Jan Andrzej Igielski REKONSTRUKCJA DOKUMENTÓW BOJOWYCH Z KAMPANII WRZEŚNIOWEJ 1939 ROKU 1. UWAGI WSTĘPNE Z chwilą zakończenia działań wojennych, w końcu września 1939 r., akta bojowe wielu polskich dowództw i oddziałów wojskowych zostały zakopane przy użyciu prymitywnego zabezpieczenia. Odnalezione niektóre z nich po wojnie, znajdowały się wówczas w stanie poważnego zniszczenia. Zaistniała konieczność ratowania tych, cennych przeważnie, źródeł historycznych przed nieodwracalnym i całkowitym zniszczeniem. Jedynym możliwym sposobem okazało się rekonstruowanie tekstów, zbutwiałych i rozsypujących się dokumentów, przez wykonanie odpisów. Sporządzanie reprodukcji fotograficznych nie rokowało możliwości szerszego ich zastosowania, gdyż otrzymywane fotokopie były przeważnie nieczytelne. Zjawisko to spowodowane było złym stanem fotografowanych obiektów (wyblakły tekst na sczerniałym papierze). Wykonane mikrofilmy oryginałów rekonstruowanych akt mogą posiadać pewną wartość, ale tylko dla dokonywania identyfikacji poszczególnych dokumentów. W wyniku prac rekonstrukcyjnych w zbiorze archiwalnym znalazły się równolegle oryginalne dokumenty i ich odtworzone już w archiwum teksty w formie uwierzytelnionych odpisów. Te ostatnie przeznaczone są do szerszego udostępniania, podczas gdy do oryginałów sięga się w bardzo wyjątkowych wypadkach. Jak się wydaje prace rekonstrukcyjne tego rodzaju, nie mają precedensu we współczesnej krajowej praktyce archiwalnej i dlatego zasługują na chociażby ogólne omówienie 1. 1 Metody prac rekonstrukcyjnych archiwaliów zniszczonych, względnie zaginionych podczas wojny omawia K.G. M i t i a j e w, Teoria i praktyka pracy archiwalnej. Warszawa 154, s. 140 141. Opisana tam rekonstrukcja, wykonywana w archiwach radzieckich, polega- 58
2. ZAPOCZĄTKOWANIE REKONSTRUKCJI AKT PRZEZ WOJSKOWE BIURO HISTORYCZNE Wstępne prace rekonstrukcyjne rozpoczęte zostały przez Wojskowe Biuro Historyczne (WBH) po odnalezieniu pierwszej partii źródeł w 1946 r. Były to akta operacyjne dowództwa armii Łódź i armii Warszawa, ukryte w chwili kapitulacji na posesji przy Alei Szucha 14/16 (obecnie Aleja 1 Armii Wojska Polskiego), użytkowanej podczas okupacji przez gestapo. Materiały te zakopane były w drewnianej skrzynce, która rozleciała się po jej wydobyciu. Akta wilgotne i zmurszałe przewiezione zostały do archiwum WBH, a następnie poddane najprostszym zabiegom konserwatorskim. Wojskowe Biuro Historyczne zwróciło się do specjalistów w sprawie zabezpieczenia zbutwiałych akt. Jednak brak środków wynikający z trudnego powojennego okresu oraz strat jakie poniosła polska archiwistyka, stał się przyczyną, że ograniczono się do dokonanych już zabiegów, które polegały głównie na obłożeniu poszczególnych kart papierem gazetowym pochłaniającym wilgoć. Natychmiast rozpoczęto również prace mające na celu rekonstrukcję akt przez sporządzanie odpisów, przy czym starano się odtworzyć nie tylko tekst poszczególnych pism, ale także ich układ graficzny. W ten właśnie sposób zrekonstruowano w Wojskowym Biurze Historycznym fragmenty akt dowództw armii Łódź i Warszawa. Zaznaczyć należy, że podobne prace wykonywane były w okresie międzywojennym. Istniejące wówczas Wojskowe Biuro Historyczne sporządzało odpisy bardziej zniszczonych dokumentów z lat 1918 1921. Zaliczano to wówczas do prac konserwatorskich 2. Jednak bliższe szczegóły ani zasięg tych prac nie są obecnie znane. W wyniku dalszych poszukiwań w roku 1947 odnalezione zostały akta dowództwa 21 pułku piechoty z okresu kampanii polsko-niemieckiej 1939. Materiały te były zakopane na terenie rzeźni miejskiej na Pradze pod chodnikiem asfaltowym. Podczas powstania warszawskiego w 1944 r. w pobliżu miejsca ukrycia akt uderzyła bomba lotnicza; w wytworzonym przez wybuch leju zbierała się woda deszczowa, która być może, przyczyniła się do stosunkowo lepszego stanu zachowania tych ła na gromadzeniu odpisów lub wtórników akt, w celu całkowitego lub częściowego odtworzenia zaginionego zespołu lub jednostki archiwalnej. 2 Sprawozdanie z prac Wojskowego Biura Historycznego za lata 1926/1927. CAW, Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych (GISZ), t. 936/5. 59
materiałów. Akta 21 pp nie były rekonstruowane w WBH. W związku z likwidacją odrębnego archiwum Wojskowego Biura Historycznego akta z Kampanii Wrześniowej znalazły się w roku 1953 w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego. Dotyczyło to zarówno oryginałów jak i wykonanych już odpisów. 3. KONTYNUACJA PRAC W CENTRALNYM ARCHIWUM WOJSKOWYM W latach 1955 1958 dokonano w CAW rekonstrukcji większości akt 21 pp w sposób analogiczny jak w WBH. Przy okazji przepisano odpisy wykonane przez Wojskowe Biuro Historyczne, co uzasadnione było złym gatunkiem papieru, na jakim je sporządzono. Stworzono też zbiór akt z Kampanii Wrześniowej, który został zinwentaryzowany 3. Podczas scontrum (kontroli) akt w 1961 r. odnaleziono poważną ilość oryginalnych dokumentów niezrekonstruowanych. W tej liczbie znajdowały się głównie akta 21 pułku piechoty. Jednocześnie wśród rozsypu odkryto akta innych polskich oddziałów wojskowych, wchodzących w skład kilku różnych związków operacyjnych działających we wrześniu 1939 r., w tym dokumenty bojowe z bitwy nad Bzurą. W toku prac rozpoczętych w 1961 r., powyższe materiały zostały zrekonstruowane. Z pojedynczych akt, wytworzonych przez kancelarie oddziałów wojskowych, skompletowano jednostki archiwalne. W jednostkach tych zgrupowano materiały wytworzone przez dowództwa oddziałów wojskowych wchodzące w skład tego samego związku operacyjnego. Powstałe w ten sposób woluminy są, z punktu widzenia teorii archiwalnej, tworami niewątpliwie sztucznymi. Forma ta uwzględnia jednak korzyści, jakie daje omówiona wyżej systematyzacja przy udostępnianiu dokumentów historykom. Jednocześnie opierano się na przeświadczeniu, że prawdopodobieństwo odnalezienia dalszych akt, tych szczątkowych zespołów jest znikome. Z początkiem roku 1964, podczas robót ziemnych w okolicach Kazunia pod Warszawą, odnaleziono przypadkowo akta 4 pułku piechoty, zakopanie w chwili kapitulacji Modlina w 1939 r. Materiały te znajdowały się w skrzyni żelaznej typo- 3 Inwentarz kolekcji akt z Kampanii Wrześniowej opracowany przez P. S t a w e c- k i e g o i M. W r z o s k a. Wstęp zawiera dzieje akt oraz opis prac rekonstrukcyjnych w Wojskowym Biurze Historycznym. 60
wej, używanej wówczas przez kancelarie pułkowe WP. Akta wewnątrz skrzyni zabezpieczone były warstwą niewykorzystanych materiałów kancelaryjnych, dzięki czemu, mimo przebywania przez 25 lat pod ziemią, zachowały się stosunkowo w dobrym stanie. Dodać tu również należy, że wstępne zabiegi konserwatorskie, w oparciu o poprzednie doświadczenia, dały dużo lepsze efekty. Przede wszystkim uniknięto zbyt gwałtownego suszenia wilgotnych akt. Przy odtwarzaniu tekstu tych akt osiągnięto również lepsze rezultaty, gdyż udało się zrekonstruować w większości wypadków możliwie pełny tekst oryginałów. Rozmiar prac nad rekonstruowaniem akt z Kampanii Wrześniowej obrazuje następujące zestawienie. Okres Ilość akt Ilość stron Przed 1953 553 759 1955 1958 560 1100 1961 1962 468 1075 1964 93 148 Ogółem: 1664 3082 Podaną w zestawieniu ilość akt rozumieć należy jako sumę wszystkich pism i dokumentów, bez względu na ich znaczenie i rozmiary. Dane ilościowe akt rekonstruowanych do 1953 r. informują o wynikach prac dokonanych w Wojskowym Biurze Historycznym. Nie wykazano w powyższym zestawieniu danych co do czasu poświęconego pracy. Wynika to przede wszystkim z braku pełnych informacji w tym zakresie. Poza tym porównywanie ilości godzin, jakie pochłonęła rekonstrukcja akt w poszczególnych okresach, jest bezcelowe, gdyż istnieją ogromne różnice co do stopnia zniszczenia oryginalnych dokumentów oraz czytelności tekstu. Czasochłonność prac rekonstrukcyjnych jest również ściśle uzależniona od doświadczenia i metod stosowanych przez wykonawców 4. METODY I ŚRODKI UŻYTE PRZY REKONSTRUKCJI AKT Z chwilą przystąpienia do prac rekonstrukcyjnych stan fizyczny akt był bardzo zły. Po wysuszeniu, zmurszały papier często rozpadał się przy każdej nieostrożności. Większość dokumentów zachowała się tylko częściowo. Przeważnie urwany był jeden z rogów, lub większa część górnej połowy karty. Znaczna ilość akt zachowała się w postaci oddzielnych strzępów, które trzeba było z wysiłkiem dopaso- 61
wywać przy odtwarzaniu tekstu. Dodać tu należy, że blisko połowa rekonstruowanych pism to sporządzane odręcznie meldunki i rozkazy, pisane ołówkiem na kartkach z polowych bloków meldunkowych. Akta wytworzone przez kancelarie wyższego szczebla, to pisma o znormalizowanym formacie (210 x 297 mm lub 210 x 148 mm) wykonane przy użyciu maszyny do pisania. Pewna część akt to tzw. juzogramy w formie blankietów z tekstem drukowanym na naklejonych odcinkach taśmy papierowej. Są to nie tylko depesze, lecz również tzw. rozmowy juzowe prowadzone za pomocą telegrafu Hughesa 4. W przypadku juzogramów z Kampanii Wrześniowej okazało się niestety, że są one mało odporne na wilgoć. Odcinki taśmy papierowej odklejały się od blankietów, w związku z czym, poważnym problemem było ułożenie tekstu, często z drobnych fragmentów 5. Obraz stanu fizycznego akt nie byłby pełny, gdyby nie wspomnieć o wypadkach sprasowania się zmurszałych i wilgotnych kart w bloki o grubości często nawet kilku centymetrów. Zasadnicze prace rekonstrukcyjne rozpoczynano dopiero po osuszeniu akt, dokonując wstępnego rozpoznania poszczególnych pism i ustalenia na tej podstawie ogólnego układu akt. Najczęściej stosowano układ chronologiczny. Przy większej ilości akt, wytworzonych przez jedną kancelarię, stosowano podział na akta: a) dowodzenia, b) sprawozdawcze, c) pomocnicze. W każdej z tych grup klasyfikowano akta według dat ich wystawienia. Często nieczytelną datę trzeba było ustalać na podstawie treści pisma, podając ją w nawiasie kwadratowym. Do podobnych problemów należało również ustalenie nazwy wystawcy dokumentu, gdyż niejednokrotnie nagłówek znajdował się na brakującej części pisma, lub nazwa oficjalna zastąpiona była kryptonimem, do rozszyfrowania którego nie odnaleziono wśród akt odpowiedniej pomocy kancelaryjnej. Posłużyć się można było jedynie wskazówka- 4 Hughes Dawid Edward (1831 1900) wynalazca aparatu telegraficznego drukującego tekst na taśmie papierowej. Telegramy nadawane aparatem Hughesa były drukowane jednocześnie na stacji nadawczej jak i odbiorczej. Taśma w aparacie nadawczym służyła zasadniczo jako dowód prawidłowego nadania tekstu. Ponieważ włączenie do linii i zsynchronizowanie trzeciego aparatu było niemożliwe telegraf Hughesa zapewniał pełne bezpieczeństwo tajemnicy korespondencji, odpadła więc konieczność szyfrowania tekstów. Dzięki tej właściwości telegraf Hughesa był wykorzystywany do prowadzenia rozmów, w sprawach większej wagi, między dowódcami wyższego szczebla. Dowódcy ci ponadto uzyskiwali pełny oryginalny tekst drukowany prowadzonego dialogu. Z tych powodów rozmowy juzowe mają poważne znaczenie jako źródło historyczne. 5 Tekst rozmowy juzowej zajmował czasem kilka stron formatu A-4. 62
mi, takimi jak nazwy geograficzne, nazwiska oraz, opisywane akcje bojowe. Stąd też wynikała konieczność sięgania czasem do publikacji, takich jak opracowania historyczne, wspomnienia uczestników walk itp. Znajomość obsady personalnej dowództw, okazała się konieczna, gdyż dokumenty oddziałów wojskowych, których nazwy zostały zastąpione kryptonimami, były podpisywane imieniem i nazwiskiem dowódcy. Podczas rozpoznawania i klasyfikacji poszczególne pisma oryginalne okładane były w kartonowe obwoluty oraz otrzymywały sygnaturę: numer aktu. W wypadku stosowania układu chronologicznego numer aktu składał się z następujących elementów: a) symbolu kancelarii macierzystej, b) daty wystawienia, c) liczby kolejnej pism zachowanych z danego dnia. Wymienione elementy sygnatury ułatwić miały nadanie odpowiedniego układu aktom. Wykonywane, w toku dalszej pracy, odpisy otrzymały te same numery aktów, jakimi oznaczono oryginały. Przy odtwarzaniu tekstu poszczególnych akt starano się, o ile to było tylko możliwe, zachować układ graficzny oryginału. W miejscach, gdzie tekstu nie dało się odtworzyć wstawiano odpowiednią ilość kropek. Znajomość ówczesnej terminologii wojskowej, skrótów oraz zewnętrznej formy zasadniczych typów dokumentów bojowych okazała się konieczna przy rekonstruowaniu zniszczonych akt oryginalnych. Przy odczytywaniu wyblakłych fragmentów tekstu posługiwano się lupą oraz stosowano możliwie najsilniejsze oświetlenie, używając w tym celu urządzeń oświetleniowych, tych samych jak przy wykonywaniu mikrofilmów. Środki te na ogół były wystarczające. W wypadkach gdy zmurszałe i wilgotne akta, podczas przebywania pod ziemią, uległy sprasowaniu w jednolite bloki zachodziła konieczność przepisywania tekstu znajdującego się na karcie zewnętrznej bloku. Po przepisaniu tego fragmentu trzeba było odłączyć sklejoną kartę, która bardzo często ulegała pokruszeniu. Czynność taką trzeba było powtarzać po odtworzeniu tekstu każdej kolejnej karty bloku. Szczęśliwą okolicznością było to, że przeważnie karty sprasowane były zapisane tylko z jednej strony. Również przemieszanie kolejności poszczególnych kart przed sprasowaniem się w blok należało do wyjątków. W pojedynczych wypadkach wykorzystano jako podstawę odpisu mniej zniszczone wtórniki akt znajdujące się w innych zespołach 6. Były to jednak wyjątki, 6 O metodzie tej wspomina K.G. M i t i a j e w, Teoria i praktyka..., s. 140. 63
gdyż stosowano to tylko po stwierdzeniu szczątków identycznego egzemplarza wśród zbutwiałych dokumentów. Trudno mieć bowiem całkowitą pewność, iż w warunkach działań wojennych dany akt rzeczywiście dotarł do adresata. Odpisy uwierzytelnione zostały podpisami trzech osób: szefa CAW, dwóch archiwistów (wykonującego odpis i sprawdzającego zgodność tekstu z oryginałem) oraz pieczęcią służbową instytucji. Odpisy wykonane w latach 1961 1964 otrzymały krótki opis oryginału. Opis ten zawierał dane co do rodzaju pisma oryginalnego oraz stopnia zniszczenia. Zrekonstruowane akta tworzą obecnie 36 jednostek archiwalnych i wchodzą w skład zbioru akt z kampanii wrześniowej 7. Materiały te zostały zinwentaryzowane i są w pełni dostępne do badań. Do inwentarza dołączone są rotulusy poszczególnych woluminów. Dla celów badań historycznych udostępnia się jedynie odpisy. Ma to na celu zabezpieczenie zniszczonych akt przed mimowolnym uszkodzeniem 8. 5. WNIOSKI Opisane prace miały na celu odtworzenie poszczególnych akt. Pełna rekonstrukcja archiwalna była niemożliwa do zrealizowania, gdyż wobec niewielkiej ilości odnalezionych akt odtwarzanie jednostek i zespołów archiwalnych mijało się z celem. W wyniku dokonanych prac rekonstrukcyjnych powstały sztuczne jednostki archiwalne, w kilku wypadkach nawet zawierające akta z różnych zespołów. Wykonane odpisy bardzo często nie obejmują pełnego tekstu oryginałów, co zostało spowodowane nieodwracalnym zniszczeniem znacznych fragmentów akt. Z tego powodu znaczenie niektórych z tych zrekonstruowanych archiwaliów jako źródła historycznego jest ograniczone. Jednak dzięki wysiłkowi archiwistów zatrudnionych przy rekonstrukcji, udało się uratować wiele cennego materiału aktowego 9. 7 Zbiór ten uzupełniają akta z tego okresu otrzymane przez CAW w ramach rewindykacji. Por. B. W o s z c z y ń s k i, Akta wojskowe otrzymane ze Związku Radzieckiego, Archeion nr 42, 1965; T. W o j c i e c h o w s k i, Archiwalne akta jednostek wojskowych z okresu obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej Warszawa 1967. 8 Na konieczność zrewidowania tradycyjnych metod udostępniania zbiorów zwrócił uwagę prof. S. H e r b s t w artykule pt. Ochrona rękopisów, druków i grafiki, Ochrona zabytków nr 3, 1952, s. 146. 9 Charakterystykę tych akt dał M. W r z o s e k, Materiały do kampanii wrześniowej 1939 roku znajdujące się w Centralnym Archiwum Wojskowym, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 3, 1959. Por. też: B. W o s z c z y ń s k i, Materiały archiwalne do kampanii wrześniowej i okresu okupacji w Centralnym Archiwum Wojskowym, Archeion nr 41, 1964. 64
W przyszłości nie należy spodziewać się możliwości szerszego prowadzenia tego rodzaju prac, ponieważ szansę odnalezienia nowych partii akt zakopanych w czasie drugiej wojny światowej z każdym rokiem maleją. Natomiast nie wiadomo, czy w dalszej przyszłości technika wykonywania reprodukcji fotograficznej rozwinie się do tego stopnia, że pozwoli to całkowicie wyeliminować prace rekonstrukcyjne typu opisanego w niniejszym artykule. 65