EKONOMICZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU RYNKU PSZENICY I RZEPAKU W POLSCE W LATACH

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 155 WIEŒ I ROLNICTWO, NR 4 (141) 2008 KRZYSZTOF KUCHARSKI 1 EKONOMICZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU RYNKU PSZENICY I RZEPAKU W POLSCE W LATACH 1997 2007 Abstrakt. W niniejszym artykule dokonano analizy i oceny procesów, jakie zachodzi³y na rynku pszenicy i rzepaku w Polsce w dekadzie prze³omu wieków. Zakres czasowy dotyczy wiêc lat 1997 2007, przy czym 1996 rok stanowi punkt odniesienia dla pierwszego roku badanego okresu. Jest to okres szczególny, poniewa obejmuje lata przed akcesj¹ oraz pierwsze lata po wst¹pieniu Polski do struktur Unii Europejskiej. Sektor rolny œciœle powi¹zany jest z pozosta³ymi sektorami gospodarki, st¹d nale y zwróciæ uwagê na procesy zachodz¹ce w ca³ej gospodarce. W zwi¹zku z tym w pierwszej czêœci artyku³u zosta³y zdefiniowane najwa niejsze wskaÿniki ogólnogospodarcze oraz wskaÿniki dotycz¹ce sektora rolnego, tj. wskaÿnik no yc cen w rolnictwie, dynamiki globalnej produkcji rolnej. Natomiast druga czêœæ artyku³u przedstawia sytuacjê, jaka kszta³towa³a siê wewn¹trz rynku pszenicy i rzepaku z jej endogenicznymi determinantami. Stwierdzono, i mimo rosn¹cego wp³ywu czynników makroekonomicznych w dalszym ci¹gu rynek pszenicy i rzepaku by³ determinowany czynnikami endogenicznymi. Tendencje rozwojowe rynku pszenicy i rzepaku w wiêkszym stopniu zale a³y od wielkoœci zasiewów i plonowania ani eli od czynników koniunkturalnych. S³owa klucze: wskaÿniki makroekonomiczne, rynek pszenicy, rynek rzepaku WPROWADZENIE W Polsce najwiêkszy udzia³ w dochodach rolników posiada produkcja roœlinna. Udzia³ zbó w strukturze zasiewów roœlin uprawnych oscyluje w ostatnich latach wokó³ 70%, a w niektórych regionach kraju przekracza 80%, a dominuj¹c¹ pozycjê w tej strukturze zajmuje pszenica [Kisiel 2004]. W ostatnich latach struktura zasiewów roœlin uprawnych wykazuje daleko posuniête zmiany. Coraz wiêkszego znaczenia w tej strukturze nabiera rzepak, który bardzo czêsto wymieniany jest jako roœlina konkurencyjna wzglêdem pszeni- 1 Autor jest pracownikiem naukowym Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. 155

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 156 cy. Polska sta³a siê jednym z najwiêkszych producentów rzepaku w UE-25. Pod wzglêdem wielkoœci zbiorów i area³u upraw Polskê wyprzedzaj¹ tylko Niemcy, Francja i Wielka Brytania [Rosiak 2006]. Postêpuj¹ce procesy integracji gospodarek, otwieranie siê na œwiat, zwiêkszenie znaczenia wymiany miêdzynarodowej, postêpuj¹ce procesy liberalizacji oraz wzrost roli porozumieñ miêdzynarodowych bêd¹ powodowa³y coraz silniejsze powi¹zanie rynku w Polsce z rynkiem œwiatowym [Stañko i Zarêba 2006]. W³¹czenie Polski od 1 maja 2004 roku do jednolitego rynku europejskiego spowodowa³o, e obrót produktami rolnymi wewn¹trz UE nie napotyka na adne ograniczenia. Ceny p³odów rolnych w Polsce uleg³y zmianie i zbli y³y siê do cen, jakie wystêpowa³y w innych krajach cz³onkowskich, a to spowodowa³o, e zaczê³y zmieniaæ siê relacje pomiêdzy pszenic¹ i rzepakiem. Zarówno dla producentów, jak i dla konsumentów wa ne jest, aby zidentyfikowaæ te zmiany i wyjaœniæ ich przyczyny. Wp³yw na rynek pszenicy i rzepaku mia³y i mieæ bêd¹ procesy zachodz¹ce w ca³ej gospodarce. Wzrost gospodarczy i zwiêkszone zapotrzebowanie na paliwa zmuszaj¹ œwiat do zastêpowania ropy biopaliwami. Zmiany te powoduj¹, e dotychczasowe uprawy zbó przeznaczane s¹ na biopaliwa lub zastêpowane s¹ przez na przyk³ad rzepak, co prowadzi do wzrostu cen produktów rolnych. Sytuacja ta jest bardzo korzystna dla producentów pszenicy i rzepaku, jednak w d³u szej perspektywie mo e doprowadziæ do tego, e zabraknie surowców przeznaczanych na cele konsumpcyjne. MAKROEKONOMICZNE UWARUNKOWANIA FUNKCJONOWANIA RYNKU PSZENICY I RZEPAKU W POLSCE PRZED INTEGRACJ I PO INTEGRACJI Z UE Doœwiadczenia œwiatowe pokazuj¹, e mo liwoœci rozwojowe rolnictwa, w tym równie poœrednio badanego rynku pszenicy i rzepaku, w coraz mniejszym stopniu wynikaj¹ z uwarunkowañ endogenicznych tego sektora, natomiast coraz bardziej zale ¹ od polityki makroekonomicznej [Woœ 2003]. Podstawowego znaczenia dla konkurencji sektora ywnoœciowego nabieraj¹ tendencje rozwojowe w ca³ej gospodarce. Zarówno dobre, jak i z³e wyniki uzyskiwane w skali makroekonomicznej przenosz¹ siê na rolnictwo oraz jego otoczenie. Koniunktura w rolnictwie jest integraln¹ czêœci¹ koniunktury globalnej i jednoczeœnie jej pochodn¹ [Kowalski 2004]. Istotny jest sposób i metoda okreœlania koniunktury, jaka wystêpuje w danym momencie w gospodarce. Do badania koniunktury stosuje siê ró nego rodzaju wskaÿniki cz¹stkowe, które wspólnie daj¹ odpowiedni rezultat. WskaŸników tych jest bardzo wiele i w ró ny sposób s¹ wykorzystywane, dlatego bardzo wa ne jest, aby wskaÿniki te by³y odpowiednio dobrane i skomponowane, poniewa tylko w taki sposób pozwoli to opisaæ stan i dynamikê procesów gospodarczych [Woœ 1995]. Do najwa niejszych wskaÿników cz¹stkowych, okreœlaj¹cych stan i dynamikê procesów gospodarczych, czyli panuj¹c¹ koniunkturê, nale ¹: PKB, stopa inflacji, stopa bezrobocia, realna stopa procentowa, terms of trade (efekt cenowy) tabela 1, natomiast w odniesieniu do sekto- 156

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 157 TABELA 1. Wartoœæ podstawowych wskaÿników ekonomicznych okreœlaj¹cych stan i dynamikê procesów gospodarczych w Polsce w latach 1996 2007 (rok poprzedni = 100) Lata PKB Inflacja WskaŸnik Dynamika Bezrobocie Terms no yc cen produkcji [%] of trade a w rolnictwie globalnej rolnictwa 1996 106,0 119,9 13,2 100,4 96,0 100,7 1997 106,2 114,9 10,3 99,4 95,8 99,8 1998 104,2 111,8 10,4 103,4 91,4 105,9 1999 104,1 107,3 13,1 101,1 91,5 94,8 2000 104,0 110,1 15,1 95,7 103,0 94,4 2001 101,0 105,5 17,5 101,7 97,5 105,8 2002 101,4 101,9 18,0 103,3 90,9 98,1 2003 103,8 100,8 20,0 96,2 97,5 99,2 2004 105,3 103,5 19,0 104,3 102,6 107,5 2005 103,5 102,1 17,6 100,6 96,0 95,8 2006 105,8 101,0 14,9 98,5 102,9 98,2 2007 106,6 102,5 11,4 103,4 106,5 106,0 a Dotyczy trzech pierwszych kwarta³ów danego roku. ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie roczników statystycznych GUS z lat 1996 2007 oraz Woœ [2006]. ra rolnego nale y zaliczyæ: wskaÿnik no yc cen w rolnictwie i dynamikê produkcji globalnej rolnictwa. Najbardziej istotnym z wymienionych wskaÿników, dotycz¹cych ogólnego kszta³towania siê warunków w gospodarce narodowej, jest produkt krajowy brutto (PKB). Jest on obecnie najlepszym wskaÿnikiem okreœlaj¹cym dobrobyt spo³eczeñstwa danego kraju, jednak jest to wskaÿnik, co nale y podkreœliæ, niedoskona³y, poniewa nie uwzglêdnia wartoœci czasu wolnego (wypoczynku), nie ujmuje tzw. efektów zewnêtrznych produkcji (np. zanieczyszczenia œrodowiska), nie uwzglêdnia produkcji nierejestrowanej (szarej strefy) oraz produkcji gospodarstw domowych przeznaczanej na w³asne potrzeby (np. pracy gospodyñ domowych). PKB ma bardzo du e prze³o enie na sytuacjê w rolnictwie, poniewa jego wzrost sprzyja wzrostowi dochodów ludnoœci, co z kolei znajduje odzwierciedlenie w rosn¹cym popycie na produkty ywnoœciowe. W pierwszych latach wzrost PKB utrzymywa³ siê na doœæ wysokim poziomie i oscylowa³ w granicach 6% rocznie (rysunek 1), co by³o efektem kumulowania siê pozytywnych tendencji w gospodarce i ujawniania siê w rosn¹cej skali skutków procesów dostosowywania siê podmiotów do warunków gospodarki rynkowej [Woœ 1997]. Lata 1996 1997 s¹ okresem równoczesnego spadku bezrobocia i stopy inflacji. Kolejne lata, czyli okres 1998 2000, odznacza³y siê spowolnieniem tempa wzrostu gospodarczego (kszta³towa³ siê na poziomie 4%), co by³o efektem wprowadzenia w 1998 roku dzia³añ zmierzaj¹cych do sch³adzania gospodarki. Dzia³ania te w póÿniejszym czasie ocenione by³y jako b³êdne i mia- ³y negatywny wp³yw na dalsze lata. W 2001 roku wzrost PKB osi¹gn¹³ najni - szy pu³ap w badanym okresie i wyniós³ 1,0% w stosunku do roku poprzedniego. 157

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 158 Nale y podkreœliæ, e pomimo tego, e z punktu widzenia wzrostu PKB rok ten by³ najmniej korzystny dla rolnictwa, to by³ jednym z korzystniejszych w badanym okresie, na co wskazuje miêdzy innymi produkcja globalna rolnictwa, która wzros³a o 5,8%. RYSUNEK 1. Procentowe tempo zmian PKB w Polsce w latach 1996 2007 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie roczników statystycznych GUS z lat 1996 2007. W 2003 roku gospodarka wróci³a po dwóch latach dekoniunktury do poziomu z 2000 roku, przede wszystkim z powodu wzrostu spo ycia indywidualnego, a impulsem tego by³a data przyst¹pienia Polski do UE. Polacy, oczekuj¹c znacz¹cego wzrostu cen, zw³aszcza towarów konsumpcyjnych, zwiêkszyli zakupy [Kowalski 2006]. Niestety nadal utrzymywa³o siê bardzo wysokie bezrobocie, które wynosi³o 20%. By³o to niekorzystne zjawisko dla sektora rolnego, poniewa wzrost bezrobocia powodowa³ spadek dochodów ludnoœci, a to znajdowa³o odzwierciedlenie w malej¹cym popycie na ywnoœæ. Niestety by³ to równie kolejny rok spadku produkcji globalnej rolnictwa. W sektorze rolnym istotne znaczenie odgrywa wskaÿnik no yc cen, który jest najczêœciej stosowanym wskaÿnikiem informuj¹cym o zmianach ekonomicznej sytuacji rolnictwa, poniewa w pewien sposób informuje o op³acalnoœci produkcji. W sytuacji rozwarcia siê no yc cen produkcja rolna staje siê mniej op³acalna, poniewa towary i us³ugi zakupywane przez rolników rosn¹ szybciej ni ceny produktów sprzedawanych przez rolników. Przebieg krzywej cen wskazuje, e najszybciej tania³y produkty rolne. WskaŸnik dynamiki cen produktów rolnych by³ wyraÿnie ni szy od inflacji (rysunek 2). Równoczeœnie ceny produktów nabywanych przez rolników wzrasta- ³y w tempie przekraczaj¹cym inflacjê, a jeszcze bardziej dynamikê cen produktów sprzedawanych przez rolnictwo. Spowodowa³o to, e rozwiera³y siê no yce cen na niekorzyœæ producenta rolnego [Stan polskiej... 2007]. W badanym okresie korzystna sytuacja z punktu widzenia wskaÿnika no- yc cen w rolnictwie wyst¹pi³a w 2000, 2004, 2006 oraz 2007 roku. W latach tych ceny produktów sprzedawanych przez rolników ros³y w tempie przewy szaj¹cym wzrost cen towarów i us³ug nabywanych, co w efekcie 158

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 159 RYSUNEK 2. Ceny na rynku rolnym w Polsce w latach 1996 2007 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych GUS z lat 1996 2007. przyczyni³o siê do rozwarcia no yc cen na korzyœæ rolnictwa. Najkorzystniejszy w tym wzglêdzie by³ 2007 rok, w którym wskaÿnik no yc cen wyniós³ 106,5, natomiast najgorsza sytuacja nast¹pi³a w 2002 roku, gdzie dynamika cen produktów rolnych sprzedawanych przez rolników wynios³a jedynie 92,6 (rysunek 2) [Woœ 2006], co oznacza, e w stosunku do 2001 rokuceny produktów rolnych zmniejszy³y siê o 7,4%, a wskaÿnik no yc cen wyniós³ jedynie 90,9. Jednak e sama informacja o op³acalnoœci produkcji w sektorze rolnym nie pozwala twierdziæ, e poprawi³a siê sytuacja ekonomiczna gospodarstw rolnych. WskaŸnik no yc cen w rolnictwie nale a³oby zestawiæ z dynamik¹ produkcji rolnej (tabela 1). I tak na przyk³ad w 2000 roku, pomimo jednego z korzystniejszego w badanym okresie wskaÿnika no yc cen (teoretycznie wy sza op³acalnoœæ produkcji), ekonomiczna sytuacja gospodarstw rolnych nie uleg³a poprawie, poniewa nast¹pi³ spadek globalnej produkcji rolnej o 5,6% w stosunku do 1999 roku, co przyczyni³o siê do spadku globalnych przychodów sektora rolnego. Korzystna sytuacja cenowa w rolnictwie z jednoczesnym wzrostem produkcji rolnej mia³a miejsce jedynie w 2004 i 2007 roku. Najmniej korzystna sytuacja by³a w 1999 roku, kiedy zarówno wskaÿnik no yc cen by³ niekorzystny (osi¹gn¹³ wartoœæ zbli on¹ do najmniejszej w badanym okresie i wyniós³ 91,5), jak i globalna produkcja rolna zmniejszy³a siê w porównaniu z rokiem poprzednim o 5,2%, co by³o jednym z najwiêkszych spadków w badanym okresie. Przedstawione w tabeli 1 determinanty kszta³towania siê polityki gospodarczej wywiera³y pewien okreœlony wp³yw na kszta³t polityki rolnej. Kwesti¹ do rozstrzygniêcia pozostaje, w jakim stopniu ka dy z tych czynników wp³ywa³ na pozosta³e [Czy ewski i in. 2006]. Okreœlenie wspó³zale noœci pomiêdzy opisanymi wskaÿnikami zosta³o dokonane za pomoc¹ analizy korelacji (tabela 2). Z przeprowadzonej analizy wynika, e najwiêksza zale noœæ wystêpuje pomiê- 159

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 160 dzy inflacj¹ a bezrobociem oraz bezrobociem, inflacj¹ a PKB, co oznacza, e wzrost inflacji i bezrobocia determinowany jest wzrostem PKB. Natomiast wœród wskaÿników rolnych najwiêksza zale noœæ wystêpuje pomiêdzy wskaÿnikiem no yc cen w rolnictwie, dynamik¹ produkcji rolnej a terms of trade. Druga zale noœæ oznacza, e zwiêkszenie produkcji globalnej rolnictwa powodowa- ³o zwiêkszenie eksportu, co równie zosta³o zauwa one na rynku rzepaku. Wp³yw poszczególnych czynników makroekonomicznych na kszta³towanie siê rynku pszenicy i rzepaku w Polsce zostanie przedstawiony w dalszej czêœci artyku³u. TABELA 2. Macierz korelacji pomiêdzy podstawowymi wskaÿnikami ekonomicznymi w Polsce w latach 1996 2007 a WskaŸnik Dynamika Lata PKB Inflacja Bezrobocie Terms no yc cen produkcji of trade w rolnictwie globalnej rolnictwa PKB 1 Inflacja 0,324 1 Bezrobocie 0,556 0,619 1 Terms of trade 0,071 0,073 0,138 1 WskaŸnik no yc cen rolnych 0,479 0,275 0,075 0,191 1 Dynamika produkcji globalnej rolnictwa 0,125 0,007 0,091 0,648 0,243 1 a Badania dotycz¹ pe³nej populacji, tj. lat 1996 2007. Badane szeregi czasowe s¹ stacjonarne, co zosta³o zbadane za pomoc¹ testu Dickeya-Fullera, a to oznacza, e autokorelacja danych z kolejnych okresów nie mia³a wp³ywu na poziom istotnoœci badanego zwi¹zku. ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych zawartych w tabeli 1. ZMIANY NA RYNKU PSZENICY I RZEPAKU W POLSCE W DEKADZIE 1997 2006 W pierwszych latach badanego okresu, tj. w latach 1996 2001, sytuacja na rynku pszenicy by³a doœæ ustabilizowana, wielkoœæ zasiewów i wysokoœæ plonowania by³a na wzglêdnie podobnym poziomie przy znacznej rosn¹cej tendencji wielkoœci zasiewów w pierwszych dwóch latach. W latach 1996 2001 cena pszenicy utrzymywa³a siê na relatywnie wysokim poziomie wzglêdem rzepaku, co œwiadczy o doœæ dobrej op³acalnoœci produkcji. Od 2002 roku powierzchnia zasiewów ulega³a systematycznemu zmniejszaniu i w 2007 roku osi¹gnê³a najmniejsz¹ wielkoœæ w ca³ym badanym okresie (tabela 3). Przyczyn rezygnacji z zasiewów pszenicy nale y upatrywaæ w malej¹cej op³acalnoœci produkcji (tabela 4). Jedn¹ z przyczyn takiej sytuacji by³y rosn¹ce ceny œrodków produkcji, takich jak: nawozy, paliwa czy materia³u siewnego, a drug¹ przyczyn¹ by³y utrzymuj¹ce siê niskie ceny, jakie producenci otrzymywali ze sprzeda y swoich produktów. Jest to okres, który odznacza siê rosn¹cym zastêpowaniem uprawy pszenicy upraw¹ rzepaku, który sta³ siê bardziej op³acalny od pszenicy i w latach 2002 2003 relacja cenowa rzepak : pszenica wynosi- 160

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 161 TABELA 3. Powierzchnia, zbiory i plony pszenicy oraz rzepaku w Polsce w latach 1996 2007 Pszenica Rzepak Lata Powierzchnia Zbiory Wielkoœæ Powierzchnia Zbiory Wielkoœæ uprawy [tys. ha] plonowania [tys. ha] [tys. ton] plonowania [tys. ha] (dt/ha) [dt/ha)] 1996 2480 8576 34,6 282,6 449,3 15,9 1997 2555 8193 32,1 317,4 594,9 18,7 1998 2631 9537 36,2 466,0 1099,1 23,6 1999 2583 9051 35,0 545,3 1131,9 20,8 2000 2635 8503 32,3 436,8 958,1 21,9 2001 2627 9283 35,3 443,2 1063,6 24,0 2002 2414 9304 38,5 439,0 952,7 21,7 2003 2308 7858 34,0 426,3 793,0 18,6 2004 2311 9892 42,8 538,2 1632,9 30,3 2005 2218 8771 39,5 550,2 1449,8 26,3 2006 2176 7060 32,4 623,9 1651,5 26,5 2007 2112 8317 39,4 795,2 2112,6 26,6 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie roczników statystycznych GUS z lat 1996 2007 oraz Ma³kowskiego i innych [2008]. TABELA 4. Relacje cen skupu rzepaku do cen skupu pszenicy [z³/dt] Lata Cena rzepaku technologicznego Cena pszenicy Relacja cen rzepak : pszenica 1996 85,45 57,19 1,49 1997 86,54 50,58 1,70 1998 89,57 46,83 1,91 1999 64,28 42,98 1,50 2000 80,63 50,82 1,59 2001 82,17 50,45 1,63 2002 85,35 43,61 1,96 2003 101,66 45,51 2,23 2004 86,47 47,19 1,83 2005 77,33 36,69 2,11 2006 93,44 44,41 2,10 2007 95,66 69,96 1,37 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie Rosiaka [2005], Rosiaka i innych [2007], oraz Ma³kowskiego i innych [2008]. ³a 2,10, co jest wartoœci¹ du o wiêksz¹ od przyjêtej wartoœci granicznej okreœlanej na poziomie 1,6 : 1 [Rosiak 2007]. Rynek rzepaku w pierwszych dwóch latach badanego okresu wykazywa³ tendencje wzrostowe, zarówno co do wielkoœci zasiewów (rysunek 3), jak i wysokoœci plonowania. Sytuacja na rynku ustabilizowa³a siê w nastêpnych latach, a wielkoœæ zasiewów i wysokoœæ plonowania by³a na wzglêdnie podobnym poziomie, przy nieznacznej rosn¹cej tendencji. W latach 1996 1997 i 1999 2000 relacja cenowa rzepak : pszenica by³a na poziomie ni szym ni wartoœæ granicz- 161

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 162 na, co œwiadczy o wzglêdnej nieop³acalnoœci rzepaku wzglêdem pszenicy. W kolejnych latach tendencja cenowa uleg³a zmianie na korzyœæ rzepaku, co mia³o du y wp³yw na decyzje producentów wzglêdem uprawy pszenicy. W 2003 roku relacja cenowa rzepak : pszenica by³a na poziomie 2,23 i osi¹gnê³a najwiêksz¹ wartoœæ w badanym okresie, co by³o wynikiem rekordowych cen rzepaku. W roku tym z powodu niekorzystnych warunków atmosferycznych spowodowanych ostr¹ zim¹ oraz wiosenno-letni¹ susz¹ nast¹pi³ doœæ du y spadek plonów w porównaniu z 2002 i 2001 rokiem (odpowiednio 14,3 i 22,5%), co przy zasadniczo niezmienionym areale uprawy rzepaku w stosunku do 2002 i 2001 roku spowodowa³o zmniejszenie zbiorów o odpowiednio 16,8 i 25,4%. Znaczne zmniejszenie poda y rzepaku doprowadzi³o do ukszta³towania siê ceny skupu tego surowca na poziomie 1016,6 z³ za tonê. RYSUNEK 3. Tendencja zmian i wielkoœæ zasiewów pszenicy i rzepaku w Polsce w latach 1996 2007 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych zawartych w tabeli 3. Po wst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej nast¹pi³o pogorszenie op³acalnoœci produkcji pszenicy wzglêdem rzepaku. W pierwszych latach sytuacja na rynku pszenicy by³a doœæ ustabilizowana, wielkoœæ zasiewów i wysokoœæ plonowania by³a na wzglêdnie podobnym poziomie, przy nieznacznej malej¹cej tendencji. Pogorszenie sytuacji nast¹pi³o w 2006 roku, kiedy to z powodu z³ych warunków agrometeorologicznych nast¹pi³ spadek plonów, a dodaj¹c do tego ograniczenie powierzchni zasiewów, nast¹pi³ znaczny spadek produkcji. Spadek poda y spowodowa³, i produkcja pszenicy nie pokrywa- ³a zapotrzebowania, przez co zapasy ziarna uleg³y znacznemu zmniejszeniu. Nawet dobre zbiory w 2007 roku, które wzros³y o blisko 18% w stosunku do roku poprzedniego (przy stosunkowo niezmienionej powierzchni zasiewów), nie wp³ynê³y znacz¹co na krajowe zasoby pszenicy. Zasoby te zmniejszy³y siê w stosunku do roku poprzedniego, tj. 2006 roku, o ponad 13%. W roku 162

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 163 tym na rynku zbó w dalszym ci¹gu wystêpowa³a wzglêdna nadwy ka popytu nad poda ¹, a jedn¹ z si³ napêdowych takiej sytuacji by³ wzrost znaczenia sektora biopaliw oraz poziomu ycia ludnoœci, co spowodowa³o zwiêkszone zapotrzebowanie na surowce rolne. Przyczyni³o siê to do tego, e ceny pszenicy, zale ne w coraz wiêkszym stopniu od sytuacji miêdzynarodowej, nadal ros³y [Ma³kowski i in. 2008]. W 2007 roku ceny ukszta³towa³y siê na rekordowo wysokim poziomie 699,6 z³ za tonê ziarna. Po szeœciu latach relatywnie wiêkszej op³acalnoœci uprawy rzepaku wzglêdem pszenicy w 2007 roku sytuacja ta uleg³a zmianie. Relacja cenowa rzepak : pszenica wynios³a jedynie 1,37, co jest wartoœci¹ du o mniejsz¹ od przyjêtej wartoœci granicznej okreœlanej na poziomie 1,6 : 1 i jednoczeœnie jest to najmniejsza wartoœæ tego wspó³czynnika w ca³ym badanym okresie. W przeciwieñstwie do pszenicy powierzchnia uprawy rzepaku w pierwszych latach po wst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej charakteryzowa³a siê znacznym wzrostem (z 0,4 mln ha w ostatnich czterech latach przed akcesj¹ do 0,5 mln ha w latach 2004 2005 i 0,6 mln ha w 2006 roku, a w 2007 roku wynios³a blisko 0,8 mln ha) [Rosiak 2007]. Przyczynê zwiêkszenia area³u uprawy upatrywaæ nale y we wzroœcie op³acalnoœci produkcji. Wzrost cen rzepaku, a zarazem spadek cen pszenicy spowodowa³o zwiêkszenie op³acalnoœci produkcji rzepaku wzglêdem pszenicy, a to sk³oni³o pewn¹ czêœæ producentów do zmniejszenia uprawy pszenicy i zast¹pienie jej rzepakiem. Nawet w 2007 roku, kiedy to diametralnie pogorszy³a siê op³acalnoœæ rzepaku wzglêdem pszenicy, wielkoœæ zasiewów na rok nastêpny tylko nieznacznie uleg³a zmniejszeniu (z 795 tys. do nieca³ych 750 tys.). Powierzchnia uprawy zarówno pszenicy, jak i rzepaku zale y przede wszystkim od wysokoœci uzyskiwanych cen, bo to one kszta³tuj¹ przychody z produkcji [Ewolucja rynku... 2006]. Jak widaæ na rysunku 4, dynamika cen pszenicy i rzepaku kszta³towa³a siê poni ej progu inflacyjnego, co przy rosn¹cych cenach œrodków zakupywanych przez producentów powodowa³o dalsze zubo enie producentów rolnych. Wyj¹tkiem by³y lata 2000, 2003 i 2006, gdzie ceny wzrasta- RYSUNEK 4. Dynamika cen pszenicy i rzepaku na tle inflacji (rok poprzedni = 100) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych zawartych w tabelach 1 i 3. 163

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 164 ³y szybciej od inflacji. Spowodowane to by³o w 2000 i 2003 roku ni szymi zbiorami, natomiast w 2006 roku zwiêkszeniem popytu spowodowanym przez rozwój biopaliw. W 2007 roku cena rzepaku wzrasta³a nieznacznie wolniej od inflacji, natomiast cena pszenicy wykaza³a niespotykany do tej pory wzrost, który w porównaniu do roku poprzedniego wyniós³ ponad 50%. Spowodowane to by³o miêdzy innymi klêsk¹ urodzaju w krajach Europy Zachodniej, co mia³o swoje prze³o enie na cenê zbó w kraju, która wzrasta³a pod wp³ywem wzrostu cen na rynkach zachodnich. Rozwój œwiatowego rynku biopaliw, a przede wszystkim tak oczekiwane zmiany legislacyjne, dotycz¹ce polskiego sektora energii odnawialnej, spowoduj¹ zwiêkszon¹ produkcjê biopaliw równie w polskich rafineriach, czego skutkiem bêdzie znacz¹cy wzrost zu ycia oleju rzepakowego w produkcji biodiesla. I to w³aœnie wzrost zapotrzebowania rynku krajowego na olej rzepakowy wykorzystywany do produkcji biopaliw bêdzie decyduj¹cym czynnikiem wp³ywaj¹cym na dalszy rozwój rynku rzepaku i ca³ej bran y olejarskiej, a co za tym idzie równie ca³ego rynku zbó. Analizuj¹c wielkoœæ zasiewów i ceny uzyskiwane przez producentów rzepaku, zauwa yæ mo na, e rynek rzepaku charakteryzowa³ siê doœæ du ¹ amplitud¹ zmian powierzchni zasiewów, które w pewien sposób determinowane by³y zmian¹ cen (rysunek 5). W celu okreœlenia si³y oddzia³ywania ceny na wielkoœæ zasiewów obliczono wspó³czynnik korelacji 2, który wyniós³ 0,41. Oznacza to znaczn¹ zale noœæ pomiêdzy tymi zmiennymi i potwierdza, e wysoka (niska) cena powoduje zwiêkszenie (zmniejszenie) zasiewów na przysz³y rok. Oczywiœcie zjawisko takie powoduje, e rynek rzepaku jest w krótkim okresie niestabilny. RYSUNEK 5. Relacja cen i wielkoœci zasiewów rzepaku w Polsce w latach 1996 2007 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych zawartych w tabelach 3 i 4. 2 Obliczaj¹c wspó³czynnik korelacji i podstawiaj¹c dane o wielkoœci zasiewów, uwzglêdniono dane z przesuniêciem o rok, poniewa reakcja producentów rolnych na zmianê ceny nastêpuje z opóÿnieniem wynikaj¹cym z d³ugiego cyklu produkcyjnego. Wspó³czynnik obliczono dla lat 1996 2005. 164

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 165 Pewnym wyj¹tkiem by³y lata 2005 2006, które charakteryzowa³y siê tym, e pomimo wyraÿnego spadku ceny rzepaku w 2005 roku powierzchnia zasiewów na 2006 rok zwiêkszy³a siê o 13,4%. Wzrost poda y w 2006 roku nie spowodowa³ obni ki ceny, jak to mia³o miejsce dotychczas, natomiast paradoksalnie cena wzros³a w stosunku do roku poprzedniego o 20,8%. Sytuacja ta by³a efektem zwiêkszonego zapotrzebowania na rzepak na rynku krajowym, co by³o efektem pozytywnych zmian zachodz¹cych na tym rynku po wejœciu Polski do Unii Europejskiej. Podjêcie decyzji o zwiêkszeniu zasiewów na przysz³y rok przy niskich cenach mo e œwiadczyæ o tym, e producenci w swoich kalkulacjach zaczêli uwzglêdniaæ czynnik popytowy, a tak e akcjê promocyjn¹ dotycz¹c¹ dop³at z tytu³u uprawy roœlin energetycznych. Wzrost popytu mo e byæ wynikiem miêdzy innymi wzrostu liczby ludnoœci lub zwiêkszonego spo ycia, w przypadku rzepaku t³uszczów roœlinnych, a w przypadku pszenicy wszelkiego rodzaju wyrobów m¹cznych. Jednak jak wiadomo, przyrost ludnoœci w Polsce jest bliski zeru, natomiast przyrost popytu jednostkowego (w przeliczeniu na osobê) równie nie ma du ych perspektyw oraz dodatkowo jest ujemnie skorelowany z ewentualnym i faktycznym wzrostem cen ywnoœci (i wynikaj¹cym st¹d wzrostem cen produktów rolnych) [Rembisz 2007]. Przy nieznacznie rosn¹cym popycie krajowym rozwi¹zaniem stymuluj¹cym wzrost popytu globalnego i w zwi¹zku z tym zmniejszenie presji poda owej i spadek cen jest dynamizowanie eksportu. HANDEL ZAGRANICZNY PSZENIC I RZEPAKIEM PRZED 2004 ROKIEM I PO NIM W badanym okresie obrót handlu zagranicznego pszenic¹ mo na podzieliæ na dwa przedzia³y czasowe, a mianowicie przed akcesj¹ i po akcesji Polski do Unii Europejskiej. W okresie przed akcesj¹ do Unii Europejskiej w wiêkszoœci lat utrzymywa³o siê ujemne saldo. Wyj¹tkiem s¹ lata 1998 i 2002. W 2002 roku przy niskim imporcie nast¹pi³ niespotykany wzrost eksportu, który wzrós³ do 1150 tys. ton, i by³ ponadpiêciokrotnie wiêkszy ni œrednioroczny eksport z lat 1996 2001, który wyniós³ 206 tys. ton (tabela 5). Sytuacja ta by³a efektem bardzo niskich cen, jakie utrzymywa³y siê na rynku, a wartoœæ z³otówki i relatywnie wysoki kurs dolara i euro sprzyja³ wywozowi ziarna poza granicê kraju. Odmienna sytuacja kszta³towa³a siê w 2000 roku, kiedy import pszenicy by³ na bardzo wysokim poziomie, i wyniós³ 912 tys. ton, co stanowi 340-procentowy wzrost w stosunku do roku poprzedniego. Tak wysoki poziom importu w sezonie 2000/2001 by³ mo liwy tylko dziêki z³agodzeniu obowi¹zuj¹cego dotychczas re imu importowego, gdy rz¹d w wyniku klêski nieurodzaju zdecydowa³ siê na otwarcie bezc³owych kontyngentów importowych erga omne s3. Ponadto zgodnie z porozumieniem o liberalizacji handlu rolnego zawartym z Uni¹ Europejsk¹ polscy importerzy mogli sprowadziæ z tych krajów 220 tys. ton pszenicy bez obowi¹zku zap³aty c³a [Kisiel 2001]. Po wst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej i wejœciu w ycie przepisów o swobodnym przep³ywie towarów pomiêdzy krajami wspólnotowymi nast¹pi³o 165

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 166 wyraÿne o ywienie w obrotach handlu z zagranic¹, zw³aszcza w przypadku eksportu. To w³aœnie podleganie regulacjom wspólnego rynku, a co za tym idzie otrzymywanie refundacji eksportowych oraz niskie ceny w kraju by³y motorem napêdowym dla eksporterów. Ró nica pomiêdzy cenami krajowymi a œwiatowymi, pomimo umocnienia siê z³otego, zapewnia³a konkurencyjnoœæ polskiego zbo a na rynkach krajów trzecich. Ponadto pszenica by³a w dalszym ci¹gu konkurencyjna cenowo na rynkach krajów starej Unii Europejskiej. TABELA 5. Obroty handlu zagranicznego pszenic¹ i rzepakiem w latach 1996 2007 [tys. t] Lata Pszenica Rzepak Eksport Import Saldo Eksport Import Saldo 1996 206 2186 1980 0,0 374,0 374,0 1997 208 568 360 0,0 126,0 126,0 1998 512 497 +15 94,0 14,0 +80,0 1999 98 267 169 326,0 19,0 +307,0 2000 74 912 838 28,0 23,5 + 4,5 2001 80 351 271 292,5 0,7 +291,8 2002 1150 149 +1001 36,0 7,6 +28,4 2003 81 214 133 6,4 16,4 10,0 2004 560 410 +150 284,7 2,2 +282,5 2005 681 376 +305 189,6 38,6 +151,0 2006 624 1667 1043 140,0 120,0 +20,0 2007 420 300 +120 501,0 149,0 +352 ród³o: Rosiak i inni [2007] oraz Ma³kowski i inni [2008]. Wzrost importu po wst¹pieniu Polski do UE wynika³ zarówno z rosn¹cego zapotrzebowana w kraju, jak i po czêœci by³ wynikiem wysokiego eksportu, co zmusi³o przetwórców do zast¹pienia brakuj¹cego zbo a krajowego zbo em g³ównie zza wschodniej granicy. Analizuj¹c wielkoœæ obrotów pszenicy z zagranic¹ i odnosz¹c poszczególne wielkoœci do kszta³towania siê krajowych cen, mo na zauwa yæ doœæ du ¹ zale noœæ pomiêdzy tymi czynnikami. Obliczony wspó³czynnik korelacji pomiêdzy cen¹ a wolumenem obrotów z zagranic¹, równy 0,79, œwiadczy o tym, e wysokoœæ i struktura obrotów z zagranic¹ w doœæ znacznym stopniu determinowana by³a wysokoœci¹ ceny, jaka kszta³towa³a siê na rynku. Wielkoœæ eksportu i importu pszenicy w kolejnych sezonach zale a³a równie od zbiorów krajowych w danym sezonie oraz od wielkoœci krajowego zu ycia. Przy wysokich zbiorach eksport rós³, a przy s³abszej produkcji konieczne by³o uzupe³nienie zasobów krajowych dostawami z importu. Wobec braku samowystarczalnoœci w produkcji zbó z regu³y import pszenicy znacznie przekracza³ eksport [Ewo- 3 W sierpniu 2001 roku zosta³ otwarty kontyngent na 400 tys. ton pszenicy (do wykorzystania w okresie do 15 listopada) oraz na 400 tys. ton pszenicy na potrzeby Agencji Rynku Rolnego (do wykorzystania w okresie do 31 grudnia 2000 roku). 166

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 167 lucja rynku... 2006]. Struktura importu ziarna pszenicy w latach 1996 2007 ulega³a du ym zmianom. Najwiêkszymi dostawcami pszenicy by³y USA, Kanada, a tak e Niemcy i Rosja. Integracja Polski z UE i zasady swobodnego obrotu towarowego w Unii spowodowa³y, e g³ównymi dostawcami pszenicy do Polski sta³y siê Czechy, Niemcy, Wêgry, Francja i S³owacja [Stañko i Zarêba 2006]. W badanym okresie w obrotach handlu zagranicznego rzepakiem w wiêkszoœci lat utrzymywa³o siê dodatnie saldo. Wyj¹tkiem s¹ lata 1996 i 1997, kiedy to produkcja rzepaku z powodu bardzo z³ych warunków agrometeorologicznych (mroÿne i bezœnie ne zimy zniszczy³y ponad po³owê wszystkich plantacji) oraz zmniejszenia siê powierzchni zasiewów (co by³o wynikiem niskich cen w 1995 roku) spad³a w stosunku do roku poprzedniego odpowiednio o 67,4 i 56,8%. Tak znaczny spadek poda y spowodowa³ wzrost cen rzepaku i koniecznoœæ zaspokojenia popytu krajowego poprzez znaczny import surowca. Œrednioroczny import rzepaku z lat 1996 1997 by³ wiêkszy œrednio 9 razy ni w pozosta³ych latach badanego okresu. Analizuj¹c wielkoœæ obrotów rzepaku z zagranic¹ i odnosz¹c poszczególne wielkoœci do osi¹ganych zbiorów, mo na zauwa yæ doœæ du ¹ zale noœæ pomiêdzy tymi czynnikami. Obliczony wspó³czynnik korelacji pomiêdzy eksportem a wolumenem zbiorów, równy 0,81, œwiadczy o tym, e wysokoœæ obrotów z zagranic¹ w pewien sposób determinowana jest wielkoœci¹ zbiorów. W sytuacji doœæ sta³ego popytu krajowego na rzepak w latach przed akcesj¹, tj. 1996 2003, wynosz¹cego œrednio oko³o 860 tys. ton, oraz zwiêkszonego popytu wynosz¹cego œrednio 1500 tys. ton w latach 2004 2007, czyli w pierwszych latach po wst¹pieniu Polski do struktur UE, ka da nadwy ka poda y ziarna by³a eksportowana, natomiast w przypadku braku rzepaku nadmierna presja popytowa oraz rosn¹ce ceny ³agodzone by³y poprzez odpowiedniej wielkoœci import. Strukturê obrotów z zagranic¹ rzepakiem mo na odnieœæ równie do cen, jakie osi¹gane by³y na rynku krajowym. W sytuacji wysokiego eksportu ceny rzepaku kszta³towa³y siê na relatywnie niskim poziomie w porównaniu do lat, w których nastêpowa³o ujemne saldo obrotów. Z rzepaku mog¹ byæ wytwarzane biopaliwa, które w Europie Zachodniej s¹ stosowane na coraz wiêksz¹ skalê. Zwi¹zane jest to równie z ustanowieniem przez Parlament Europejski dyrektywy 4 propaguj¹cej stosowanie wszelkiego rodzaju paliw odnawialnych, czyli stosowanie tzw. zielonej energii. Wed³ug wspomnianej dyrektywy, pañstwa cz³onkowskie powinny dopilnowaæ, by minimalna proporcja biopaliw i innych paliw odnawialnych znalaz³a siê na ich rynkach, i w tym celu ustanawiaj¹ narodowe cele wskaÿnikowe, a wartoœæ odniesienia do tych celów wynosi 2%, naliczona na podstawie zawartoœci energii benzyny i oleju napêdowego do celów transportowych umieszczonych na ich rynkach przed 31 grudnia 2005 roku, oraz wartoœæ 5,75% naliczona na podstawie zawartoœci energii benzyny i oleju napêdowego do celów transportowych umieszczonych na ich rynkach przed 31 grudnia 2010 roku. Jest to dokument, który prawnie gwa- 4 Dyrektywa 2003/30/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 8 maja 2003 roku w sprawie wspierania u ycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych. 167

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 168 rantuje zwiêkszenie wytwarzania biopaliw w krajach cz³onkowskich, czyli wzrost zapotrzebowania na rzepak, poniewa jest to g³ówny surowiec wykorzystywany w produkcji biopaliw. W Niemczech i we Francji (s¹ to dwaj najwiêksi producenci biopaliw w Europie) w najbli szym okresie zabraknie surowca i kraje te bêd¹ musia³y zwiêkszyæ dotychczasowy import rzepaku. Jest to oczywiœcie szansa dla polskich rolników, którzy ograniczeni krajowym popytem musz¹ szukaæ rynków zbytu poza granicami kraju. PODSUMOWANIE Na podstawie przeprowadzonej analizy wybranych czynników makroi mikroekonomicznych oraz zale noœci ekonomiczno-produkcyjnych zachodz¹cych wewn¹trz rynku pszenicy i rzepaku, mo na dojœæ do nastêpuj¹cych wniosków: 1. Pomimo wyraÿnego oddzia³ywania PKB na bezrobocie i inflacjê oraz wp³ywu tych czynników na otoczenie makroekonomiczne rolnictwa nie zauwa- ono wp³ywu tych czynników na rynek pszenicy i rzepaku. Oczywiœcie wzrost PKB, spadek bezrobocia czy niska inflacja w pewnym stopniu przyczynia³y siê do wzrostu popytu na artyku³y ywnoœciowe, jednak nie mia³o to prze³o enia na wzrost popytu na analizowanych rynkach, które w badanym okresie utrzymywa- ³y siê na wzglêdnie sta³ym poziomie z wyj¹tkiem okresu po akcesji z Uni¹ Europejsk¹, tj. lat 2004 2007, kiedy popyt na rzepak znacznie wzrós³ za spraw¹ zwiêkszonego zapotrzebowania na biokomponenty, a to spowodowa³o wzrost uprawy rzepaku kosztem zmniejszenia zasiewów pszenicy. 2. Analiza cen na rynku rolnym dowodzi, e wskaÿnik dynamiki cen produktów rolnych w wiêkszoœci lat by³ wyraÿnie ni szy od inflacji. Równoczeœnie ceny produktów nabywanych przez rolników wzrasta³y w tempie przekraczaj¹cym inflacjê, a jeszcze bardziej dynamikê cen produktów sprzedawanych przez rolnictwo. Spowodowa³o to, e rozwiera³y siê no yce cen na niekorzyœæ producenta rolnego, co zosta³o zauwa one równie na badanym rynku pszenicy i rzepaku. 3. Analiza cen i wielkoœci zasiewów rzepaku ukazuj¹ znaczn¹ zale noœæ pomiêdzy tymi zmiennymi i potwierdzaj¹, e wysoka (niska) cena w danym roku powodowa³a zwiêkszenie (zmniejszenie) zasiewów na przysz³y rok, co skutkowa³o spadkiem cen w nastêpnym roku i obni eniem op³acalnoœci produkcji. Odstêpstwem od tej zale noœci by³y lata 2005 2006, które charakteryzowa³y siê tym, e pomimo wyraÿnego spadku ceny rzepaku w 2005 roku powierzchnia zasiewów na 2006 rok uleg³a zwiêkszeniu. 4. Po wejœciu Polski do struktur Unii Europejskiej nast¹pi³a poprawa op³acalnoœci produkcji rzepaku wzglêdem pszenicy, o czym œwiadczyæ mo e relacja cenowa rzepak : pszenica, która po akcesji wynosi³a œrednio 2,01 przy œredniej 1,75 z lat 1996 2003. Op³acalnoœæ produkcji rzepaku spowodowa³a wzrost powierzchni uprawy z oko³o 0,41 mln ha w ostatnich 8 latach przed akcesj¹ do blisko 0,8 mln ha w 2007 roku, przy nieznacznej, lecz rosn¹cej tendencji rezygnacji z uprawy pszenicy. 168

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 169 5. W 2007 roku ceny pszenicy ukszta³towa³y siê na rekordowo wysokim poziomie 699,6 z³ za tonê. Po szeœciu latach relatywnie wy szej op³acalnoœci uprawy rzepaku wzglêdem pszenicy w 2007 roku sytuacja ta uleg³a zmianie. Relacja cenowa rzepak : pszenica wynios³a jedynie 1,37, co jest wartoœci¹ du o mniejsz¹ od przyjêtej wartoœci granicznej okreœlanej na poziomie 1,6 : 1. 6. Struktura i wielkoœæ obrotów rzepakiem z zagranic¹ by³a w znacznym stopniu determinowana wielkoœci¹ zbiorów. Co oznacza, e wysokoœæ eksportu wynika³a bezpoœrednio z wysokoœci poda y na rynku krajowym. Rosn¹cy popyt na rynkach zagranicznych oraz rynku wewnêtrznym w ostatnich latach badanego okresu, czyli po akcesji Polski z UE, wp³ywa³ pozytywnie na kszta³towanie siê ceny rzepaku na rynku krajowym. 7. Analiza wielkoœci obrotów pszenicy z zagranic¹ i cen na krajowym rynku wykaza³a doœæ du ¹ zale noœæ pomiêdzy tymi czynnikami. Obliczony wspó³czynnik korelacji, równy 0,79, œwiadczy o tym, e wysokoœæ i struktura obrotów z zagranic¹ w doœæ znacznym stopniu determinowana by³a wysokoœci¹ ceny, jaka kszta³towa³a siê na rynku. 8. G³êbsza analiza tempa zmian sk³adników produkcji globalnej (w tym równie pszenicy i rzepaku) zwraca uwagê na to, e wieloletnie tendencje rozwoju zale ¹ bardziej od wielkoœci zasiewów i plonowania (czynniki naturalne) ani eli od zmiennych ekonomicznych, tj. czynników koniunkturalnych [Woœ 2006]. Nawet panuj¹ca w badanym okresie dekoniunktura w rolnictwie, przejawiaj¹ca siê niekorzystnym wspó³czynnikiem no yc cen rolnych, w sposób istotny nie wp³ywa³a na reakcje producentów pszenicy i rzepaku. BIBLIOGRAFIA Czy ewski A., Poczta A., Wawrzyniak., 2006: Interesy europejskiego rolnictwa w œwietle globalnych uwarunkowañ polityki gospodarczej. Ekonomista 3. Ewolucja rynku zbo owego i jej wp³yw na proces transmisji cen, 2006. Red. J. Seremak-Bulge. IERiG, Warszawa. Kisiel M., 2001: Rynek zbó i pasz. W: Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ywnoœciowej w 2000 roku. Red. A. Woœ. IERiG PIB, Warszawa: 119 127 Kisiel M., 2004: Produkcja zbó. Polska wieœ w Europie. IERiG, Warszawa. Kowalski A., 2004: Zmiany w polityce makroekonomicznej i polityce rolnej w pierwszych latach cz³onkostwa w UE. Wieœ i Rolnictwo 2. Kowalski A., 2006: Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju gospodarki ywnoœciowej. SERiA 4, Poznañ. Ma³kowski J. i inni, 2008: Analizy rynkowe. Rynek zbó, stan i perspektywy. IERiG, Warszawa. Rembisz W., 2007: Mikroekonomiczne podstawy wzrostu dochodów producentów rolnych. Wy sza Szko³a Finansów i Zarz¹dzania, Warszawa. Rosiak E., 2005: Produkcja roœlin oleistych. Polska wieœ w Europie. IERiG, Warszawa. Rosiak E., 2006: Sektor olejarski prognozy rozwoju do 2013 roku. Biuletyn Informacyjny ARR 11, Warszawa. Rosiak E., 2007: Roœliny oleiste. W: Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ywnoœciowej w 2006 roku. Red. A. Woœ. IERiG PIB, Warszawa. Rosiak E. i inni, 2007: Analizy rynkowe. Rynek rzepaku, stan i perspektywy. IERiG, Warszawa. Stan polskiej gospodarki ywnoœciowej po przyst¹pieniu do Unii Europejskiej. 2007: Red. A. Urban. Raport 4, IERiG, Warszawa. 169

WiR 4-2008.qxd 1/9/09 3:29 PM Page 170 Stañko S., Zarêba P., 2006: Krajowy rynek roœlin zbo owych (1992 2005). Biuletyn Informacyjny ARR 3, Warszawa. Woœ A., 1995: Wzrost gospodarczy i strategie rozwoju Polskiego rolnictwa. Eseje. IERiG, Warszawa. Woœ A., 1997: Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju sektora ywnoœciowego. W: Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ywnoœciowej w 1996 roku. Red. A. Woœ. IERiG -PIB, Warszawa. Woœ A., 2003: Konkurencyjnoœæ polskiego sektora ywnoœciowego. Synteza. IERiG, Warszawa, Woœ A., 2006: Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju sektora ywnoœciowego. W: Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ywnoœciowej w 2005 roku Red. A. Woœ. IERiG -PIB, Warszawa: 9 36. ECONOMIC ASPECTS OF THE RAPE-SEED AND WHEAT MARKET DEVELOPMENT IN POLAND IN 1997 2007 Abstract. In this article an analysis and an evaluation were conducted of the processes which occurred on Polish rape-seed and wheat market at the end of the 20th century and the start of the 21st century. The time span in question covers the years from 1997 to 2007. This was a specific decade as it covered both the pre-accession period and the first years of Poland s membership of the European Union. The agricultural sector is closely linked to other sectors of the economy, therefore the performance of the entire economy may not be neglected. Consequently, in the first part of the article the key macroeconomic indicators were defined as well as the indicators relating to the agricultural sector, i. e. the agricultural price scissors index and the dynamics of the overall agricultural production. In the second part of the article the situation observable in the rape-seed and wheat market was described, including endogenous determinants thereof. Despite the growing influence of macroeconomic factors, endogenous determinants continued to be decisive for the rape-seed and wheat market in Poland. Development trends on the rape-seed and wheat market were to a greater extent contingent upon the cropping structure and yield than on business-cycle factors. Key words: macroeconomic factors, wheat market, rape-seed market 170