ZARZĄDZANIE KAPITAŁEM OBROTOWYM W PRZEDSIĘBIORSTWACH PRZETWÓRSTWA PRZEMYSŁOWEGO Zbigniew Gołaś 1, Dorota Czerwińska-Kayzer 2, Anna Bieniasz 3 Streszczenie W pracy przedstawiono zróżnicowanie długości cyklu kapitału obrotowego i konwersji gotówki w przedsiębiorstwach przetwórstwa przemysłowego w Polsce w dwóch podokresach, tj. w latach 2001-2004 i 2005-2008. Z przeprowadzonych badań wynika, że cykl kapitału obrotowego jest zróżnicowany, powiązany z branżą. W większości działów przyjmuje on wartość dodatnią i jest dłuższy niż 18 dni w pierwszym analizowanym okresie, a w latach 2005-2008 - dłuższy niż 35 dni. Oznacza to, że przedsiębiorstwom wystarcza kapitału obrotowego na coraz dłuższy okres. Cykl konwersji gotówki w badanym okresie był także zróżnicowany w poszczególnych latach i działach. W większości działów był dłuższy niż 30 dni, co oznacza, że przedsiębiorstwa wykazują zapotrzebowanie na dodatkowe finansowanie w okresie dłuższym niż miesiąc. Na podstawie przeprowadzonych badań można wnioskować, że polityka zarządzania kapitałem obrotowym i środkami pieniężnymi była właściwa i dostosowywana do aktualnej sytuacji gospodarczej w kraju. Klasyfikacja JEL: G32, L66 Słowa kluczowe: kapitał obrotowy, konwersja gotówki, cykl zapasów, cykl należności, cykl spłaty zobowiązań Nadesłany: 8.04.2011 Zaakceptowany: 22.11.2011 Wprowadzenie Jednym z ważniejszych problemów w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa jest zarządzanie kapitałem obrotowym 4. Tak duże znaczenie kapitału obrotowego wynika z jego wpływu na utrzymanie właściwego poziomu płynności finansowej. Bieniasz i Gołaś (2007) podkreślają, że istotnym zadaniem kapitału obrotowego jest zmniejszenie ryzyka wynikającego z unieruchomienia części środków w zapasach i należnościach, natomiast Tyran (2005) twierdzi, że odpowiedni poziom kapitału obrotowego umożliwia jednostce swobodne pozyskiwanie kapitału, który z kolei pozwala na wykorzystanie rynkowych sytuacji do inwestowania oraz szybkie reagowanie na niebezpieczeństwa związane z prowadzoną działalnością. Posiadanie kapitału obrotowego jest niezbędne do zachowania ciągłości cyklu operacyjnego, który obejmuje zespół operacji gospodarczych od momentu wydania gotówki na zakup 1 Prof. nadzw. dr hab. Zbigniew Gołaś, Katedra Ekonomiki Przedsiębiorstw Agrobiznesu, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań, zbyszekg@up.poznan.pl. 2 Dr Dorota Czerwińska-Kayzer, Katedra Finansów i Rachunkowości, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań, dorotacz@up.poznan.pl. 3 Dr Anna Bieniasz, Katedra Finansów i Rachunkowości, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań, bienisz@up.poznan.pl. 4 W niniejszym artykule kapitał obrotowy rozumie się jako różnicę aktywów obrotowych i zobowiązań bieżących. Tak definiowany kapitał obrotowy w literaturze określa się także mianem kapitału pracującego, kapitału obrotowego netto (working capital). 1
materiałów do momentu uzyskania środków pieniężnych ze sprzedaży wyrobów gotowych, kapitał obrotowy stanowi bowiem źródło finansowania tej części cyklu operacyjnego, która nie została sfinansowana zobowiązaniami bieżącymi (Bieniasz i Gołaś, 2007). Do oceny sposobu finansowania cyklu operacyjnego wykorzystuje się cykl kapitału obrotowego i cykl konwersji gotówki 5. Cykl kapitału obrotowego informuje, na ile dni sprzedaży wystarcza kapitału obrotowego dla zapewnienia ciągłości sprzedaży lub przez ile dni sprzedaży istnieje niedobór aktywów bieżących finansowanych długoterminowo (Wędzki, 2009). Z kolei cykl konwersji gotówki oznacza czas, jaki upływa od momentu wypływu środków pieniężnych na regulowanie zobowiązań do momentu wpływu środków z zainkasowanych należności (Sierpińska i Jachna, 2004). Ustalenie długości tego cyklu jest możliwe po obliczeniu jego cykli cząstkowych, tj. cyklu zapasów, należności oraz okresu spłaty zobowiązań bieżących. W artykule przestawiono zróżnicowanie długości cyklu kapitału obrotowego i cyklu konwersji gotówki oraz jego elementów składowych w przedsiębiorstwach przetwórstwa przemysłowego w Polsce. Badania zostały przeprowadzone w dwóch podokresach, tj. w latach 2001-2004 i 2005-2008. Przesłanką do wyodrębnienia okresów badawczych było wskazanie wpływu wstąpienia Polski w struktury Unii Europejskiej na zarządzanie kapitałem obrotowym. Aspekt metodyczny i materiały źródłowe Kapitał obrotowy określa tę część kapitału stałego jednostki, która jest zaangażowana w finansowanie aktywów obrotowych, stąd w literaturze określany jest jako płynna rezerwa, której wysokość może świadczyć o płynności finansowej (Zaleska, 2002) oraz efektywności zaangażowanych aktywów (Gołębiowski i Tłaczała, 2005). Pomiaru kapitału obrotowego można dokonać poprzez ustalenie wartości kapitału obrotowego, udziału kapitału obrotowego w aktywach, rotacji kapitału obrotowego oraz cyklu kapitału obrotowego. W niniejszym opracowaniu zarządzanie kapitałem obrotowym w przedsiębiorstwach przetwórstwa przemysłowego przedstawiono na tle długości cyklu konwersji gotówki. Cykl kapitału obrotowego (CKO) pozwala ocenić, na ile dni obrotu wystarcza lub brakuje kapitału obrotowego. Wskaźnik ten oblicza się według wzoru: KON 365 ( dni ) PS CKO, (1) KON PS = kapitał obrotowy, = przychody ze sprzedaży. Przedsiębiorstwa mogą posiadać różny poziom kapitału obrotowego. Za bezpieczny jego poziom uznaje się taki, gdy cykl konwersji gotówki w przedsiębiorstwie jest domknięty. Idea domkniętego cyklu konwersji gotówki polega na tym, że cykl operacyjny (suma cyklu zapasów i cyklu należności) jest krótsza niż okres spłaty zobowiązań (Gołębiowski i Tłaczała, 2005). Model cyklu konwersji gotówki (KG) koncentruje się na długości okresu między dokonaniem płatności przez przedsiębiorstwo a uzyskaniem przez niego wpływów środków pieniężnych (Birgham, 1996). Zależność tę można przedstawić równaniem: 5 W literaturze przedmiotu wskaźnik ten określany jest także mianem cyklu środków pieniężnych, konwersją gotówki. W niniejszym artykule wymienione nazwy stosowane są zamiennie. 2
KG RZ RN OSZ (dni), (2) R Z R N OS Z = cykl zapasów, = cykl należności, = okres spłaty zobowiązań. Na tak definiowany cykl środków pieniężnych mają wpływ trzy czynniki: rotacja zapasów, rotacja należności i okres spłaty zobowiązań. W literaturze przedmiotu spotyka się różne formuły obliczenia wskaźników cząstkowych (Bieniasz i Czerwińska-Kayzer, 2008). Niezgodność co do sposobu ich obliczenia dotyczy zwłaszcza mianownika. W cyklu zapasów można się spotkać z wykorzystaniem przychodów ze sprzedaży lub kosztu wytworzenia czy też kosztu własnego sprzedaży bądź kosztów operacyjnych, w cyklu zobowiązań natomiast spotyka się przychody ze sprzedaży lub koszty własne sprzedaży bądź koszty operacyjne. Sposoby ustalenia tych wskaźników przez różnych autorów zostały przedstawione w tabeli 1. Tabela 1: Formuły obliczenia cyklu rotacji zapasów (R Z ), należności (R N ) i okresu spłaty zobowiązań (OS Z ) w ujęciu różnych autorów Autorzy wykorzystujący formułę R Z Autorzy wykorzystujący formułę R N Autorzy wykorzystujący formułę OS Z Bieniasz, Gołaś (2007), Bień (2005), Dębski (2005), Gabrusewicz (2005), Hryszko (2002) Krzemińska (2000), Sierpińska, Jachna (2004), Szyszko, Szczepański (2003), Zaleska (2002) Dobija (1997), Gołębiowski, Tłaczała (2005), Zaleska (2002), Sierpińska, Wędzki (2002), Tyran (2005), Wędzki (2006), (2009) ZO 365 PS ZO 365 KS ZO 365 KW Bieniasz, Gołaś (2007), Bień (2005), Dębski (2005), Dobija (1997), Gabrusewicz (2005), Gołębiowski, Tłaczała (2005), Sierpińska, Jachna (2004), Szyszko, Szczepański (2003), Tyran (2005), Zaleska (2002), Wędzki (2006), (2009) N 365 PS Bieniasz, Gołaś (2007), Dębski (2005), Sierpińska, Jachna (2004), Zaleska (2002) Dobija (1997), Gabrusewicz (2005), Sierpińska, Jachna (2004), Zaleska (2002) ZB 365 PS ZB 365 KS Richards, Laughlin Z 365 (1980), WO ZO 365 Wędzki (2006), ZB 365 KO (2009) KO Źródło: Opracowanie własne ZO zapasy ogółem, PS przychody ze sprzedaży, KS koszt własny sprzedaży, KW koszt wytworzenia, KO koszty operacyjne, WO wydatki operacyjne, N należności, ZB zobowiązania bieżące, Z zobowiązania pomniejszone o kredyty i pożyczki krótkoterminowe 3
W celu zachowania przejrzystości rozważań w niniejszym opracowaniu poszczególne wskaźniki obliczono za Wędzkim (2006, 2009), tj.: - cykl zapasów, informujący w ciągu ilu dni prowadzenia działalności wyczerpują się zgromadzone zapasy, obliczono według formuły: ZO 365 ( dni ) KO R Z, (3) gdzie: ZO = zapasy ogółem, KO = koszty operacyjne. - cykl rotacji należności, przedstawiający przez ile dni przedsiębiorstwo chce lub musi kredytować swoich kontrahentów i innych dłużników w celu stymulowania sprzedaży, obliczono według wzoru: R N NAL 365 ( dni ) PS VAT N NAL PS VAT N, = należności, = przychody ze sprzedaży, = należny podatek VAT. - cykl rotacji zobowiązań bieżących, przedstawiający przez ile dni przedsiębiorstwo kredytuje swoich dostawców, obliczono według wzoru: ZB KO 365 ( dni ) IKO OS Z, (5) gdzie: ZB KO IKO = zobowiązania bieżące z tytułu dostaw i usług do 12 miesięcy bez kredytów i pożyczek, = koszty operacyjne, = inne koszty operacyjne. W celu przedstawienia i porównania długości cyklu kapitału obrotowego i cyklu konwersji gotówki oraz cykli cząstkowych wykorzystano niepublikowane dane GUS z lat 2001-2008 obrazujące sytuację ekonomiczno-finansową przedsiębiorstw na podstawie sprawozdań bilansowych oraz rachunku zysków i strat 6. W sekcji przetwórstwa przemysłowego w latach 2001-2008 GUS obejmował badaniem od 14 tys. do prawie 16 tys. przedsiębiorstw. Prezentowane badania dotyczą zróżnicowania zarządzania kapitałem obrotowym w układzie 23 działów w sekcji przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego w Polsce 7. (4) 6 Bilansowe wyniki podmiotów gospodarczych w Polsce w latach 2001-2008 GUS, Warszawa oraz niepublikowane dane GUS. 7 Działy w sekcji przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego to produkcja artykułów spożywczych i napojów (15), produkcja wyrobów tytoniowych (16), włókiennictwo (17), produkcja odzieży oraz futrzarstwo (18), produkcja skór wyprawionych i wyrobów ze skór wyprawionych (19), produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz z korka i ze słomy (20), produkcja masy włóknistej, papieru oraz wyrobów z papieru (21), działalność wydawnicza, poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji (22), wytwarzanie koksu, produktów rafinacji ropy naftowej (23), produkcja wyrobów chemicznych (24), produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (25), produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych (26), produkcja metali (27), produkcja metalowych wyrobów gotowych (28), produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej 4
Do opisu struktury i rozkładu badanych cykli w układzie działów przetwórstwa przemysłowego w niniejszej publikacji wykorzystano miary: położenia (średnią arytmetyczną ( x ), kwartyl 1 (Q 1 ), kwartyl 2 mediana (Q 2 ), kwartyl 3 (Q 3 )), zmienności (współczynnik zmienności oparty na medianie (v(%)) oraz asymetrii (skośność A Sp ). Cykl kapitału obrotowego w latach 2001-2008 Zarządzanie kapitałem obrotowym ocenia się przy wykorzystaniu cyklu kapitału obrotowego, który im dłuższy, tym lepsza płynność finansowa, ponieważ sprzedaż podtrzymywana jest z aktywów obrotowych finansowanych długoterminowo, natomiast jeśli cykl ten jest ujemny, to brakuje aktywów obrotowych na utrzymanie sprzedaży. W tabeli 2 przedstawiono wielkości cyklu kapitału obrotowego dla przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego w latach 2001-2008. Prezentowane dane wskazują, iż w badanych podokresach długości tego cyklu w poszczególnych sekcjach wyraźnie się różniły i wykazywały przy tym różny kierunek zmian. W latach 2001-2004 współczynnik zmienności był bardzo wysoki (v=49-70%), natomiast w latach 2005-2008 zmienność ta uległa znaczącemu obniżeniu (v=23-37%). W świetle statystyk opisowych średni cykl kapitału obrotowego w latach 2001-2004 kształtował się od 11 do 24 dni, a w okresie 2005-2008 od 34 do 37 dni. W obydwu podokresach rozkład próby cechowała asymetria lewostronna, co wskazuje na występowanie w ponad połowie działów przedsiębiorstw cykli dłuższych od średniego ( x <Q 2 A Sp <0). W pierwszym okresie badawczym cykl kapitału obrotowego wynosił od minus 105 dni w 2002 r. (produkcja metali) do 74 dni (produkcja instrumentów medycznych). W drugim okresie najkrótszy cykl wynosił minus 11 dni w 2008 r. (produkcja wyrobów tytoniowych), a najdłuższy 70 dni w 2007 r. (produkcja instrumentów medycznych). Z przedstawionych danych wynika, że w większości działów cykl przyjmował wielkości dodatnie, jednak w 6 działach (tj. 16, 19, 23, 27, 34 i 35) zaobserwowano ujemne wielkości tego cyklu, które jednoznacznie wskazują na to, że w tych działach występowało wysokie ryzyko płynności finansowej. niesklasyfikowanych (29), produkcja maszyn biurowych i komputerów (30), produkcja maszyn i aparatury elektrycznej (31), produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych (32), produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków (33), produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep (34), produkcja pozostałego sprzętu transportowego (35), produkcja mebli i pozostała działalność produkcyjna (36) i przetwarzanie odpadów (37). 5
Tabela 2: Cykl kapitału obrotowego (w dniach) w przedsiębiorstwach sekcji przetwórstwa przemysłowego w latach 2000-2008 Działy 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 15 9 11 12 13 18 21 21 18 16 37 28 20 9-1 -7-7 -11 17 1 4 6 19 33 40 45 49 18 25 26 29 34 44 44 53 61 19-22 -22-19 6 31 39 41 49 20 15 8 19 29 39 37 38 36 21 24 22 23 38 35 31 42 40 22 43 30 36 45 56 58 58 60 23 3-4 3 28 46 33 33 22 24 32 29 31 39 52 55 59 59 25 34 36 34 36 38 37 38 42 26 28 29 35 38 41 53 54 56 27-79 -105-52 7 31 34 42 50 28 17 21 19 26 32 32 33 36 29 14 9 12 28 41 40 40 36 30 35 10 9 46 44 47 45 48 31 36 35 31 39 46 48 49 52 32 14 23 24 8 22 25 14 11 33 56 74 66 61 69 67 70 66 34-6 -53-43 -9 9 18 22 16 35 24 20 3-16 8 7 3 2 36 10 14 16 18 26 31 25 22 37 13 9 10 16 27 21 40 35 Miary statystyki opisowej x 16 11 14 24 34 35 37 37 x min -79-105 -52-16 -1-7 -7-11 Q 1 9 8 8 11 26 28 29 22 Q 2 17 20 19 28 35 37 40 40 Q 3 33 29 30 38 44 46 47 51 x max 56 74 66 61 69 67 70 66 v (%) 70 52 60 49 25 24 23 37 A Sp -2,05-1,88-1,01-0,33-0,23-0,53-0,74-0,71 Źródło: Opracowanie własne 6
Cykl konwersji gotówki w latach 2001-2008 Jak wcześniej wspomniano, uzupełnieniem oceny zarządzania kapitałem obrotowym jest cykl konwersji gotówki, który informuje, na ile dni przedsiębiorstwo potrzebuje dodatkowych, poza zobowiązaniami krótkoterminowymi środków na sfinansowanie aktywów obrotowych. Im krótszy okres konwersji gotówki, tym korzystniej dla przedsiębiorstwa, ponieważ zmniejszają się koszty finansowe działalności oraz szybciej wracają środki pieniężne zaangażowane w aktywa obrotowe. Z danych przedstawionych w tabeli 3 wynika, że cykl środków pieniężnych w pierwszym okresie badawczym w przedsiębiorstwach przetwórstwa przemysłowego wynosił średnio od 29 do 36 dni, natomiast w drugim podokresie od 31 do 39 dni. Najkrótszy cykl wystąpił w roku 2002 w dziale przedsiębiorstw produkujących metale (-45 dni). Ujemne cykle zaobserwowano tylko w pierwszym okresie w dwóch działach, tj. w produkcji wyrobów ze skóry i produkcji metali. W pozostałych działach cykl konwersji gotówki przyjmował wielkości dodatnie, co wskazuje na potrzebę dodatkowych źródeł finansowania działalności. Do działów o krótkich okresach konwersji gotówki można zaliczyć przedsiębiorstwa produkujące wyroby ze skóry (od minus 5 do 50 dni), wytwarzające koks i produkty z ropy naftowej (od 14 do 32 dni), produkujące pojazdy samochodowe i przyczepy (od 6 do 37 dni) oraz przetwarzające odpady (od 19 do 37 dni), natomiast najdłuższy okres konwersji gotówki (91 dni) zaobserwowano w roku 2001 w dziale przedsiębiorstw produkujących pozostały sprzęt transportowy. Ponadto, dość długimi cyklami konwersji gotówki cechowały się przedsiębiorstwa działów produkcji instrumentów medycznych i precyzyjnych (49-75), produkcji maszyn i aparatury elektrycznej (od 43 do 69 dni). 7
Tabela 3: Cykl konwersji gotówki (w dniach) w przedsiębiorstwach sekcji przetwórstwa przemysłowego w latach 2000-2008 Działy 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 15 37 35 34 32 33 32 34 35 16 38 25 20 19 10 5 14 12 17 21 22 20 32 46 46 51 67 18 41 42 36 37 47 45 50 57 19 0-5 -4 14 24 31 38 50 20 39 30 38 42 51 48 47 51 21 44 40 35 33 35 39 43 43 22 40 29 33 31 31 32 33 35 23 20 14 16 19 29 29 32 30 24 57 53 45 43 47 48 52 54 25 51 51 47 47 47 46 44 51 26 54 51 52 47 51 48 39 45 27-29 -45-13 14 29 33 34 36 28 39 35 29 32 37 36 36 36 29 42 33 28 35 41 42 40 41 30 45 33 20 35 33 38 38 38 31 69 59 48 44 45 43 46 52 32 32 22 13 20 38 37 33 18 33 71 75 57 49 53 50 50 52 34 25 6 8 12 15 15 16 8 35 91 68 47 17 27 19 10 9 36 30 32 30 30 31 33 34 37 37 23 20 19 18 29 22 37 35 Miary statystyki opisowej x 31 29 31 36 36 37 39 31 x min -45-13 12 10 5 10 10-45 Q 1 22 19 19 29 32 33 35 22 Q 2 33 30 32 35 37 38 38 33 Q 3 46 41 40 47 45 45 51 46 x max 75 57 49 53 50 52 67 75 v (%) 36,9 36,3 32,4 25,4 18,4 16,1 22,0 36,9 A Sp -1,09-0,57-0,07-0,44-1,02-0,95-0,56-1,09 Źródło: Opracowanie własne Przedstawione dane wskazują na znaczne zróżnicowanie między działami oraz wyodrębnionymi okresami. Współczynnik zmienności w latach 2001-2004 kształtował się od 32% do 37%, jednak w drugim okresie przyjmował już znacznie niższe wielkości, tj. 16-37%, co wskazuje na niższy stopień zmienność cykli konwersji gotówki. Wskaźnik asymetrii przyjmował w badanych okresach wartości ujemne, co wskazuje na asymetrię lewostronną. Oznacza to, że w badanej próbie występowały częściej cykle konwersji o okresach dłuższych niż przeciętne (tj. powyżej 30 dni). Prezentowane dane wskazują na powiększenie się luki finansowej, co może oznaczać, że przedsiębiorstwa wydłużają cykl zapasów lub finansują 8
kontrahentów przez coraz dłuższe okresy bądź też korzystają w coraz mniejszym stopniu z kredytu kupieckiego. Wydłużenie się cyklu konwersji gotówki przy jednoczesnym wydłużeniu cyklu kapitału obrotowego dowodzi, że przedsiębiorstwa przetwórstwa przemysłowego część aktywów obrotowych finansują długoterminowymi kapitałami. Cykle cząstkowe konwersji gotówki w badanym okresie Z przeprowadzonych dotychczas rozważań wynika, że na kształtowanie się kapitału obrotowego oraz na szybkość obrotu środkami pieniężnymi mają wpływ cykle cząstkowe, tj. cykl zapasów, należności oraz spłaty zobowiązań. W tabeli 4 przedstawiono statystyki opisowe dotyczące długości tych cykli w przedsiębiorstwach przetwórstwa przemysłowego. Tabela 4: Cykle zapasów, należności i zobowiązań (w dniach) w przedsiębiorstwach sekcji przetwórstwa przemysłowego w latach 2001-2008 Miary statystyki 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Cykl zapasów x 46 42 40 39 42 41 42 44 x min 20 21 18 17 22 19 20 23 Q 1 36 32 32 30 35 34 37 35 Q 2 43 42 38 38 40 39 40 44 Q 3 52 51 48 45 48 47 47 49 x max 124 65 62 63 68 68 69 73 v (%) 18,3 22,3 20,9 19,6 16,5 15,7 12,7 16,4 A Sp 2,86 0,17 0,38 0,28 0,36 0,52 0,44 0,54 Cykl należności x 64 61 59 55 57 55 54 56 x min 20 13 11 10 14 14 14 26 Q 1 56 54 54 50 52 50 49 49 Q 2 65 63 61 58 59 58 57 58 Q 3 73 68 69 65 65 62 62 67 x max 91 99 87 77 83 75 70 69 v (%) 12,9 11,1 11,9 12,9 11,3 9,9 11,4 15,4 A Sp -0,84-0,64-1,24-1,23-1,18-1,45-1,45-0,75 Cykl zobowiązań x 70 75 75 67 66 64 63 66 x min 29 32 35 33 36 33 35 28 Q 1 63 60 60 55 53 52 51 54 Q 2 70 67 71 64 65 62 62 63 Q 3 85 86 90 75 75 71 67 69 x max 131 145 137 142 137 137 138 144 v (%) 15,7 19,6 21,2 15,6 16,4 15,3 13,0 11,6 A Sp 0,52 1,06 0,80 1,51 1,58 1,91 1,89 1,44 Źródło: Opracowanie własne 9
W interpretacji cyklu zapasów nie podaje się wielkości granicznych, gdyż jest on charakterystyczny dla danej branży. Z danych przedstawionych w tabeli 4 wynika, że średnio cykl zapasów wynosił od 39 do 46 dni. Najkrótszy okres odnowy zapasów wyniósł 17 dni w roku 2004 i dotyczył przedsiębiorstw sekcji przetwarzania odpadów. Równie krótkimi cyklami zapasów charakteryzowały się przedsiębiorstwa produkujące wyroby tytoniowe (20-42 dni), prowadzące działalność wydawniczą (26-31 dni), sprzęt i urządzenia radiowotelewizyjne (25-39 dni) i pojazdy samochodowe i przyczepy (23-36 dni). Z kolei najdłuższy cykl zapasów odnotowano w roku 2001, tj. 124 dni w dziale przedsiębiorstw produkujących pozostały sprzęt transportowy, przypadek ten jest jednak odosobniony, gdyż generalnie przez cały okres od 2002 do 2008 r. wartości maksymalne cyklu kształtowały się w granicach 62-73 dni. Ponadto, jednostkami, które cechowały się dość długim cyklem zapasów, są przedsiębiorstwa produkujące instrumenty medyczne i precyzyjne (48-64 dni), odzież i futra (54-64 dni) oraz skóry wyprawione i wyroby ze skóry (53-73 dni). Warto zaznaczyć, iż w tych działach zmienność cykli była dość duża. W pozostałych działach cykle zapasów były dość wyrównane, co potwierdza współczynnik zmienności, który w pierwszym okresie kształtował się w granicach 18-22%, w drugim 13-16%. Ponadto, w grupie przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego przeważały jednostki o krótszych od średniej okresach odnowy zapasów, tj. 40-50 dni( x >Q 2 A Sp >0). Z danych wynika, że w latach 2001-2004 cykl zapasów ulegał skróceniu. W kolejnych latach sytuacja zmieniała się, tzn. następowało wydłużenie okresu gromadzenia zapasów. Szczególnie widoczne było to w roku 2008, kiedy to w prawie każdym dziale obserwuje się wydłużenie tego cyklu o 1-3 dni. Kolejnym cyklem cząstkowym w cyklu konwersji gotówki jest cykl należności, którego długość uzależniona jest od wielu czynników, które utrudniają przyjęcie powszechnie uznawanych wielkości normatywnych, niektórzy autorzy podejmują jednak próbę określenia wielkości granicznych. Według Sierpińskiej i Jachny (2004) w Polsce dla przedsiębiorstw przemysłowych szacuje się, że długość cyklu należności powinna kształtować się na poziomie około 60 dni, natomiast według Wędzkiego (2006) należności powinny być inkasowane po 45 dniach. Z danych przedstawionych w tabeli 4 wynika, że średnia długość cyklu należności w przedsiębiorstwach przetwórstwa przemysłowego wynosiła w badanym okresie od 54 w roku 2007 do 64 dni w roku 2001. Najkrótszy okres regulowania należności wynosił 10 dni (2004 r.) i dotyczył przedsiębiorstw przemysłu tytoniowego. Stosunkowo krótkimi cyklami należności cechowały się także przedsiębiorstwa wytwarzające koks i produkty z ropy naftowej (24-30 dni), produkujące metale (40-57 dni) i przetwarzające odpady (33-56 dni), natomiast najdłuższy cykl należności wynosił 99 dni (2002 r.) i dotyczył przedsiębiorstw produkujących pozostały sprzęt transportowy. Ponadto, długim cyklem spłaty należności cechowały się przedsiębiorstwa produkujące instrumenty medyczne i precyzyjne (68-92 dni), maszyny biurowe i komputery (61-90 dni) oraz maszyny i urządzenia, gdzie indziej niesklasyfikowane (59-73 dni). Z danych przedstawionych w tabeli 4 wynika, że generalnie przedsiębiorstwa ściągają należności w okresie ok. 60 dni. Przeprowadzone badania wskazują, że w 2007 r., w którym obserwuje się generalnie krótsze cykle należności, 50% działów przedsiębiorstw cechowało się cyklem krótszym niż 57-58 dni, natomiast w roku 2002, w którym występowały najdłuższe cykle należności, 50% przedsiębiorstw miało cykle krótsze niż 65 dni. Wskazuje to, że przyjmowanie 60-dniowego cyklu należności jest normą optymalną dla polskich przedsiębiorstw, jednocześnie należy podkreślić, że przedsiębiorstwa dążą do skrócenia czasu 10
zamrożenia środków w należnościach. Najdłuższy okres spłaty należności 99 dni można było zaobserwować w 2002 r., a w 2008 r. wynosił on już 69 dni. Udzielając kredytu kupieckiego przedsiębiorstwa korzystają z tego instrumentu także w przeciwnym kierunku, tj. zakupują materiały z odroczonym terminem zapłaty. Miarą długości okresu spłaty zobowiązań bieżących jest cykl zobowiązań. Im dłuższy ten cykl, tym lepiej, ponieważ przedsiębiorstwa wykazują wówczas mniejsze zapotrzebowanie na kapitał obrotowy, jednak w dobrze funkcjonującym przedsiębiorstwie cykl zobowiązań nie powinien być wydłużany bez potrzeby, lecz powinien być zsynchronizowany z cyklem operacyjnym. Z badań wynika, że w przedsiębiorstwach przetwórstwa przemysłowego w latach 2001-2008 okres spłaty zobowiązań kształtował się średnio w przedziale od 63 do 75 dni, przy czym w latach 2001 i 2003 50% przedsiębiorstw miało cykle zobowiązań krótsze niż 71 dni, a w latach 2006 i 2007 okres ten był krótszy niż 62 dni. Najkrótszy okres spłaty zobowiązań zaobserwowano w 2008 r. w sekcji przetwarzania odpadów (28 dni) i w 2001 r. w sekcji przedsiębiorstw tytoniowych (29 dni). Do działów o stosunkowo krótkich okresach regulowania zobowiązań zaliczyć można ponadto przedsiębiorstwa produkujące artykuły spożywcze (42-46 dni), przetwarzające odpady (28-55 dni), wytwarzające koks i produkty z ropy naftowej (31-44 dni), natomiast najdłuższymi cyklami charakteryzują się przedsiębiorstwa produkujące pozostały sprzęt transportowy (96-144 dni), metale (101-145 dni), skóry wyprawione (83-125 dni) oraz maszyny i urządzenia (77-101 dni). Z danych przedstawionych w tabeli 4 wynika, że cykle zobowiązań uległy skróceniu w okresie 2005-2008 w porównaniu do okresu poprzedniego, mimo to regulowanie zobowiązań następowało w terminie dłuższym niż 50 dni. Kwartyl dolny w pierwszym okresie wynosił od 55 do 63 dni, a w drugim od 51 do 54 dni. Otrzymane wyniki wskazują także na średnią zmienność (v=13-21%) pomiędzy poszczególnymi działami przedsiębiorstw w zakresie spłaty zobowiązań. Konkluzje Wielkość kapitału obrotowego jest determinowana wieloma czynnikami, m.in. poziomem zapasów, należności czy zobowiązań bieżących. Pomiaru kapitału obrotowego można dokonać na podstawie cyklu kapitału obrotowego. Analiza na podstawie tego miernika powinna być uzupełniona o cykl konwersji gotówki, który uznawany jest za jedną z najlepszych miar oceny sprawności zarządzania kapitałem obrotowym i jej wpływu na płynność finansową przedsiębiorstwa. Jest to możliwe, gdyż wiąże on poszczególne składniki kapitału obrotowego z obiegiem gotówki oraz przekształca kwoty składników tego kapitału na bardziej zrozumiałe cykle obrotu. Z przeprowadzonych badań wynika, że długość cyklu kapitału obrotowego i konwersji gotówki wyraźnie różnicowała działy przetwórstwa przemysłowego. Ogólnie cykl kapitału obrotowego przyjmował wielkości dodatnie i był dłuższy niż 20 dni. Z kolei cykl konwersji gotówki także przyjmował wielkości dodatnie, przy czym w większości działów był on dłuższy niż 30, co wskazuje na zapotrzebowanie przedsiębiorstw na kapitał obcy na okres dłuższy niż miesiąc. Na taką sytuację wpływ miały cykle cząstkowe, tj.: 1) cykl zapasów, który był zróżnicowany i powiązany ze specyfiką działalności. Badania pokazały, iż więcej było działów o krótszych okresach odnowy zapasów, co świadczy o właściwej polityce zarządzania tymi zapasami, 2) cykl należności także był dość zróżnicowany. Z badań wynika, że przedsiębiorstwa dążyły do jego skrócenia, mimo to średnio okres ściągalności należności wynosi 11
około 60 dni. Taki okres uznawany jest w warunkach polskiej gospodarki za optymalny, 3) długość spłaty zobowiązań wskazuje na dość dużą zmienność z ukierunkowaniem na okresy o długości 60-70 dni. Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że polityka zarządzania kapitałem obrotowym w latach 2001-2004 i w 2005-2008 była zróżnicowana, powiązana ze specyfiką branży. Z badań wynika, że w latach 2001-2004 zarówno cykl kapitału obrotowego, jak i cykl konwersji gotówki były krótsze w porównaniu do długości tych cykli w drugim okresie badawczym. Oznacza to, że w latach 2005-2008 przedsiębiorstwa wykazywały większe zapotrzebowanie na dodatkowe źródła finansowania. Wydłużenie się cyklu konwersji gotówki przy jednoczesnym wydłużeniu cyklu kapitału obrotowego wskazuje, że przedsiębiorstwa przetwórstwa przemysłowego część aktywów obrotowych finansowały kapitałami długoterminowymi. Taką politykę zarządzania kapitałem obrotowym można uznać za właściwą, ponieważ wpływa ona na zmniejszenie ryzyka utraty zdolności płynności finansowej. Literatura Bieniasz, A., Czerwińska-Kayzer, D. (2008). Długość cyklu konwersji gotówki następstwo różnej konstrukcji mierników. Journal of Agribusiness and Rural Development, 1 (7), 17-27. Bieniasz A., Gołaś, Z. (2007). Płynność finansowa. Poznań: Wyd. AR w Poznaniu. Bień, W. (2005). Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa. Warszawa: Difin. Birgham, E. F. (1996). Podstawy zarządzania finansami. Warszawa: PWE. Dębski, W. (2005). Teoretyczne i praktyczne aspekty zarządzania finansami przedsiębiorstwa. Wyd. Naukowe Warszawa: PWN. Dobija, M. (1997). Rachunkowość zarządcza i controling. Warszawa: PWN. Gabrusewicz, W. (2005). Analiza finansowa przedsiębiorstwa. Poznań: AE w Poznaniu. Gołębiowski, G., Tłaczała, A. (2005). Analiza ekonomiczno finansowa w ujęciu praktycznym. Warszawa: Difin. Hryszko, A. (2002). Finansowe zarządzanie majątkiem obrotowym. W: A. Bielawska (red.), Finanse przedsiębiorstw (ss. 145-151). Szczecin: Uniwersytet Szczeciński. Krzemińska, D. (2000). Finanse przedsiębiorstw. Poznań: Wyd. WSB w Poznaniu. Szyszko, L., Szczepański, J. (2003). Finanse przedsiębiorstwa. Wydanie II zmienione i poprawione Warszawa: PWE. Richards, V. D., Laughlin, E. J. (1980). A Cash Conversion Cycle Approach to Liquidity Analysis. Financial Managment, Spring 1980, 32-38. Sierpińska, M., Jachna, T. (2004). Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN. Sierpińska, M., Wędzki, D. (2002). Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie. Warszawa: PWN. Tyran, M. R. (2005). Wskaźniki finansowe. Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Wędzki, D. (2006). Analiza wskaźnikowa sprawozdań finansowych. Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Wędzki, D. (2009). Analiza wskaźnikowa sprawozdań finansowych. Kraków: Oficyna Ekonomiczna. 12
Zaleska, M. (2002). Ocena ekonomiczno-finansowa przedsiębiorstw przez analityka bankowego. Warszawa: Oficyna wydawnicza SGH. GUS (2009). Bilansowe wyniki podmiotów gospodarczych w Polsce w latach 2001 2008. Warszawa: GUS. Summary Working Capital Management in Manufacturing Enterprises The paper presents different lengths of working capital cycle and cash conversion cycle in manufacturing companies in Poland in two sub-periods: 2001-2004 and 2005-2008. The conducted research shows that the working capital cycle is varied, related to the sector. In most sections it has a positive value and is longer than 18 days in the first analyzed period, while in the period of 2005-2008 it is longer than 35 days. This means that companies have enough working capital for an increasingly long period of time. The cash conversion cycle in the analyzed period also varied in particular years and sections. In most sectors it was longer than 30 days, which means that enterprises require additional financing in a period of more than one month. On the basis of conducted research we can conclude that the policy of working capital and cash management was appropriate, adjusted to the current economic situation of the country. JEL classification: G32, L66 Keywords: working capital, cash conversion cycle, inventory conversion period, receivables conversion period, payables conversion period 13