśli przyjmiemy, że ryzyko ubezpieczeniowe związane jest z przedmiotem ubezpieczenia, to wówczas wyróżnia się: a. ryzyko osobowe które powoduje straty w dobrach osobistych, takich jak życie, zdrowie, starzenie się i zdolność do pracy; b. ryzyko majątkowe - które może spowodować straty wynikające z posiadania nieruchomości i mienia ruchomego, prowadzenia działalności gospodarczej oraz wykonywania określonych zawodów, korzystania z różnych usług finansowych i innych. 13
Ze względu na praktykę ubezpieczeniową i efektywne zarządzanie ryzykiem ubezpieczeniowym duże znaczenie ma możliwość pomiaru ryzyka ubezpieczeniowego, a przede wszystkim określenie i zidentyfikowanie jego miary. Do opisu ryzyka ubezpieczeniowego przydatna jest zmienna losowa. Przyjmuje się, że dla zmiennej losowej opisującej ryzyko ubezpieczeniowe powinno być spełnione założenie o skończonej wartości oczekiwanej. Ze zmienną losową związana jest jej funkcja rozkładu prawdopodobieństwa zwana dystrybuantą, która właściwie charakteryzuje ryzyko ubezpieczeniowe. Dlatego też dobrymi miarami ryzyka ubezpieczeniowego stosowanymi w praktyce są następujące parametry rozkładu prawdopodobieństwa, m.in. takie jak: wartość oczekiwana; odchylenie standardowe; wariancja; współczynnik zmienności; współczynnik skośności. 14
Należy podkreślić, iż jeden wypadek ubezpieczeniowy może spowodować jedną lub więcej szkód. Dlatego też do analizy ryzyka stosuje się m.in. takie wskaźniki, jak: a. Wskaźnik częstości wypadków ubezpieczeniowych określany jako stosunek liczby wypadków, które zdarzyły się w tym samym okresie do liczby polis ubezpieczeniowych lub do liczby rodzajów ryzyka objętych ochroną ubezpieczeniową na tych samych zasadach, który określa się wzorem: n liczba wypadków ubezpieczeniowych; N liczba polis lub liczba ubezpieczonych rodzajów ryzyka. W przypadku dostatecznie licznego portfela polis wartość tego wskaźnika przyjmuje się jako przybliżoną miarę prawdopodobieństwa wystąpienia wypadku ubezpieczeniowego w danym badanym portfelu ryzyka. 15
b. Wskaźnik rozszerzalności wypadków ubezpieczeniowych stosowany wtedy, gdy w danym rodzaju ubezpieczeń obserwuje się zjawisko kumulacji rodzajów szkód. Zjawisko takie występuje w ubezpieczeniach transportowych, ogniowych, powodziowych, katastroficznych i innych, gdy jeden wypadek ubezpieczeniowy powoduje kilka szkód (roszczeń). Wskaźnik określa wzór: gdzie: m liczba szkód (roszczeń) n liczba wypadków ubezpieczeniowych. 16
c. Wskaźnik częstości roszczeń określany wzorem: gdzie: m- liczba roszczeń (szkód); N liczba polis. W przypadku, gdy każde roszczenie traktowane jest jako oddzielny wypadek ubezpieczeniowy (a tak jest w ubezpieczeniach osobowych), nie oblicza się ostatniego wskaźnika, gdyż pokrywa się on ze wskaźnikiem częstości wypadków ubezpieczeniowych. 17
d. Wskaźnik intensywności działania wypadków ubezpieczeniowych określany jako stosunek sumy odszkodowań Z do sumy ubezpieczenia S, ale tylko tych obiektów (tego ryzyka), w których pojawiła się szkoda, czyli oznacza się symbolem: Wskaźnik ten jest stosowany w ubezpieczeniach majątkowych i opisuje w przybliżeniu przeciętnie część wartości majątku, w którym powstała szkoda uległa zniszczeniu. 18
Określa się, że ryzyko ma cechy katastrofalne, jeśli jego realizacja generuje wielkie szkody losowe, które mogą wystąpić w jednym obiekcie lub w wielu obiektach i które mogą być kumulacją bardzo dużej liczby nawet drobnych szkód powstałych w wyniku katastrofy naturalnej lub spowodowanej przez człowieka. Ryzyko katastrofalne charakteryzuje się następującymi właściwościami: a. nie jest spełniony warunek dotyczący niezależności występowania szkód; b. prawdopodobieństwo realizacji ryzyka katastrofalnego jest bardzo małe i trudne do oszacowania; c. nie zachodzi warunek powtarzalności jednorodnych szkód, który pozwala korzystać z prawa wielkich liczb, a który jest jedną z cech ubezpieczalności ryzyka; d. szkody powstałe w wyniku realizacji ryzyka katastrofalnego pojawiają się prawie w tym samym czasie. 19
Ubezpieczenia na życie obejmują przede wszystkim takie zdarzenia, jak: śmierć naturalna człowieka, a także zdarzenia pozytywne, które nie odpowiadają pojęciu szkody, jednak powodują zwiększone potrzeby pieniężne, a związane są z tzw. ścieżką życia np.: podjęcie studiów, ślub, urodziny dziecka, przejście na emeryturę i inne. W ubezpieczeniach na życie występują dwa podstawowe rodzaje ryzyka, które podlegają ubezpieczeniu: a. śmierć ubezpieczonego; b. dożycie określonego w umowie wieku lub liczby lat od chwili zawarcia ubezpieczenia. 20
W praktyce przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe zarządzają ryzykiem ubezpieczeniowym w portfelach. Dlatego też analiza, ocena i pomiar ryzyka ubezpieczeniowego prowadzony jest dla konkretnych portfeli ubezpieczeń. Z uwagi na dokładność kalkulacji składki ubezpieczeniowej najbardziej wskazane są portfele o małej zmienności szkód, dla których zachowana jest równowaga finansowa. Takim podstawowym miernikiem równowagi finansowej portfela jest parametr statystyczny zwany wskaźnikiem zmienności. Oblicza się go ze wzoru: czyli jest to stosunek odchylenia standardowego zmiennej losowej Z opisującej wielkość odszkodowań w portfelu do jej wartości oczekiwanej. W praktyce przyjmuje się że najbardziej pożądane jest aby wskaźnik V nie przekraczał 10%, gdy przyjmuje od 10% do 20% jego wartość uznaje się za zadowalającą, powyżej 20% nie ma zapewnionej równowagi finansowej, wtedy zwiększa się portfel ubezpieczeń lub stosuje reasekuracje. 21
Jedną z podstawowych operacji ubezpieczyciela, która generuje ryzyko przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego jest kalkulacja składki ubezpieczeniowej. Podstawową przyczyną źle skalkulowanej składki ubezpieczeniowej jest nieprawidłowa ocena ryzyka ubezpieczeniowego obarczona zbyt dużym błędem. Po pierwsze, gdy składka jest zbyt wysoka, to ubezpieczyciel może stracić klientów i swoją pozycję na rynku. Po drugie, gdy składka jest zbyt niska, wtedy zdobywa nowych klientów, ale nie zabezpiecza się przed ewentualnymi zwiększonymi wypłatami, które w przyszłości mogą zagrozić bezpieczeństwu finansowemu. Składka ubezpieczeniowa powinna być ustalona na takim poziomie, aby zapewnić środki finansowe na wypłatę odszkodowań i świadczeń oraz tworzenie rezerw techniczno ubezpieczeniowych i funduszy rezerwowych oraz na pokrycie kosztów działalności ubezpieczeniowej. 22
W ubezpieczeniach non-life składka ubezpieczeniowa netto wyznaczana jest na podstawie oceny i pomiaru ryzyka ubezpieczeniowego. Podstawą kalkulacji składki ubezpieczeniowej netto jest założenie, że składka P jest funkcją określoną na zmiennej losowej Z opisującej wielkość wypłaconych odszkodowań z danego portfela, co można zapisać wzorem: P = G(Z) Od postaci funkcji G i innych dodatkowych czynników, takich jak preferencje ubezpieczycieli, będzie zależała metoda kalkulacji składek. Do podstawowych metod stosowanych przez ubezpieczycieli Działu II należy: a. Zasad czystego ryzyka Oparta jest na równoważności zebranej składki i wartości oczekiwanej odszkodowań: P= E(Z) 23
W najprostszym przykładzie zastosowania zasady czystego ryzyka dla portfela ubezpieczeń, dla którego powinny być spełnione następujące założenia: prawdopodobieństwo wypadku ubezpieczeniowego w każdym ryzyku w portfelu jest w przybliżeniu takie samo i wynosi p, każdy wypadek ubezpieczeniowy powoduje szkodę całkowitą, każde ryzyko w portfelu jest ubezpieczone na taką samą sumę. Wówczas można pokazać, że stopa składki r wynosi: r= p czyli jest równa prawdopodobieństwu zajścia wypadku ubezpieczeniowego. Jeżeli założenia dla rozpatrywanego portfela zostaną osłabione, a mianowicie nie będzie szkody całkowitej, tylko częściowa, to wówczas można pokazać, że stopa składki wyniesie: r = ip i wskaźnik intensywności działania wypadków ubezpieczeniowych; p prawdopodobieństwo zajścia wypadku ubezpieczeniowego. 24
b. Zasada wartości oczekiwanej P = (1+λ) E(Z) gdzie parametr λ>0 c. Zasada wariancji P = E(Z) + a Var(Z) gdzie parametr a>0 d. Zasada odchylenia standardowego gdzie parametr b>0 25
Portfel polis ubezpieczeń kosztów leczenia stomatologicznego zawiera 100 polis. Suma ubezpieczenia dla każdej z nich to 1000. W ciągu ostatnich dwóch lat wystąpiło 15 roszczeń, których przeciętna wysokość wynosiła 200. Częstotliwość występowania roszczeń w ciągu roku wyniesie: p = 0,5 * 15/100 = 0,075 Wskaźnik intensywności szkód wynosi: i = 200/1000 = 0,2 Zatem stopa składki netto wyniesie : i * p =0,2 * 0,075 = 0,015 Wysokość składki dla pojedynczej polisy wyniesie: 0,015 * 1000 =15 26
Portfel polis ubezpieczeniowych zawiera 1000 rocznych polis ubezpieczeń mieszkań. Rozkład wysokości wypłat pojedynczego odszkodowania jest następujący: X 0 10 000 20 000 30 000 P (X = x) 0,5 0,2 0,2 0,1 Zakład ubezpieczeniowy kalkuluje składkę na podstawie zasady wartości oczekiwanej z 12% narzutem bezpieczeństwa. Zakładamy że portfel składa się z niezależnych zmiennych losowych opisanych tym samym rozkładem. Wówczas: E(Z) = 1000 E(X), gdzie E(X) = 9 000 E (Z) = 9 000 000 Zatem składka jaką zakład powinien zebrać z całego portfela polis to: P = (1 + 12%) * E(Z) = 1,12 * 9 000 000 = 10 080 000 27
W klasycznych ubezpieczeniach na życie, czyli w ubezpieczeniach bez funduszu kapitałowego, wysokość składki netto zależy przede wszystkim od dwóch czynników: a. prawdopodobieństwa zrealizowania się ryzyka śmierci w poszczególnych latach trwania ubezpieczenia; b. stopy zwrotu, którą prawdopodobnie będzie można uzyskać z lokat w okresie ubezpieczenia, zwanej techniczną stopą oprocentowania. Inne czynniki wpływające na wysokość składki ubezpieczeniowej to m.in. : rodzaj ubezpieczenia; wysokość sumy ubezpieczenia; długość okresu ubezpieczenia; długość okresu opłacania składek; częstotliwość opłacania składek; wiek ubezpieczonego i jego stan zdrowia. 28
W przypadku, gdy przedsiębiorstwo ubezpieczeniowe uczestniczy w reasekuracji czynnej, czyli jest również reasekuratorem, ryzyko pojawia się ze strony asekuratora. Stąd ważną sprawą jest bieżąca kontrola przebiegu ryzyka ubezpieczeniowego pochodząca od reasekuratora oraz skorzystanie z możliwości przerwania współpracy. Natomiast w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo ubezpieczeniowe uczestniczy w reasekuracji biernej istotny jest wybór reasekuratora. W tym celu często korzysta się z agencji ratingowych i wykorzystuje rating ubezpieczeniowy. Wyceny ryzyka kredytowego dla przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego dokonuje się na podstawie wskaźnika ryzyka kredytowego i wartości należności w poszczególnych klasach. Ryzyko kredytowe CR szacuje się na podstawie następującego wzoru: gdzie: N i - wartość należności danego rodzaju; k i wskaźnik ryzyka kredytowego 29
Do zarządzania ryzykiem rynkowym w przedsiębiorstwie ubezpieczeniowym jest wykorzystywana m.in.: 1. Metoda oparta na zarządzaniu aktywami i pasywami (ang. Asset and Liability Management ALM). Polega ona na precyzyjnym skonstruowaniu aktywów i pasywów przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego, czyli na skoordynowaniu wszelkich decyzji po stronie zobowiązań z działaniami w zakresie aktywów i odwrotnie. Oznacza to, że zapadalność lokat stanowiących pokrycie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych powinna być zgodna z przewidywanymi terminami wypłaty odszkodowań i świadczeń. 2. Metoda, która może być stosowana w przedsiębiorstwie ubezpieczeniowym w celu zarządzania ryzykiem to hedging. Polega on na zabezpieczeniu się przed niepożądanymi zmianami cen na rynku finansowym. Hedging jest to przenoszenie ryzyka przez podmioty wykazujące awersje do ryzyka na inne podmioty, które są skłonne przejąć ryzyko w celu osiągnięcia zysku. 30
1. Dobór, szkolenie, doskonalenie i ocena pracowników. 2. Optymalizacja systemu sprzedaży polis ubezpieczeniowych. 3. Kontrola procesu likwidacji szkód. 4. Optymalizacja funkcjonowania systemu informacyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem systemu informatycznego, w celu poprawy, przyspieszenia i dostarczenia dużej bazy danych do różnych działań związanych m.in. z obsługą ubezpieczeń, działalnością inwestycyjną, obsługą finansowo - księgową. 5. Budowa właściwych planów strategicznych. 6. Umiejętność adaptacji do zmian przepisów prawnych. 31
Złe zarządzanie ryzykiem ubezpieczeniowym, kredytowym, rynkowym i operacyjnym może doprowadzić do niewypłacalności i utraty płynności. 1. Podstawowym instrumentem, który poprawia wypłacalność, stosowanym przez przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe jest reasekuracja bierna. Jednak przedsiębiorstwo ubezpieczeniowe powinno na bieżąco kontrolować i monitorować swoje decyzje reasekuracyjne. 2. Kluczowym narzędziem wykorzystywanym do sterowania wypłacalnością i płynnością jest polityka tworzenia rezerw techniczno-ubezpieczeniowych, które są kategorią finansową występującą tylko w przedsiębiorstwach ubezpieczeniowych. Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe mają ogromne znaczenie dla bezpieczeństwa finansowego przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego. W praktyce ubezpieczeniowej może wystąpić zjawisko manipulowania rezerwami. 32