Grzegorz Gołbiowski, Studia i Prace KZiF SGH, Zeszyt naukowy nr 42 z 2004

Grzegorz Gołbiowski, Studia i Prace KZiF SGH, Zeszyt naukowy nr 42 z 2004 Próba analizy sytemu opodatkowania dochodów MSP w Polsce Jednym z rodzaju podatków, który budzi wród przedsibiorców najwicej kontrowersji jest podatek dochodowy. Z punktu widzenia moliwoci finansowania podstawowe znaczenie dla małych i rednich przedsibiorstw ma włanie obcienie podatkiem, osiganego przez nie dochodu, gdy w ten sposób zostaje im uszczuplona pewna suma, która mogłaby stanowi ich kapitał własny. Co jest z tym zwizane zmniejszona zostaje kwota, jak firmy te byłyby w stanie przeznaczy na cele rozwojowe. Ma to due znaczenie dla przedsibiorstw z sektora MSP ze wzgldu na ograniczon dostpno do kapitałów obcych 1. Podatki porednie nie wpływaj w taki sposób na moliwoci rozwojowe małych i rednich przedsibiorstw, jak opodatkowanie dochodu. Tym niemniej, zbyt wysoka stawka, szczególnie podatku od wartoci dodanej moe ograniczy efektywny popyt, a tym samym zmniejszy ogóln warto przychodów z prowadzonej działalnoci. Innymi słowy moe porednio wpływa na wynik finansowy - zmniejszajc go 2. W polskim systemie podatkowym w zakresie opodatkowania dochodów status podatkowy spółki osobowej osób fizycznych, do czasu ostatnich zmian 3, był zasadniczo odmienny od statusu podatkowego spółki kapitałowej. Oznacza to, e nie zachodziła zasada neutralnoci podatkowej. Neutralno podatkowa ze wzgldu na form prawn prowadzenia działalnoci zachodzi wówczas, gdy przedsibiorcy przy podejmowaniu decyzji nie kieruj si przesłankami natury podatkowej, tj. nie d do zmniejszenia obcienia podatkowego lecz wybieraj tak form opodatkowania, jaka jest najwłaciwsza ze wzgldu na rozmiary i sposób prowadzenia działalnoci. Ma to miejsce wtedy, gdy dochód opodatkowany jest na identycznych zasadach bez wzgldu na fakt, czy przedsibior- 1 szerzej G. Gołbiowski Dostpno kapitału a jako zarzdzania w małych i rednich przedsibiorstwach w Polsce Prace naukowe nr 974, Tom I, AE Wrocław 2003 2 Por. R.Wolaski Opodatkowanie małych i rednich przedsibiorstw Dom Wydawniczy ABC Warszawa 2002 r., s. 87 3 nowelizacja ustaw podatkowych Dz. U. nr 202 poz. 1956, 1957 i 1958 z dnia 28 listopada 2003 r. 1

stwo zorganizowane jest w formie, np. spółki cywilnej, kapitałowej czy te prowadzi je osoba fizyczna 4. Małe i rednie przedsibiorstwa to przede wszystkim spółki osobowe. W mniejszoci s to podmioty prawa handlowego, std wikszo przedsibiorstw obciona jest podatkiem dochodowym od osób fizycznych. Z tego powodu swoje rozwaania skoncentruj przede wszystkim na formach opodatkowania działalnoci gospodarczej prowadzonej przez osoby fizyczne, bo zasadniczo te formy mog by przedmiotem wyboru. Kada osoba fizyczna prowadzca w Polsce działalno gospodarcz, bez wzgldu na form prawn jej prowadzenia, ma moliwoci okrelone przepisami prawa wyboru zarówno formy jak i zasad opodatkowania 5. Wyjtek stanowi takie podmioty, które ze wzgldu na rodzaj, ale głównie rozmiar prowadzonej działalnoci gospodarczej zobligowane s do prowadzenia rozlicze według zasad ogólnych na podstawie ksig rachunkowych. Zgodnie z wynikami bada ankietowych przeprowadzonych przeze mnie w sierpniu 2003 r. w grupie 295 przedsibiorstw MSP zarejestrowanych w województwie mazowieckim, 24,4% przedsibiorstw opodatkowanych było według podatku dochodowego od osób prawnych (CIT), za 75,6% według podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT lub zryczałtowanych form). To potwierdza pogld, e moliwoci zwizane z przepisami prawa w zakresie podatku dochodowego od osób fizycznych w najwikszym stopniu wpływaj na funkcjonowanie przedsibiorstw sektora MSP. Ryczałt ewidencjonowany Karta podatkowa CIT PIT według zasad ogólnych maksymalna stawka w 2002 r. 19% PIT według zasad ogólnych maksymalna stawka w 2002 r. 30% PIT według zasad ogólnych maksymalna stawka w 2002 r. 40% 12,9% 9,8% 24,4% 33,6% 10,5% 8,8% ródło: Badania własne 6 4 szerzej H.Litwiczuk Problem neutralnoci podatkowej ze wzgldu na form prawn prowadzenia działalnoci gospodarczej w: Kierunki reformy polskiego systemu podatkowego red. A. Pomorska Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003 5 por. J.Patyk, Zmiany form opodatkowania podmiotów gospodarczych w: Kierunki reformy polskiego systemu podatkowego red. A. Pomorska, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003 6 Badania ankietowe przeprowadzone na próbie 295 przedsibiorstw z sektora MSP na Mazowszu w sierpniu 2003 r. 2

Wród ogółu przedsibiorstw w Polsce w 2002 r., te zorganizowane w formie zakładu osób fizycznych stanowiły 78,3%. Tabela 1 Podmioty gospodarcze w Polsce (dane dla 2002 r.) Zakłady osób fizycznych 78,3% Przedsibiorstwa pastwowe 0,1% Spółdzielnie 0,5% Spółki prawa handlowego 5,7% Spółki cywilne 8,1% Pozostałe 7,3% Z tego (czym si zajmuj) Handel i naprawy 37,1% Hotele i restauracje 3,2% Obsługa nieruchomoci firm 15,0% Transport, gospodarka magazynowa i łczno 8,6% Budownictwo 10,4% Przemysł 11,1% Inne 14,6% ródło: Raport o przedsibiorczoci, Ministerstwo Gospodarki, czerwiec 2003 materiał powielony W polskim podatku dochodowym od osób fizycznych wyróni mona dwie zasadnicze formy opodatkowania, tj. zasady ogólne i ryczałty. Opodatkowanie ogólne w przypadku małych i rednich przedsibiorstw oznacza opłacanie podatku dochodowego od rzeczywicie osignitego dochodu w rozumieniu podatkowym, według skali z ustawy o PIT. Opłacanie ryczałtu zaley od znamion zewntrznych działalnoci MSP, takich jak, np. forma prawna, rodzaj działalnoci, liczba zatrudnionych. Ryczałt w niewielkim stopniu uzaleniony jest w bezporedni sposób od uzyskiwanego dochodu. Spojrzenie mikroekonomiczne Powoli, z pewnym mozołem powraca idea przywrócenia podatkowi funkcji narzdzia dokonywania ekonomicznego wyboru w ramach podatkowych aspektów zarzdzania finansami (zarzdzania podatkami). Podatki w dotychczasowej praktyce 3

rozpatrywane były głównie jako konstrukcje prawne i z tego wzgldu były domen prawników. Przyczyn tego stanu rzeczy było kilka, poczwszy od permanentnych zmian przepisów podatkowych, niechlujstwa ustawodawczego, a koczc na zrónicowaniu orzecze w zakresie wykładni przepisów podatkowych 7. Sytuacj podatkow podmiotu gospodarczego determinuje forma organizacyjnoprawna, miejsce prowadzenia, rozmiary i rodzaje działalnoci. W praktyce ma miejsce powizanie formy organizacyjno-prawnej z zasadami (formami) opodatkowania. Przedsibiorcy prowadzcy działalno w formie spółki osobowej maj do wyboru zasady ogólne lub formy zryczałtowane. Wybór ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych bd karty podatkowej nie zawsze jest moliwy, gdy: - ryczałt od przychodów ewidencjonowanych mog opłaca tylko ci przedsibiorcy, którzy prowadz działalno w spółce cywilnej, jawnej lub partnerskiej i tylko pod warunkiem, e wspólnikami tych spółek s wyłcznie osoby fizyczne - kart podatkow mog wybra tylko ci przedsibiorcy, którzy prowadz działalno w spółce cywilnej osób fizycznych. Jeli działalno prowadzona jest w formie spółki kapitałowej to przedsibiorca płaci podatek dochodowy od osób prawnych. Podobnie rzecz si ma w przypadku przedsibiorstwa pastwowego i spółdzielni. Czynnikiem redukujcym obcienia podatkowe w ramach warunków ekonomicznych prowadzenia działalnoci gospodarczej moe by wybór miejsca prowadzenia działalnoci. Lokalizacja działalnoci moe dotyczy specjalnych stref ekonomicznych, obszarów o szczególnie wysokim stopniu zagroenia bezrobociem strukturalnym lub tzw. rajów podatkowych 8. Rozmiar i rodzaj działalnoci moe determinowa wybór opodatkowania szczególnie w zakresie wspominanych ju wczeniej ogólnych i ryczałtowych zasad opodatkowania. 7 por. J. Marczak Podatkowe aspekty zarzdzania finansami w przedsibiorstwie w: Prace Naukowe nr 965 AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, 2002 8 por. S. Kudert, M. Jamroy Wybór miejsca prowadzenia działalnoci a optymalizacja opodatkowania, Przegld Podatkowy nr 11 z 2003 r. 4

Jak ju wykazywałem wybór formy (zasad) opodatkowania zaley od rodzaju uruchamianej/prowadzonej działalnoci, jej rozmiaru, wysokoci przychodów i kosztów itp. Najogólniej rzecz ujmujc jeli przedsibiorca spodziewa si, ze koszty działalnoci bd relatywnie due i chciałby aby podatek był jak najmniejszy wybiera ogóln form opodatkowania; jeeli zaley mu przede wszystkim na tym, by rozliczenie było jak najprostsze i spodziewa si, e koszty zwizane z prowadzon działalnoci bd stosunkowo niedue wybiera kart podatkow lub ryczałt od przychodów ewidencjonowanych. Te dwie ostatnie formy opodatkowania maj jednak pewne wady, a mianowicie jeli okae si, e przedsibiorca nie bdzie osigał z działalnoci gospodarczej adnych dochodów, to w przypadku karty podatkowej bdzie musiał płaci podatek. Ryczał ewidencjonowany płaci si wprawdzie od uzyskanych przychodów, ale nawet wtedy, gdy działalno nie przynosi zysku. Dotkliwy moe by równie brak prawa do wspólnego rozliczania si z małonkiem przy opodatkowaniu zryczałtowanymi formami. Dodatkowym mankamentem karty podatkowej jest brak moliwoci pomniejszania jej o jakiekolwiek ulgi podatkowe oprócz składki na ubezpieczenie zdrowotne (korzystajcy z formy ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych moe korzysta w zasadzie ze wszystkich ulg przysługujcych podatnikom rozliczajcym si na zasadach ogólnych). Wydatki spowodowane wystpowaniem kadego podatku, w tym dochodowego, obejmuj z jednej strony zobowizania podatkowe (płatnoci), a z drugiej wydatki administracyjne i zarzdcze. Płatnoci podatkowe oznaczaj kwoty podatku dochodowego ustalanego na zasadach ogólnych lub zryczałtowanych. Wydatki administracyjne to płatnoci wynikajce z realizacji obowizków w zakresie prowadzenia ewidencji i dokonywania rozlicze. Mog wystpowa take wydatki zwizane z zarzdzaniem obcieniami podatkowymi, rozumianym jako poszukiwanie i wykorzystywanie korzyci podatkowych 9. Stosowanie zryczałtowanych form opodatkowania w zasadzie wyklucza lub co najmniej powanie ogranicza wydatki zwizane z zarzdzaniem podatkami. 9 por. M. Poszwa Forma opodatkowania dochodów osób fizycznych a opłacalno inwestycji w: Prace Naukowe nr 974 AE im. Oskara Langego we Wrocławiu, tom 2, 2003. 5

Porównanie zasad ryczałtowych z ogólnymi jest zwykle utrudniony choby ze wzgldu na trudnoci w przewidywaniu przyszłych przychodów, kosztów oraz ryzyka zmian zasad opodatkowania. Przy podejmowaniu decyzji podatkowych wana jest równie specyfika mechanizmu rozlicze (podatkowa ksiga przychodów i rozchodów, ksigi rachunkowe pełna ksigowo) oraz konieczno uwzgldnienia indywidualnej sytuacji przedsibiorcy, gdy opodatkowaniu na zasadach ogólnych podlegaj dochody z wielu ródeł. Jak twierdz niektórzy ekonomici opodatkowanie w formie karty podatkowej jest dla przedsibiorcy prowadzcego działalno gospodarcz jedn z najbardziej korzystnych form opodatkowania. Korzyci jakie wystpuj z tytułu opodatkowania w formie karty podatkowej to zarówno bardzo prosty sposób prowadzenia ewidencji podatkowej, jak i stosunkowo niewielki ryczałtowy podatek uiszczany w uzalenieniu od przedmiotu prowadzonej działalnoci gospodarczej 10. Tezie tej przecz wyniki bada jakie przeprowadziłem. Na zadane pytanie: Czy w przypadku opodatkowania dochodów, majc do wyboru sposób rozliczania si preferowaliby Pastwo zryczałtowane formy opodatkowania czy opodatkowanie wyliczane z dochodu, 51,7% respondentów rozliczajcych si dotychczas w formie karty podatkowej odeszłoby od tego sposobu opodatkowania. Tabela 2 Wskazany wybór formy opodatkowania przez respondentów w przekroju według dotychczasowej formy opodatkowania w % Wyszczególnienie Zryczałtowane formy opodatkowania Ryczałt ewidencjonowany 71,1% 28,9% Karta podatkowa 48,3% 51,7% CIT 33,3% 66,7% Opodatkowanie wyliczane z dochodu PIT według zasad ogólnych maksymalna stawka 55,6% 44,4% w 2002 r. 19% PIT według zasad ogólnych maksymalna stawka 38,7% 61,3% w 2002 r. 30% PIT według zasad ogólnych maksymalna stawka 15,4% 84,6% w 2002 r. 40% Ogółem 46,1% 53,9% ródło: Badania własne 6

Bardziej zadowoleni ze zryczałtowanej formy opodatkowania s przedsibiorcy rozliczajcy si w formie ryczałtu ewidencjonowanego 71,1% z nich pozostało by przy tej samej formie (zasadzie) opodatkowania. Odpowiedzi na to pytanie w innych przekrojach zamieszczone s w tabeli 3. Z punktu widzenia zasady racjonalnoci systemów podatkowych, zakładajcej, e tam gdzie aparat skarbowy jest słaby, kultura prawna nienajlepsza, a korupcja znaczca, system poboru podatku z tytułu działalnoci gospodarczej prowadzonej przez MSP oraz osoby fizyczne powinien by moliwie najprostszy. W Polsce do najprostszych form opodatkowania nale zasady ryczałtowe. Tabela 3 Liczba podatników rozliczajcych si według zasad szczególnych i ogólnych PIT w Polsce w 2002 r. PIT według zasad PIT według zasad Karta podatkowa ogólnych ogólnych maksymalna stawka maksymalna stawka 19% 30% 677 000 193 000 279 000 52 000 32 000 Ryczałt ewidencjonowany PIT według zasad ogólnych maksymalna stawka 40% 54,9% 15,7% 22,6% 4,2% 2,6% ródło: J. Osiatyski Nieskuteczny liniowy Gazeta Wyborcza z 21 wrzenia 2003 r. O ile w 2001 r. ze zryczałtowanych form opodatkowania korzystało około 600 tys. 11 przedsibiorców to w 2002 r. ich ilo wynosiła ju 870 tys. 12, co biorc pod uwag zasad racjonalnoci nie dawałoby najlepszego wiadectwa polskiemu systemowi podatkowemu. 10 J. Patyk Zmiany form opodatkowania podmiotów gospodarczych w: Kierunki reformy polskiego systemu podatkowego red. A. Pomorska Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003. 11 A. Lach Liniowe oywienie Gazeta Bankowa z 30 czerwca 2003 r. 12 Ministerstwo Finansów 7

Tabela 4 Wskazany wybór sposobu opodatkowania przez respondentów w rónych przekrojach Czy w przypadku opodatkowania dochodów, majc wybór sposobu rozliczania si preferowaliby Pastwo: Wiek respondenta Wykształcenie Zryczałtowane formy opodatkowania Opodatkowanie wyliczane z dochodu N % N % do 30 lat 8 28,6% 20 71,4% 31-45 65 50,4% 64 49,6% 46-55 52 48,6% 55 51,4% powyej 55 11 35,5% 20 64,5% podstawowe lub zasadnicze zawodowe 9 60,0% 6 40,0% rednie 83 52,2% 76 47,8% Wysze 44 36,4% 77 63,6% Krajowy 38 34,9% 71 65,1% regionalny 41 50,0% 41 50,0% Zasig działalnoci firmy Lokalny 57 54,8% 47 45,2% Bran działalnoci Liczba zatrudnionych Produkcja 44 45,8% 52 54,2% Handel 52 54,2% 44 45,8% Usługi 40 38,8% 63 61,2% 1-9 osób 63 57,8% 46 42,2% 10-49 osób 44 45,4% 53 54,6% 50-249 osób 29 32,6% 60 67,4% ródło: Badania własne SPOJRZENIE MAKROEKONOMICZNE Polityka podatkowa jest jednym z głównych narzdzi ogólnej polityki społeczno-gospodarczej pastwa. Jej realizacja ma zapewni pastwu odpowiednie dochody za pomoc których bd realizowane okrelone zadania. Podstawowym instrumentem polityki fiskalnej s podatki i to one stanowi główne ródło dochodów budetowych. Tabela 5 Dochody z tytułu CIT i PIT na tle dochodów budetowych w Polsce Wyszczególnienie 2001 PW 2002 Budet 2003 Dochody z CIT 13 219,7 15, 379,7 14 394,7 w relacji do dochodów budetowych ogółem 9,4% 10,6% 9,3% Dochody z PIT 23 444,2 25 041,1 27 995,7 w relacji do dochodów budetowych ogółem 16,7% 17,8% 19,9% ródło: Opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów 8

O ile udział CIT w dochodach budetowych kształtuje si na mniej wicej zblionym poziomie w latach 2001-2003, o tyle udział dochodów z tytułu PIT ronie. Taki obraz sytuacji jest efektem polityki redukcji stawki podatkowej w CIT, a take zamroenia progów i stopniowej likwidacji ulg w PIT. Polityka podatkowa przejawia si w wyborze zada, rodków, metod i form prawnych działania zwizanych z ustalaniem i poborem podatków 13. System podatkowy oparty jest przewanie na dwóch zasadach. Pierwsz z nich jest zasada trwałej wydajnoci podatku. Druga za to zasada sprawiedliwoci opodatkowania, która nakazuje w jednakowy sposób traktowa jednostki nalece do tej samej kategorii działowej 14. Makroekonomicznym celem polityki podatkowej jest oddziaływanie na zjawiska gospodarcze i społeczne, tj.: - rozwój gospodarczy kraju, - poziom PKB, - poziom bezrobocia, - poziom inflacji, - wielko eksportu itp. Rozwój gospodarczy kraju zaley od stanu przedsibiorstw, które s jednym ze ródeł podatków. Innymi słowy, polityka podatkowa powinna przyjmowa takie rozwizania, które umoliwiłyby ogólny rozwój gospodarczy kraju, wpływajc na polepszenie warunków prowadzenia działalnoci gospodarczej 15. Polski system podatkowy od lat 90. podlega cigłej ewolucji. Zmieniaj si stawki podatkowe, rodzaje i zakres ulg, jedne obcienia podatkowe znikaj (co jest jednak pewn rzadkoci) w ich miejsce pojawiaj si nowe. Generalnie rzecz ujmujc nasz system podatkowy charakteryzuje si brakiem stabilnoci. Jest to zreszt jedna z podstawowych barier rozwoju zgłaszanych przez MSP. Inne zarzuty stawiane najczciej polskiemu systemowi podatkowemu to nadmierny fiskalizm, nieprzejrzysto i nieczytelno norm podatkowych oraz niesprawiedliwo. 13 M. Weralski Finanse publiczne i prawo finansowe PWN, Warszawa 1984, s. 246. 14 szerzej I. Przychocka Polityka fiskalna pastwa a sytuacja przedsibiorstw w Polsce w: Kierunki reformy polskiego systemu podatkowego red. A. Pomorska Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003. 15 R. Wolaski Opodatkowanie małych i rednich przedsibiorstw Dom Wydawniczy ABC, Warszawa, s. 63. 9

Wymienione czynniki oceny dotychczasowego polskiego systemu podatkowego, a take kryzys finansów publicznych oraz perspektywa bycia czci wielkiego europejskiego organizmu gospodarczego powoduje konieczno reformy systemu podatkowego w Polsce. Reforma podatkowa w Polsce powinna obejmowa wszystkie elementy pojciowe systemu podatkowego. W pierwszej kolejnoci uwag naley skoncentrowa na opracowaniu koncepcji opodatkowania. Równolegle mona pracowa nad udoskonaleniem organizacji wymiaru, poboru, kontroli i egzekucji podatków 16. W ostatnim okresie obserwowa mona szeroko zakrojon publiczn dyskusj dotyczc szczególnie sposobów opodatkowania dochodów w Polsce. Mona w niej wydzieli dwa zasadnicze nurty mylowe. Pierwszy dotyczy przyjcia bd odrzucenia zasady neutralnoci podatkowej ze wzgldu na form prawn prowadzenia działalnoci, a drugi wypływajcy niejako z pierwszego toczy si wokół wyboru skali opodatkowania proporcjonalnej i progresywnej. W zakresie koncepcji neutralnoci podatkowej jest wzgldna zgoda i w tym kierunku tocz si prace dotyczce zmian dotychczasowego prawa. Wszelka działalno gospodarcza powinna by obłoona tak sam stawk niezalenie od tego czy prowadzi j spółka, czy indywidualny przedsibiorca. Zdecydowanie zwikszy to moliwoci konkurencyjne i w dłuszym okresie wpłynie na rozwój MSP. W tym przypadku wygrała koncepcja podatku liniowego. Podatek ten w duej czci był u przedsibiorców na porzdku dziennym, bo przecie CIT czy zryczałtowane formy opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych w istocie były podatkami proporcjonalnymi. Przyjte kierunki rozwiza wydaj si właciwe i daj równie pewne nadzieje na ograniczenie szarej strefy. Jak zauwaa M. Dbrowski wpływ progresji podatkowej na hamowanie aktywnoci gospodarczej i powstawanie szarej strefy wydaje si w wietle dowiadcze polskich i zagranicznych oczywisty. Przedsibiorcy oraz osoby samozatrudnione maj zawsze wiksz moliwo ucieczki w koszty, zmniejszajc w ten sposób podstaw opodatkowania 17. 16 C. Kosikowski Potrzeba zakres warunki metoda reformy polskiego systemu podatkowego w: Kierunki reformy polskiego systemu podatkowego red. A. Pomorska Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003 17 por. M. Dbrowski Podatkowy populizm Rzeczpospolita z 4-5 maja 2002 r. 10

Zlikwidowanie progresji podatkowej przy opodatkowaniu przedsibiorstw powinno zapobiec te pewnym wynaturzeniom działalnoci, podyktowanych chci ucieczki przed podatkiem z wyszego progu. W Polsce dominuj przedsibiorstwa małe, zatrudniajce kilka osób głównie członków rodziny, opodatkowane czsto w sposób zryczałtowany (w istocie liniowy). Tabela 6 Wielko przedsibiorstwa według liczby pracowników a forma opodatkowania Jak form podatku dochodowego obcione jest Pastwa przedsibiorstwo? Liczba zatrudnionych w przedsibiorstwie 1-9 osób 10-49 osób 50-249 osób Ryczałt ewidencjonowany 22,0% 8,2% 6,7% Karta podatkowa 11,9% 10,3% 6,7% CIT 3,7% 25,8% 48,3% PIT według zasad ogólnych maksymalna stawka 55,0% 27,8% 13,5% w 2002 r. 19% PIT według zasad ogólnych maksymalna stawka 4,6% 14,4% 13,5% w 2002 r. 30% PIT według zasad ogólnych maksymalna stawka 2,8% 13,4% 11,2% w 2002 r. 40% ródło: Badania własne Te przedsibiorstwa nie chc, nie mog by wiksze. Przyczyn oczywicie jest kilka. Ale jedn z nich jest fakt, e nie s wiksze nie dlatego, e ich właciciel nie chc ich rozwin, ale dlatego, e to si nie opłaca. W przypadku gdy takie małe przedsibiorstwo ma wicej zamówie, rosn obroty i zatrudnienie wówczas dzieli si na dwa mniejsze, tak aby nie utraci prawa do zryczałtowanego, proporcjonalnego opodatkowania. Takie przedsibiorstwa w duej czci działaj w szarej strefie, ich zyskiem jest midzy innymi niepłacenie składek ZUS (lub płacenie ich od minimalnego wynagrodzenia), zatrudnianie na czarno, nieewidencjonowanie czci obrotu 18. Dobre podatki to te, które nie powoduj znaczcych zmian decyzji podatników 19, std powinny by proste i niewygórowane. Ujednolicenie opodatkowania wszystkich przedsibiorców to jedno, a drugie to potrzeba okrelenia wysokoci stawki opodatkowania. Wydaje si, e to jest 18 por. W. Kruk Dochodowe do lamusa Rzeczpospolita z 20 stycznia 2003 r. 19 por. W. Kopczuk O skubaniu, wiadrach i podatkach Gazeta Wyborcza z 5 grudnia 2001 r. 11

najwaniejszy parametr, który naley okreli. Bo to przede wszystkim wysoko opodatkowania moe wpłyn stymulujco na działania przedsibiorstw. Nowelizacja ustawy o PIT, CIT oraz podatku zryczałtowanym daje moliwo przedsibiorcom wyboru midzy rozliczaniem si według stawki liniowej 19% a opodatkowaniem zgodnie z progresywn skal ze stawkami 19, 30, 40% 20. Jest to krok w kierunku obnienia dotychczasowych obcie i w zasadzie odpowiada postulatowi zgłaszanemu przez organizacje reprezentujce przedsibiorców. Cho oczywicie chyba kady podatnik zapytany jakiej wysokoci chciałby płaci podatek odpowie, e według stawki 0%. Przy czym nie o to tu chodzi. Chodzi o poszukiwanie dobrego, optymalnego systemu podatkowego w tym konkretnym przypadku stawki podatkowej. Zreszt powanych głosów nawołujcych do tak drastycznej redukcji podatków nie ma, tym niemniej istniej równie inne koncepcje w tej sprawie. R. Gwiazdowski twierdzi, e przedsibiorca powinien by opodatkowany bardzo nisk stawk rzdu 1,5%-2% przychodu, który jest kategori ekonomiczna, a nie dochodu, który jest kategori jurydyczn. Uwolni to zdaniem cytowanego ekonomisty podatników od zgrozy udowadniania organom podatkowym, co kosztem działalnoci gospodarczej jest, a co nie jest 21. Przedsibiorcy zapytani o to czy pobudzanie przedsibiorczoci powinno by skorelowane ze zmniejszaniem obcie podatkowych czy ze zwikszaniem skali ulg opowiedzieli si za tym pierwszym rozwizaniem. Zmniejszanie obcie podatkowych Zwikszanie skali ulg podatkowych N % N % 241 81,7% 54 18,3% ródło: Badania własne Tym samym uwidocznił si równie kontrowersyjny element załoe budowy systemu podatkowego. Przy okazji dyskusji wokół koncepcji podatku liniowego i progresywnego pojawiaj si głosy dyskredytujce zalety proporcjonalnej formy opodatkowania z punktu widzenia braku wpływu na wzrost inwestycji, a co jest z tym zwizane wtpliwego przełoenia na wzrost gospodarczy. Z drugiej strony akcentuje si wady liniowej 20 DZ. U. nr 202, poz. 1956, 1957 i 1958 z dnia 28 listopada 2003 r. 21 por. R. Gwiazdowski Czy podatki mog by sprawiedliwe i proste Rzeczpospolita z 25 listopada 2002 r. 12

formy opodatkowania, która powoduje rozwarstwienie społeczne i spadek dochodów budetowych. Zdaniem D. Rosatiego w systemie podatku progresywnego pienidze zebrane zamoniejszym id niemal w całoci na konsumpcj albo przez wydatki biece budetu, albo przez bezporednie transfery do najuboszych. Moe to mie sens przy niedostatku popytu konsumpcyjnego. Jeeli jednak główn barier wzrostu gospodarczego jest niedostatek oszczdnoci i kapitału, uzyskany wzrost konsumpcji bdzie miał jednorazowy i przejciowy wpływ na wzrost dochodu i zatrudnienia. Dalej zdaniem tego ekonomisty, zastpienie podatku progresywnego podatkiem liniowym oznacza obnienie kracowej stawki podatkowej i wzrost dochodu do dyspozycji dla podatników o wyszych dochodach. Dziki temu zostaj uruchomione dwa mechanizmy prowzrostowe. Pierwszy, polega na zwikszeniu skłonnoci do pracy i do podejmowania działalnoci gospodarczej, poniewa zmniejsza si tzw. klin podatkowy. Drugi mechanizm polega na wzrocie oszczdnoci i inwestycji. Oznacza to bowiem, e kady złoty pozostawiony w kieszeni bogatszych jest w wikszoci lub w całoci oszczdzany. Nie jest prawd, zdaniem D. Rosatiego, e wydatki konsumpcyjne rosn proporcjonalnie do wzrostu dochodu 22. Polemik z Rosatim podjł L. Podkaminer, który twierdzi, e po ewentualnym wprowadzeniu podatku liniowego po pierwsze spadn dochody budetowe, co spowoduje wzrost deficytu budetowego. Panaceum na jego ograniczenie bdzie obniania wydatków budetowych a to z kolei spowoduje zmniejszenie realnych dochodów najuboszych i w konsekwencji ograniczy popyt na towary i usługi. Zdaniem tego ekonomisty nieprawdziwa jest teza, e wzrosn inwestycje, gdy obecnie nie inwestuje si dla inwestowania. Obecnie podejmuje si inwestycje, gdy s perspektywy zwikszenia sprzeday nie za wtedy gdy spada popyt (dochody masowego konsumenta) 23. Przy takim scenariuszu korzystniej jest ulokowa pienidze w obligacjach, które rzd bdzie zmuszony emitowa przy powikszajcym si rozwarstwieniu pomidzy dochodami i wydatkami budetu. 22 D. Rosati Wyjdzie gospodarce na zdrowie Rzeczpospolita z 28-29 czerwca 2003 r. 23 L. Podkaminer Ile zarobi najbogatsi Przegld z 27 lipca 2003 r. 13

J. Kudła uwaa podobnie, e błdnym jest przekonanie i podatek proporcjonalny wspiera wzrost gospodarczy w wikszym stopniu nie progresywny. Jego zdaniem wzrost gospodarczy w długim okresie zaley od poziomu zakumulowanego kapitału fizycznego (maszyny, urzdzenia, budowle) i postpu technicznego, a oba te czynniki mona lepiej stymulowa w przypadku podatku progresywnego 24. Odnie mona wraenie, e jest to w zasadzie dyskusja na temat celu czy funkcji podatków. Zwolennicy podatku progresywnego opowiadaj si za realizowaniem funkcji fiskalnej i pozafiskalnej. Funkcja pozafiskalna uwidacznia si głownie w aspekcie ulg i odlicze, które wykorzystywane s do oddziaływania na kierunki działalnoci gospodarczej, zarówno w skali pojedynczego podmiotu, jak i pastwa. Zdaniem Z. Gilowskiej, nie da si w jednym instrumencie pogodzi celu fiskalnego i socjalnego. Cel fiskalny domaga si, zdaniem ekonomistki, podatku równego, powszechnego i prostego. Tylko taki podatek nie dusi przedsibiorczoci, nie angauje armii kontrolerów i nie zmusza do ucieczki w szar stref. Natomiast cel socjalny da podatku skomplikowanego, progresywnego i kosztownego w poborze 25. Przedsibiorcy zapytani, czy woln nisze podatki czy ulgi wybrali to pierwsze rozwizanie, wicej deklarowali równie ch podjcia inwestycji jeli pozostawi im si wicej rodków finansowych do dyspozycji. Tabela 7 Wskazane przeznaczenie zaoszczdzonych dochodów z tytułu redukcji obcie podatkowych przez respondentów Wyszczególnienie Inwestycje Konsumpcja Inwestycje i konsumpcja Ryczałt ewidencjonowany 76,3% 15,8% 7,9% Karta podatkowa 93,1% 6,9% - CIT 70,8% 5,6% 23,6% PIT według zasad ogólnych maksymalna stawka w 2002 r. 19% 58,6% 27,3% 14,1% PIT według zasad ogólnych maksymalna stawka w 2002 r. 30% 67,7% 6,5% 25,8% PIT według zasad ogólnych maksymalna stawka w 2002 r. 40% 100,0% - - Ogółem 71,9% 13,9% 14,2% ródło: Badania własne 24 szerzej J. Kudła To nie jest ideał Rzeczpospolita z 12-13 lipca 2003 r. 25 Z. Gilowska Podatek liniowy i sprawiedliwo społeczna Rzeczpospolita z 25 czerwca 2003 r. 14

Według bada CBOS, 80% ankietowanych woli tani kredyt zamiast ulgi podatkowej. Wybory podatników jak si jednak wydaje s czsto niedoceniane w debacie nad kształtem systemu podatkowego. Przedsibiorcy opowiadaj si zdecydowanie za podatkiem uproszczonym, który zmniejszyłby koszty prowadzenia ksigowoci, zlikwidowałby płaszczyzn dotychczasowych sporów z aparatem skarbowym, wyeliminowałby wydatki na obsług prawn w sprawach spornych z aparatem skarbowym oraz procesy sdowe 26. Problem ulg i zwolnie został równie omówiony w raporcie Banku wiatowego dotyczcym korupcji w Polsce (1999 r.). Wród jej ródle wymieniono brak precyzji legislacji podatkowej, uznaniowo kryteriów, brak jednolitej interpretacji. Przedsibiorcy narzekaj na brak bezpieczestwa prawnego na kodeks pracy, ustawy podatkowe, wszystkie przepisy regulujce działalno gospodarcz itd. Brak bezpieczestwa prawnego dotyczy w duej mierze interpretacji stosowania przepisów podatkowych 27. Trudno nie zgodzi si z tez, e podatek liniowy z obnion stawk, przynajmniej pocztkowo oznacza ubytek dochodów budetu. Jednak jego drug stron jest zatrzymanie ubytku z tytułu ulg. Mówic o zmniejszeniu si wpływów budetowych w krótkim okresie, nie wolno zapomina o drugiej stronie rachunku, tj. o oszczdnociach, które byłyby wynikiem likwidacji ulg. Liniowo zwizana z likwidacj ulg podatkowych oznacza równie mniej sporów midzy podatnikami a słubami skarbowymi 28. Wprawdzie nikt nie podjł si rzetelnych szacunków, z Ministerstwem Finansów na czele, ale mona sobie wyobrazi, e wraz z uproszczeniem rozlicze zmniejsz si równie wydatki osobowe i rzeczowe aparatu skarbowego, tj. poboru podatku. Niewiadomo take jak ostatecznie liniowo podatku wpłynłaby na zagospodarowanie szarej strefy. W Polsce ok. 27% PKB powstaje w szarej strefie, jeli choby cz z tych pienidzy przejł fiskus nie byłaby to mała kwota. Jeeli chodzi o konstrukcje systemu podatkowego to istniej jeszcze inne koncepcje poszukiwania oszczdnoci. Centrum im. Adama Smitha wysunło propozycj, by 26 A. Lach Prostsze, a wic lepsze Gazeta Bankowa z 30 czerwca 2003 r. 27 Natychmiast pobudzi popyt konsumpcyjny wywiad z J. Ostaszewskim, Finansista nr 5 z 2003 r. 28 A. Lach Prostsze, a wic lepsze... 15

wrcz zrezygnowa z podatku rozliczanego przez osoby fizyczne, a podatek od wynagrodze zamieni na podatek od funduszu płac, odprowadzany przez przedsibiorców na podstawie kadego tytułu prawnego dotyczcego pracy (tak jak to miało miejsce przed reform podatkow na pocztku lat 90.). PODSUMOWANIE Dyskryminacja podatków w zarzdzaniu finansami podyktowana była głównie brakiem polityki podatkowej pastwa i koncepcji przebudowy systemu podatkowego oraz obawami o skutki finansowe błdnych decyzji odmienna interpretacja przepisów przez organ podatkowy. Dyskusja jaka toczy si w ostatnim czasie wokół kierunków reformy systemu podatkowego w Polsce, szczególnie w zakresie dotyczcym funkcjonowania MSP daje nadziej na przywrócenie normalnoci w wykorzystywaniu podatków i przywróci im rol istotnego narzdzia rachunku ekonomicznego. Wydaje si, e generalnie podejmowanie wysiłki w ramach obcie przedsibiorstw s racjonalne. Miar tej racjonalno jest fakt sprzyjania wzrostowi gospodarczemu zarówno w skali mikro jak i makro, przez faktyczne zmniejszenie obcie dochodów przedsibiorstw oraz równe podatkowe traktowanie wszystkich form organizacyjno prawnych. Wydaje si, e przedsibiorcy chc płaci wszyscy takie same i po prostu nisze podatki. Innymi słowy sdz, e dla pobudzenia wzrostu gospodarczego wiksze znaczenie ma zmniejszenie kosztów (wydatków w tym podatkowych) ni zamiana zasad opodatkowania. Potwierdzeniem tej tezy jest diagnoza postawiona przez J. Ostaszewskiego i P. Russel co do bolczek polskiego systemu podatkowego, hamujcego rozwój przedsibiorczoci 29. Cytowani ekonomici zaliczaj do nich: - brak bezpieczestwa prawnego dotyczcego stosowania i interpretacji przepisów podatkowych, - znaczny poziom tworzenia PKB przez szar stref, tj. z ominiciem systemu fiskalnego, 29 J. Ostaszewski, P. Russel Makro i mikroekonomiczne uwarunkowania rozwoju przedsibiorczoci w Polsce w: Prawno-ekonomiczne aspekty rozwoju przedsibiorczoci cz I, Katedra Finansów SGH, Warszawa kwiecie-maj 2003. 16

- zbyt duy fiskalizm jednostkowy, zwłaszcza w odniesieniu do przedsibiorców opodatkowanych progresywnie na podstawie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, - zbyt pasywny system podatkowy nie wspomagajcy popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego na dobra wytwarzane w kraju. Tak si składa, e prezentowana czsto za wzór wród pastw Unii Europejskiej Irlandia prowadzi podobn do zakładanej obecnie w Polsce polityki podatkowej, tj. opodatkowanie dochodów przedsibiorstw w formie liniowej, a gospodarstw domowych progresywnie, ale tylko przy dwóch stawkach (20% i 42%). Polityka podatkowa nie była wprawdzie jedyn przyczyn rekordowego tempa wzrostu w Irlandii. Tym niemniej, do zgodnie panuje opinia, e włanie polityka podatkowa stanowiła wany czynnik osignicia tak szybkiego wzrostu, nie tylko ze wzgldu na wpływ na kształtowanie si oszczdnoci krajowych, ale równie i z powodu przycignicia znacznej liczby inwestorów zagranicznych 30. W ekonomii jest niestety tak, e co sprawdziło si u jednego nie musi okaza si przyczyn sukcesu u drugiego, chocia naley mie nadziej, e jeli nie wicej to przynajmniej obrany kierunek działa jest właciwy. Zgodnie z wynikami bada MSP finansuj si przede wszystkim kapitałem własnym i to zarówno dotyczy działalnoci biecej jak i rozwojowej. Napawa w zwizku z tym umiarkowanym optymizmem fakt, e zwiksz si rodki finansowe w ich dyspozycji, a co jak deklaruj w wikszoci przeznacza bd na inwestycje. Problem proporcjonalnoci czy progresywnoci skali podatkowej dotyczy bardziej osób fizycznych nie prowadzcych działalnoci gospodarczej, std moje badania nie daj mi prawa na formułowania bardziej konkretnych wniosków ni te, które zaprezentowałem w tekcie. Wydaje si jednak, e biorc pod uwag sytuacj budetu pastwa, a take perspektyw raczej zwikszenia wydatków (w perspektywie wydatkowania okrelonych rodków jako konsekwencja wejcia Polski do UE), a nie ich zmniejszenia, nie jest to dobry moment do zmian w tym podatku. 30 por. A. Wernik Podatki, inwestycje i wzrost Rzeczpospolita z 13-14 wrzenia 2003 r. 17