Obraz nauki i rzeczywistości z perspektywy strukturalizmu Michała Hellera Andrzej Stogowski Poznań 9 V 2009 r.
Sposób uprawiania przez Michała Hellera nauki i filozofii (resp. filozofii w nauce ) stawia tezę: o zasadniczej jedności ludzkiego rozumu i całej wiedzy; o istnieniu elementu wspólnego istotnego dla każdej formy racjonalnej refleksji nad rzeczywistością w postaci samej racjonalności, realizującej się w odpowiednio ustrukturyzowanej filozofii i nauce ; o jedności dającej zrozumienie i prowadzącej do porządku, harmonii, symetrii i struktury, a w konsekwencji, do piękna rzeczywistości.
Taki ideał wiedzy osiągany jest przez zabiegi interdyscyplinarne: w miarę jak nauka zgłębia coraz niżej leżące poziomy rzeczywistości, jej prawa i teorie powinny stawać się coraz (...) bardziej zunifikowane, aż do ostatecznej możliwości, że cała przyroda zostanie ujęta przez jedną obszerną teorię
filozofia w nauce dotyczy takich zagadnień, jak: obustronne oddziaływania filozofia-nauka, wpływ na powstawanie i ewolucję teorii naukowych obecność tradycyjnych problemów filozoficznych w teoriach empirycznych, filozoficzna refleksja nad niektórymi założeniami tychże nauk
Hipoteza wyjściowa racjonalność świata a) przypisanie światu pewnej cechy, dzięki której można go racjonalnie badać b) świat jako całość jest racjonalny c) szczególną formą, racjonalności przyrody jest jej matematyczność,
Matematyczność, czyli: matematyzowalność świata - możliwość opisu zjawisk przyrodniczych w postaci matematycznych wzorów; Matematyczność łączy się z przyjęciem istnienia światów ontycznie matematycznych Uwaga: Matematyka jest jedna, a można jedynie wyróżnić dwie jej części: czystą (odkrywaną) i stosowaną (tworzoną)
MATEMATYCZNOŚĆ oznacza, że najbardziej podstawowym tworzywem świata, jego elementarnym poziomem, odkrywanym przez zmatematyzowane nauki, staje się czysta forma lub informacja
Rozwój nauk przyrodniczych i ich teorii: nie dokonywał się w izolacji, był (jest) zintegrowany z szerokim kontekstem filozoficznym, zawiera w sobie zjawiska kulturalne epok odpowiadających ich stopniowemu postępowi i rozwojowi, wskazuje na racjonalność całej wiedzy (np. poprzez zawarte w nauce tezy filozoficzne)
Charakter poznania przyrodniczego: a) nie wynika [wyłącznie] z arbitralnych decyzji człowieka badającego rzeczywistość [metodą matematyczno-empiryczną] b) jest konsekwencją określonych uwarunkowań typu ontologicznego odzwierciedlającego strukturę wszechświata c) przyrodę może zrozumieć człowiek posługujący się romantycznym (uniwersalnym) językiem matematyki
Matematyzacja współczesnych nauk przyrodniczych: wynika z interesujących poznawczo cech całego wszechświata, zwłaszcza zaś jego matematyczności polega na odpowiedniości struktur matematycznych i faktów fizycznych, która umożliwia emulację rzeczywistości fizycznej za pomocą matematycznych struktur przyroda opisywana w języku matematyki zaczęła odkrywać swoje rzeczywiste właściwości.
Struktury nauki mają za zadanie: docierać poprzez swoją racjonalność i matematyczność, do najgłębszych i najbardziej podstawowych poziomów rzeczywistości, wywierać wpływ na kształtowanie się obrazu wszechświata, konstytuować w pewien sposób samą rzeczywistość
Filozoficzna doniosłość strukturalizmu w pracach Hellera umiejętność łączenia tzw. chrześcijańskiego pozytywizmu w stosunku do metod uprawiania nauki ze swoiście platońską wizją rzeczywistości w odniesieniu do istnienia Matematyki oraz struktur, obiektów i funkcji matematycznych; przestrzeganie reguł naturalizmu metodologicznego z odrzuceniem naturalizmu ontologicznego
wspólne cechy koncepcji strukturalistycznych:
strukturę pojmuje się jako rozmieszczenie elementów składowych oraz zespół relacji między nimi, charakterystyczny dla danego układu jako całości w węższym znaczeniu: sposób wzajemnego przyporządkowania elementów składowych i połączeniu ich w pewną całość; system zależności pomiędzy elementami danego układu oraz poszczególnymi elementami a całością układu; system związków i wzajemnych zależności między elementami danego układu, uwarunkowanych ich przynależnością do tego układu.
w naukach biologicznych i humanistycznych pojęcia struktura używa się jako korelatu pojęcia całości: Struktura oznaczałaby wtedy : wzajemne relacje elementów stanowiących całość, określoną całość zbudowaną w pewien sposób z określonych elementów, Przy czym: właściwości poszczególnych elementów są w strukturze czymś wtórnym, wywiedzionym z układu relacji, tworzących daną strukturę, jak również pozycji, jaką te elementy w niej zajmują. W procesie ujawniania wewnętrznych elementów oraz formułowania ich koegzystencji (ich relacji i funkcji), prawa strukturalne odzwierciedlają niezmienniczy sposób wewnętrznej organizacji elementów w określoną całość (..) i odpowiada im ogólna zasada koegzystencjalności, której jednym z elementów staje się składnik ontologiczny
Implikuje to: 1) Tezę o ontologicznej pierwotności struktur Matematyki przed światem badanym przez nauki przyrodnicze; 2) przekonanie, że świat idei matematycznych ma istnienie niezależne od człowieka; 3) idee matematyczne są podstawami ontycznymi bytu, co w konsekwencji prowadzi do uznania, że pewnego stopnia zgodność z matematyką jest warunkiem istnienia
Prawa przyrody w takim ujęciu: są związkami matematycznymi, które istnieją niezależnie od świata danego nam w doświadczeniu Realizuje się to na dwa sposoby: prawa przyrody wynikają z pierwotnej struktury matematycznej i są pierwotne względem przyrodniczego wszechświata; prawa przyrody stanowiąc część struktury wszechświata nie są niczym od niego różnym
Rzeczywistość jawi się jako: 1) ustrukturyzowana, a nawet, na swym najbardziej elementarnym poziomie, pozostaje Strukturą Struktur, 2) ontycznie racjonalna-matematyczna, 3) kierowana procesami nieliniowej ewolucji, 4) na elementarnym poziomie podlega prawom rachunku prawdopodobieństwa, jest aczasowa i aprzestrzenna - ujmowana niefundacjonistycznie, 5) ontycznie wtórna względem formalnych struktur.
Pozwala to na przyjmowanie w niektórych formach strukturalizmu: relacjonizmu - rzeczywistość nie składa się z istniejących niezależnie od siebie i od podmiotu poznającego przedmiotów natywizmu zdolności strukturalne należą do wyposażenia umysłu ludzkiego i determinują granice różnorodności, tworzonych przez człowieka systemów poznawczych, językowych, społecznych czy kulturowych obrazy świata receptywności teoriopoznawczej
Receptywność w badaniu i poznawaniu (przyrody) nie oznacza pasywności i statyczności ponieważ rozwijająca się nauka i ewoluująca rzeczywistość podlegają zjawiskom emergencji i nieliniowości
Znajduje to swój wyraz w koncepcjach: pola formalnego i czwartego świata (wprowadzając swoistą nowość i indeterminizm do ontologii świata, sposobów jego poznawania i tworzenia nieliniowego rozwoju i logiki nauki (łączącej pozornie przeciwstawne propozycje metodologiczne Poppera i Kuhna zapobiegając nieciągłościom teorii naukowych i rozwoju nauki po przejściu etapu rewolucji naukowych i zmiany paradygmatu)
Samoodniesieniowy charakter nauki
Nauka staje się filozofią posiada funkcję integrującą wobec poznania; harmonizuje odkrywane fragmentaryczne obrazy świata; poszukuje drogą implikacji ontologicznych typu redukcyjnego ostatecznej racji istnienia ustrukturyzowanego wszechświata; zatacza nieliniową pętlę ku samej sobie sama dla siebie staje się metafizyką! (na zasadzie selreference)
Obraz nauki otrzymany z rzutowania na nią cech poznawanej (odkrywanej i tworzonej rzeczywistości) 1) dociera do struktur wszechświata, a nawet jej struktury byłyby w pewnym stopniu jego strukturami; 2) nie tylko można jej przypisać cechy racjonalności, lecz w pewien sposób jej racjonalność i jej wyniki zachowywałyby szczególną autonomiczność ; 3) jej teorie podlegają nieliniowemu procesowi rozwoju na wzór ewolucji biologicznej; 4) poszukiwania teorii ostatecznej np. kwantowej teorii grawitacji, prowadzą w kierunku teorii o charakterze samodualnym i probabilistycznym.
Rzeczywistość Nauka
Przedstawiona problematyka pozwala postawić 3 pytania: Jaki jest status epistemologiczny hellerowskiej wersji tezy o strukturalizmie ontycznym i jej przybliżonych treściowo odpowiedników, np. hipotezy o istnieniu pola formalnego? Czy argumentację na rzecz stanowiska strukturalizmu poznawczego należy uznać za niekwestionowalną, czy też ma ona jedynie hipotetyczny charakter i może być zakwestionowana zarówno na poziomie przyrodniczym, jak i filozoficznym? Czym tłumaczyć zaskakującą psychologicznie efektywność zastosowań matematyki w opisie zjawisk przyrody?
1. W odniesieniu do pierwszej kwestii: teza o istnieniu pola formalnego (resp. stanowisko strukturalizmu ontycznego) jest wprowadzona drogą rozumowania redukcyjnego rozumowanie takie ma ze swej istoty jedynie charakter probabilistyczny z tej racji uznanie strukturalizmu ontycznego może mieć jedynie hipotetyczny charakter
strukturalizm poznawczy : -stanowi słabszą wersję strukturalizmu ontycznego, w którym przyjmuje się platońską wersję struktur istniejących niezależnie od konkretnych obiektów; - uznaje ważną rolę epistemologiczną, metodologiczną i heurystyczną struktur, wyjaśniając wzajemne zależności między ich rolą w przyrodzie oraz w jej przyrodniczym i filozoficznym studium;
Ad.2 - status epistemologiczny stanowiska strukturalizmu poznawczego jest odmienny od jego wersji mocniejszej - ontycznej wchodzi w tym przypadku w grę uogólniające stwierdzenie skuteczności określonych racjonalnych ujęć w interpretowaniu zjawisk z zakresu przyrody; dzięki zastosowaniu w/w ujęć (racjonalnych matematycznych) możliwe było przewidzieć istnienie pewnych struktur i występowanie określonych zjawisk najpierw na podstawie matematycznego formalizmu teorii, natomiast dopiero w późniejszych stadiach potwierdzono obserwacyjnie.
3. Skuteczność w opisie zjawisk przyrodniczych: Zakwestionowanie korespondencji między strukturami zrealizowanymi w przyrodzie i strukturami występującymi w naszym dyskursie poznawczym byłoby równoważne podważeniu podstawowych tez dotyczących zarówno racjonalności ontycznej, jak i poznawczej.
Jak elementy określonych struktur wynikają z innych? oraz Jak te struktury są ze sobą powiązane różnorodnymi stosunkami wynikania? Racjonalność (i jej szczególna forma: Matematyczność), zastosowana do badania świata, odkrywa ukryte struktury rzeczywistości i wnika w głęboką strukturę świata. W konsekwencji zmatematyzowane nauki przyrodnicze, zwłaszcza fizyka, ukazują nie tylko empiryczno-ilościowe aspekty rzeczywistości, lecz także istotę struktur poznawanych na różnych poziomach studium. Podejście strukturalne pozwala na uchwycenie podstawowego aczasowego i aprzestrzennego poziomu rzeczywistości: odczytywanej przez informatora informacji i czystej formy.
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ