MIT WOLNOŚCI W CYBERKULTURZE

MIT WOLNOŚCI W CYBERKULTURZE

ŁUKASZ TRZCIŃSKI MIT WOLNOŚCI W CYBERKULTURZE NOMOS

2013 Copyright by Łukasz Trzciński & Zakład Wydawniczy»NOMOS«Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. Recenzje: prof. dr hab. Ignacy Fiut prof. dr hab. Marta Kudelska Wydanie książki finansowane przez Akademię Górniczo-Hutniczą im. Stanisława Staszica w Krakowie (dotacja podmiotowa na utrzymanie potencjału badawczego, nr 11.11.430.141). Afiliacja autora: AGH w Krakowie Redakcja wydawnicza: Jadwiga Nagły Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz II korekta: Anna Zaremba ISBN 978-83-7688-148-5 KRAKÓW 2013 Zakład Wydawniczy»NOMOS«31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21 e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl

SPIS TREŚCI Wstęp......................................................... 7 Rozdział I 1. Trzy paradygmaty i trzy wymiary egzystencji... 13 Paradygmat animistyczny... 13 Paradygmat mechaniczny... 15 Paradygmat systemizmu holizmu.............................. 18 2. Zasadnicze postawy przyjmowane w stosunku do rzeczywistości..... 21 3. Magia, religia, nauka i cyberprzestrzeń... 21 Porządek..................................................... 22 Świadomość.................................................. 30 Motyw iluzji... 35 Motyw rzeczywistości onirycznej.... 40 Podmiot..................................................... 43 Etyka porządek moralny...................................... 46 Rozdział II 1. Stosunek do sacrum i jego współczesne przekształcenia............. 53 2. Przemieszanie kategorii i spłaszczenie świata...................... 62 Rozdział III 1. Cyberprzestrzeń, Sieć i Wspólnota............................... 71 2. Kilka uwag o czasie i przestrzeni cyberkultury..................... 78 5

Rozdział IV 1. Bohater mityczny i tożsamość... 85 2. Nomada... 94 3. Ciało i umysł... 97 4. Odcieleśnienie... 103 5. Przełom robotyczny.......................................... 111 6. Czy to fikcja, czy już rzeczywistość? Sztuka SF.................... 116 7. Mity cyberkultury............................................ 119 Zakończenie.................................................. 135 Bibliografia... 139 Indeks nazwisk................................................ 147 Summary: The Myth of Freedom in Cyberculture................. 151

WSTĘP Zasadniczym tematem poruszanym w książce jest kwestia sposobu istnienia mitu wolności w sferze cyberkultury. Na samym początku trzeba wyjaśnić, że nie chodzi tu o potoczne pojęcie mitu, kiedy jest on rozumiany jako fałszywy sposób widzenia rzeczywistości, ale o jego sens antropologiczny, gdy stanowi on swoisty przekaz kulturowy. Mit pojawia się wtedy, kiedy jak mówił Claude Lévi-Strauss człowiek nie jest w stanie odpowiedzieć na podstawowe pytania egzystencjalne, ale musi w jakiś sposób rozwiązać postawiony problem, by dalej toczyło się życie społeczne. Mit nie dostarcza więc ścisłych i naukowych wyjaśnień wszystkich kwestii, ale dzięki specyficznej strukturze ustanawia względną równowagę między swymi elementami i dostarcza rozwiązania uspokajającego ludzki umysł. W książce nie przesądzam, czy istnieje prawdziwa wolność oparta na niezdeterminowanym wyborze. Współczesna psychologia na ogół temu zaprzecza, nie zgadzając się z potocznym ludzkim odczuciem. Sytuacja napięcia i niemożności jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie jest modelową sytuacją dla mitu, który mówi, że co prawda ostatecznie nie wiemy, czy istnieje wolność, ale musimy żyć tak, jakby była ona faktem. Najgorszy scenariusz odniesiony do czasu cyberkultury byłby wtedy, gdyby się okazało, że ten mit nie ma już dla siebie miejsca, a zdeterminowane technologicznie społeczeństwo, uświadamiające sobie brak własnej wolności, musi jednak kontynuować egzystencję. Z powodu przyjętej 7

tu perspektywy, w tekście pojawią się rozważania związane ze sferą religii, sacrum czy stosunku do transcendencji, bowiem przedefiniowane, pojęcia te weszły do zbioru pojęć używanych w dyskusjach dotyczących tego tematu i w takiej nowej postaci zostaną wykorzystane przy ukazaniu współczesnych uwarunkowań mitu wolności. Od dziesięciu tysięcy lat rozwój kultury to przede wszystkim postęp w dziedzinie cywilizacji technicznej, niosącej zarówno pozytywne osiągnięcia, jak i zagrożenia o współczesnych napisano już bardzo dużo. Zasadniczym tematem tej książki jest problem wolności człowieka w perspektywie jego ewoluującej natury w warunkach gwałtownie rozwijającej się technologii. Ocalenie tej szczególnej sfery wolności wydaje się zasadnicze, zwłaszcza gdy chcemy określić, kim jest człowiek jako podmiot myślenia, działań i uczuć 1. Tym samym jej ocalenie to uratowanie szeroko pojętej kultury, w której zakres wchodzi nie tylko wspomniana cywilizacja techniczna, ale także poznanie świata dla wartości samej prawdy, filozofia i również religia. Co jakiś czas ludzkość w swym gatunkowym wymiarze musi się uporać z poważnymi problemami, których rozwiązanie może decydować o jej dalszym trwaniu i trzeba chyba powiedzieć, że taka sytuacja ma właśnie miejsce. Problem sposobu dalszego istnienia podmiotu ludzkiego w nowym świecie cyberprzestrzeni 2 można wyrazić, odwołując się do Michela Foucaulta zadającego pytanie, jak to jest możliwe, by podmiot poznania, uznający świat za przedmiot technicznych działań, przyjął go jednocześnie za przestrzeń swej egzystencjalnej próby. Jak pisze filozof, dwa procesy kulturowe i cywilizacyjne charakterystyczne dla historii myśli zachodniej wyrażają się w tym, że 1 W książce w sferze antropologii przyjętym założeniem jest teza o ewolucyjnym (adaptacyjnym) charakterze człowieka w jego wymiarze gatunkowym, jak i jednostkowym. 2 Kwestia nowości także ewoluuje z punktu widzenia rozwoju technologicznego pojęcie nowości odnosi się właściwie do aktualności. Np. zgodnie z prawem Gordona Moore a moc obliczeniowa komputerów podwaja się co 14 miesięcy, co z praktycznego punktu widzenia wchodzi w obszar aktualności. Moore przewidywał, że po 2012 roku prawo to przestanie obowiązywać ze względu na coraz szybszy postęp technologiczny. 8

za sprawą pierwszego z nich świat przestaje być myślany, by stać się czymś poznawanym przez techne ; zaś drugi jest działaniem za sprawą którego bios przestaje być przedmiotem techne, by stać się korelatem próby, doświadczenia, ćwiczenia. Według Foucaulta przenikanie tych dwóch nurtów stanowi podstawowe wyzwanie zachodniej myśli chcącej zrozumieć, [ ] jak to, co jawi się jako przedmiot wiedzy opartej na opanowaniu pewnej techne, może być zarazem miejscem, w którym ujawnia się i urzeczywistnia prawda podmiotów, którymi jesteśmy. W jaki sposób świat jako przedmiot poznania opartego na techne może być jednocześnie przestrzenią, w której ukazuje się i wypróbowuje samo-siebie jako etyczny podmiot prawdy? 3 Ta niezwykła i będąca przedmiotem hermeneutyki autora jednoczesność wydaje się związana z problemem wolności w ten sposób, iż można twierdząco odpowiedzieć na jego pytanie tylko wówczas, gdy odkryjemy, że świat nie jest jednowymiarowy. Jeśli bowiem ludzki świat skonstruowany jest dzięki zastosowaniu technologii, ale jednak nie stanowi tym samym zdeterminowanej w jednoznaczny sposób maszyny, i jeżeli jej zasady nie wyczerpują do końca wszystkich wymiarów ludzkiej egzystencji, wówczas prawdopodobnie istnieje sfera tradycyjnie rozumianej nieuwarunkowanej wolności 4. Jest ona specyficznie ludzka, umożliwiając egzystencjalne próby, w których człowiek może się stawać. Jednym z zasadniczych problemów tej książki jest określenie stopnia tego prawdopodobieństwa, czyli pytanie o to, czy dziedzina tworzona przez technologię, a jednocześnie będąca miejscem wspomnianej próby samo-siebie, jest już (przynajmniej w czasie pisania tej książki) zawiązkiem ogarniającej ludzkość w coraz szybszym tempie cyberprzestrzeni, czy należy jeszcze 3 M. Foucault, Hermeneutyka podmiotu, przeł. M. Herer, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 472. 4 Zaznaczyć tu można, że w wielu, szczególnie wschodnich tradycjach religijnych ideał braku uwarunkowań jest równoznaczny ze zbawieniem i nazywany jest wówczas wyzwoleniem. 9

do futurystycznych domniemań? Z założeń i dociekań przyjętych i rozwijanych w prezentowanym tekście wynikają raczej twierdzące odpowiedzi na to pytanie. Trzeba także na początku zastanowić się, dlaczego zagadnienie wolności jest w dalszym ciągu tak istotne w dzisiejszym świecie podlegającym drastycznej i widocznej zmianie kulturowej. Przede wszystkim, jak pokazują dążenia pokoleń, wśród wielu zagadnień antropologii kulturowej i filozoficznej problem wolności człowieka należał i nadal należy do najważniejszych. Posiada on zarówno swój wymiar praktyczny, wyrażający się chociażby w kwestii odpowiedzialności moralnej i prawnej 5, jak i teoretyczny, związany z obrazem świata budowanym na osnowie możliwości i konieczności 6. Być może, dla niektórych ważny, chociaż nieraz nieuświadamiany 7, jest tutaj jeszcze jeden z wymiarów, a mianowicie soteriologiczny, na co wskazuje wiele koncepcji religijnych i filozoficznych, mówiąc o pożądanym (być może jedynie postulowanym, a nie realizowanym w rzeczywistości) stanie człowieka, jako o wyzwoleniu 8. Sfera moralności, odpowiedzialności prawnej czy soteriologia domagają się, jako swego istotnego czynnika, uznania wolnej woli wyprowadzającej poza jednoznaczny determinizm, a także takiej 5 Nauki prawne naszego kręgu kulturowego mówiąc o przestępstwie, często przywołują kwestie tzw. podmiotowej strony przestępstwa, czyli winy będącej konstytutywnym elementem czynu zabronionego. Wina ta może być umyślna (w postaci zamiaru bezpośredniego lub ewentualnego) oraz nieumyślna (w postaci lekkomyślności lub niedbalstwa). W każdym z przypadków bez tego elementu nie ma mowy o przestępstwie. 6 Przykładem widzenia świata w kategoriach konieczności i możliwości są rozważania dotyczące konsekwencji przyjęcia w kosmologii zasad antropicznych, czy to w formie mocnej (Brandon Carter), czy słabej (John D. Barrow, Frank J. Tipler). 7 Będę chciał pokazać, że współcześnie na nowo przedefiniowane sacrum pomimo braku związku z tradycyjnie rozumianą świętością, w której odwołanie się do transcendencji nie jest konieczne w dalszym ciągu odgrywa rolę soteriologiczną. 8 W nauce tak istotne w religiach dążenie do wyzwolenia (mokszy, nirwany, świętości w pleromie świętych, wiecznego raju, nieśmiertelności itd.) może zostać opisane jedynie w kategoriach socjologii (np. jako wpływ wywierany przez ludzi, którzy zostali uznani za wyzwolonych) lub psychologii (także neurofizjologii i psychiatrii) w odniesieniu do ich stanów psychicznych. Dla człowieka religijnego istotna jest natomiast przede wszystkim tradycyjnie przyjmowana doktryna oraz świadectwo ludzi zaangażowanych osobiście w ten proces. 10

koncepcji podmiotu ludzkiego, w której byłby on w taką wolę wyposażony. Współczesność temu założeniu stawia mocne wyzwanie. Zamieszczone poniżej rozważania mają charakter wybiórczy i do pewnego stopnia stronniczy, to znaczy zawierający pewne stwierdzenia, do których można dojść jedynie rozumowaniem entymematycznym. Zaznaczyć także trzeba, że wszelkie wątki i dywagacje przedstawione w książce mają służyć ostatecznie naświetleniu problemu wolności współczesnego człowieka w Sieci, a więc wiele istotnych zagadnień związanych z omawianymi w tekście problemami nie zostanie tu celowo poruszonych, co u czytelnika spowoduje zapewne wrażenie niedosytu, jednak zwykle każdy wybór jest arbitralny i na ogół nie zaspokaja dociekliwego umysłu. Trzeba także zaznaczyć, że literatura dotycząca problematyki zarówno samej wolności, jak i przemian współczesnych w kulturze, zmierzających do coraz większej identyfikacji kultury z cyberkulturą jest olbrzymia, chociaż mało jest opracowań, które wiązałyby te zagadnienia w perspektywie potrzeby nowej antropologii, którą trzeba zbudować. Do różnych tez tej książki dochodzi bowiem najbardziej ogólna, mówiąca o konieczności zaproponowania właśnie nowego spojrzenia na człowieka dostosowanego do zaawansowanej technologii, cyborgicznego społeczeństwa i na nowo określonego podmiotu. Aby ukazać wyraźnie potrzebę takiego nowego podejścia, różne zagadnienia antropologiczne zostaną ukazane w książce także w tradycyjnym ujęciu, po to, by pokazać konieczność zdecydowanego przekroczenia dotychczasowego sposobu myślenia w kierunku całkowicie nowych rozwiązań. W pierwszym rozdziale poszczególne kwestie zostaną umieszczone w najbardziej ogólnej perspektywie, po czym nastąpi przejście do bardziej szczegółowych rozstrzygnięć. Takim szerszym spojrzeniem jest wstępne odwołanie się do paradygmatów rozumienia rzeczywistości 9. Drugą poruszoną wstępnie sprawą będzie odwołanie się 9 Po raz pierwszy w nowoczesnym rozumieniu metodologii nauk słowa tego użył Thomas Kuhn w 1962 roku, omawiając kwestię rewolucji naukowych jako zmiany paradygmatów. Por. T. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, przeł. H. Ostromęcka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1968. 11

do tradycyjnie opisywanych trzech wymiarów istnienia człowieka, a mianowicie makrokosmosu, mezokosmosu i mikrokosmosu. Zagadnienia istotne dla problemu wolności zostaną dalej opisane w odniesieniu do trzech postaw, jakie człowiek przybierał w swym stosunku do świata, a chodzi tu o postawę magiczną, religijną i naukową. Po naświetleniu każdej kwestii w tych trzech aspektach, w każdym kolejnym, czwartym punkcie zostanie ona przedstawiona także w relacji do problemu cyberprzestrzeni.