ISBN Copyright by Aleksandra Burek i Zakład Wydawniczy»NOMOS«

Transkrypt

1

2

3

4 Copyright by Aleksandra Burek i Zakład Wydawniczy»NOMOS«Recenzje: prof. dr hab. Leszek Koczanowicz prof. dr hab. Michał Wojciechowski Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Redakcja wydawnicza: Magdalena Pawłowicz Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak II korekta: Barbara Florczyk Projekt okładki: Joanna Tokarczyk ISBN KRAKÓW 2008 Zakład Wydawniczy»NOMOS« Kraków, ul. Kluczborska 25/3u tel./fax (12) biuro@nomos.pl

5 duszy, która zapomina, nigdy nie liczmy do tych, co nadają się do filozofii; ale szukajmy duszy koniecznie mającej dobrą pamięć. Platon, Państwo 486 d.

6 6

7 Spis treści Wstęp... 9 I. MNEMOSYNE O PAMIĘCI Epoka Imię Jasnowidzenie Platon Człowiek Nauka II. ANAMNEZA ZAPAMIĘTYWANIE Praktyka Dziś Szereszewski Zapis O ODPOMINANIU Poród Droga Słowa Nieśmiertelność Pismo ANAMNEZA WE WSPÓŁCZESNEJ KULTURZE Błąd Konstrukcja Pytania Kontekst Powolność Psychoterapeuta Łańcuch

8 III. REINKARNACJA CZAS Szczegół Życiorys Choroba Fałszowanie Przyszłość KRAINA ZA RZEKĄ LETHE Nagość Ciało Wybór Aletheia Noc ZAPOMNIENIE I WSPÓŁCZESNE SYMBOLE WĘDRUJĄCEJ DUSZY Teorie Sen Bogowie Wędrówki IV. MIŁOŚĆ CZWARTY RODZAJ SZALEŃSTWA Przyjaciel Państwo Eros Kalokagathia Homoseksualizm Skrzydła Anodos FILOZOFIA Przyszłość Filozofia Funkcje pamięci ZAKOŃCZENIE LITERATURA INDEKS POJĘĆ

9 Wstęp Ulicą idzie człowiek, nagle chce sobie coś przypomnieć. Zwalnia wówczas, czasem zamyka oczy, zasłania je dłońmi, dotyka czubkami palców nasady nosa lub czoła. Czasem zatrzymuje się. A jeśli chce zapomnieć? Jeśli właśnie przydarzyło mu się coś przykrego? Wtedy przyspiesza, biegnie nawet. Dla Milana Kundery istnieje w tym związek między pamięcią i powolnością, szybkością i zapomnieniem. Dla Platona byłaby to relacja między pamięcią i duszą, zapomnieniem i ciałem. Według Platona ciało rozprasza, powoduje zapomnienie. Dusza natomiast przechowuje pamięć. Dlatego ten człowiek zwalnia, przystaje, zamyka oczy. Usiłuje zwrócić wszystkie swoje myśli do swojego wnętrza. Tam, gdzie jest pamięć. Próby rozwiązania zagadki pamięci podejmowane są od tysiącleci. Badamy pamięć narzędziami psychologii, psychiatrii, antropologii, socjologii, informatyki, biochemii, filozofii, religioznawstwa. Jednak pewnych zjawisk z nią związanych nie umiemy wyjaśnić. I tak naprawdę nadal nie wiemy, czym ona jest. Ta książka podejmuje nieco inną próbę. To próba pokazania uniwersalności m ó w i e n i a o pamięci. Uniwersalności, która objawia się w p o t r z e b i e pytania o to, co duchowe, co tajemnicze, co niezbadane; w pewnej stale obecnej i niezamierzonej s k ł o n n o ś c i. Poza naukami empirycznymi (psychologia, neurologia, psychiatria, biochemia) pamięć jest obecna w różnych obszarach kultury (reportaż i jego metody, fotografia i jej teorie, film, literatura, czy wreszcie doświadczenia codzienności), w rozmaitych wątkach. Takie same lub podobne treści pojawiają się już w filozofii Platona. Nie oznacza to, że mówienie o pamięci zaczyna się nagle, wraz z platonizmem; istniało wcześniej, chociażby w mitach. Platon stworzył jednak z pamięci kategorię filozoficzną. Dążenie, by w pamięci widzieć uniwersalną a jednocześnie niewytłumaczalną kategorię, okazuje się bardzo silne i współcześnie kiedy fenomen pamięci, naukowo opracowywany i definiowany, zostaje oczyszczony z mitu, z tajemnicy, wreszcie z form religijnych, człowiek rozpoczyna mówienie o jego mitycznych i sakralnych aspektach w sztuce, w codzienności czy też w zbanalizowany spo- 9

10 sób w popkulturze. Być może rację ma więc Mircea Eliade, pisząc, że dla człowieka współczesnego właściwe jest myślenie mityczne w formach zdegradowanych, rozproszonych. Książka ta rekonstruuje platońską koncepcję pamięci, by następnie odnajdywać refleksy tej koncepcji w kulturze współczesnej. Krótko mówiąc, sprawdza, jak Muzy opiekują się schedą po swojej matce. Dziś, tak jak w platonizmie, pamięć ma sens metafizyczny i terapeutyczny, choć może nie w pełni uświadomiony ani też w pełni zwerbalizowany. Mówi o kondycji człowieka. Platon stworzył swoją koncepcję pamięci na bazie mitów, religii starożytnych. Uczynił z tej kategorii ważny rdzeń swojej filozofii. Było to pierwsze tak wielkie i tak znaczące w dziejach kultury europejskiej kompleksowe, syntetyczne i harmonijne spojrzenie na fenomen pamięci, na spójność jego współzależnych mechanizmów, zdolności i procesów. Jednocześnie była to pierwsza koncepcja ukazująca z n a c z e n i e pamięci dla człowieka. Dlatego właśnie ona stanowi tutaj punkt wyjścia, daje ramy. Wszystko to, co dotyczy kultury współczesnej, jest tylko dopełnieniem analizy myśli Platona. Większość problemów poruszanych tu w kontekście współczesności zasługiwałoby na oddzielną książkę. Właściwie na oddzielne książki o pamięci, o jej miejcu w antropologii kulturowej, w psychologii, psychoanalizie i psychoterapii, w reportażu, w filozofii ciała, czy w kulturze masowej, gdzie pamięć staje się tematem i jednocześnie wariacją. Dociekliwy czytelnik mógłby zapytać, czy psychiatria i psychologia to również kultura współczesna. Otóż tak. Najczęściej odwoływać się będę do rodzaju literatury, który nazwałabym psychologią czy psychiatrią popularną. Stanowi on raczej element popkultury niż nauki. Kultura jest psychologizowana również w taki sposób, a wiele miejsca w zainteresowaniach tej literatury stanowi pamięć i jej procesy; lub najczęściej brak pamięci. Interesujący jest tu sposób przedstawiania człowieka, przede wszystkim to, jak przekład z języka nauki na język codzienności przemienia mówienie o pamięci na mówienie o człowieku. Z kolei doświadczenie pamięci opisywane przez psychiatrię i psychologię empiryczną unaocznia inność i wyjątkowość idei Platona, w której pamięć jest niepodzielną strukturą, pojęciem zawierającym w sobie filozofię, mit, religię, a nawet magię. Ujęcie Platona jest syntetyczne, całościowe i koncentruje w sobie kilka współzależnych problemów. Współczesna nauka parceluje zagadnienie pamięci, analizując jej poszczególne procesy i mechanizmy. W kulturze zaś pamięć nadal istnieje właśnie na sposób platoński jako całość, czy to w doświadczeniu indywidualnym czy społecznym. W konsekwencji mówienie o pamięci zawsze oznacza mówienie o kulturze i o naturze ludzkiej. 10