Kartezjusz (1596-1650), portret pędzla Fransa Halsa René Descartes (Renatus Cartesius (łac.) Kartezjusz (pol.) - filozofia umysłu, dualizm psychofizyczny, sceptycyzm i jego przezwyciężenie, cogito, ergo sum Dualizm res extensa (dosł. rzecz rozciągła) - substancji rozciągłej (materii) i res cogitans (dosł. rzecz myśląca) - substancji myślącej (ducha), czyli dualizm ciała i duszy (umysłu, świadomości). Pierwsze sfomułowanie problemu psychofizycznego (mind-body problem). Substancja samoistna Bóg. Substancje pochodne (stworzone): rozciągła i myśląca. Kartezjusz odrzuca paralelizm psychofizyczny, który zakłada brak oddziaływania między ciałem i świadomością (duszą), a jedynie korelacje między zdarzeniami psychicznymi i fizycznymi (fizjologicznymi). Jego stanowisko interakcjonizm psychofizyczny, zakłada wzajemne oddziaływanie ciała i świadomości (duszy). Jednak Kartezjusz, mimo prób, nie zdołał stworzyć przekonywającej teorii wyjaśniającej to oddziaływanie. Teoria wyjaśniająca oddziaływanie wzajemne duszy i ciała oparta jest na koncepcji tchnień życiowych (pneuma-spiritus, pneuma zotikon, spiritus vital(i)es, esprits animaux), zaczerpniętej z filozofii wcześniejszej (Arystoteles, stoicy, Zenon z Kition, Galen, św. Augustyn) przenoszonych przez krew w układzie nerwowym człowieka rozumianym jako skomplikowany system rurek, którym krew przenosi tchnienia życiowe (pobudzenia) od części ciała przez szyszynkę do mózgu i z powrotem do ciała). Jak dochodzi do oddziaływania pobudzeni nerwowych mających związek z subtelnym powietrzem (eterem?) na 1
umysł, który ma podstawę w mózgu, tego Kartezjusz nie zdołał wyjaśnić, choć jego pomysł przypisania szczególnej funkcji w tym procesie był ciekawy. Warto zauważyć, że traktat Człowiek, w którym teoria interakcjonizmu została przedstawiona, ma charakter na poły filozoficzny, na poły naukowy, odwołujący się do obserwacji, eksperymentu i hipotez. Sceptycyzm i jego przezwyciężenie. Poznanie prawdziwe i pewne. Metafizyka Kartezjusza Kartezjusz przyjmuje, iż filozofia powinna być oparta na prawdach poznanych w sposób niewątpliwy i pewny, a więc oczywistych. Aby to osiągnąć stosuje metodyczne wątpienie, które wykorzystuje argumenty sceptyków starożytnych i współczesnych Kartezjuszowi. Przezwyciężenie sceptycyzmu i wątpienia polega na uznaniu za oczywiste, iż podmiot wątpiący, w więc myślący, istnieje. Świadomość wątpienia, czyli myślenia, a więc samoświadomość jest zarazem świadomością istnienia ja jako umysłu, czyli duszy. Perspektywa subiektywna, czyli jak dzisiaj się mówi pierwszoosobowa, pozwala uzyskać wiedzę prawdziwą i pewną o związku między myśleniem i istnieniem. Sceptycyzm Kartezjusza pozwala mu zastosować epoché (gr. zawieszenie), czyli zawieszenie dotychczasowej wiedzy, powstrzymanie się od jej uznania za prawdziwą, gdyż stanowi mieszaninę prawdy i fałszu opartą na doświadczeniu, które jest zawodne. W ten sposób Kartezjusz oczyszcza umysł i pole badań, uznając za prawdziwe jedynie to, co jego umysł, obdarzony naturalnym światłem rozumu (lumen naturale) ujmuje jako prawdziwe, czyli jasne i wyraźne, czyli bezpośrednie i precyzyjnie oddzielone od innych obszarów poznania. W ten sposób formułuje postulat budowy filozofii, obejmującej oprócz metafizyki, wiedzę naukową, bez przyjmowania założeń. Postulat 2
bezzałożeniowości został tak określony przez niemieckiego filozofia, twórcę fenomenologii Edmunda Husserla (1859-1938), który nawiązywał do metody epoché Kartezjusza. Teza Cogito, ergo sum jest prawdziwa na mocy oczywistości, czyli dzięki prostemu oglądowi umysłu, albo inaczej dzięki intuicji intelektualnej. Kartezjusz używają formuły Cogito, ergo sum świadomie nawiązuje do św. Augustyna, który polemizując ze sceptykami starożytnymi w Contra academicos, wskazywał na opartą na kryterium oczywistości, prawdziwość tez: Dubito, ergo sum. Si enim fallor, sum. Wątpię, wiec jestem. Skoro błądzę, to jestem. Wyklucza przy tym możliwość wyprowadzenia wniosku o swoim istnieniu z rozumowania sylogistycznego o postaci: Przesłanka większa: Wszystko, co myśli, istnieje. Przesłanka mniejsza: Ja myślę. Wniosek: Ja istnieję. By rozumowanie to mogło być konkluzywne, przesłanka większa musiałaby być prawdziwa, a tego nie wiemy. Wracając do tezy Cogito, ergo sum trzeba podkreślić, iż Kartezjusz dopuszcza jednak możliwość potraktowania tezy Myślę, więc jestem jako rozumowania z racji jej warunkowego charakteru: Jeśli myślę, to jestem. Używa nawet w Zasadach filozofii (cz.i, 9. Czym jest myślenie?) terminu wniosek (ratiocinium). Wynika z tego, ze Kartezjusz się waha i nie ma całkowitej jasności, co do statusu podstawowej tezy swojego systemu filozoficznego. Filozof analityczny Jaakko Hintikka zaproponował interpretację, która wychodzi poza opozycję: prosty ogląd umysłu (poznanie za pomocą intuicji intelektualnej) contra rozumowanie sylogistyczne. Nawiązując do analiz 3
Willarda van Ormana Quine a i Johna L. Austina Hintikka zaproponował, by uznać wypowiedź o kształcie Myślę, więc jestem za performatyw 1. Wypowiedź w pierwszej osobie liczby pojedynczej typu Siedzę na fotelu lub Biegnę po schodach może zostać zaprzeczona i nie prowadzi to do sprzeczności, choć może uczynić ją fałszywą. Np. wypowiedź Nie siedzę w fotelu, i właśnie stoję, jest spójna logicznie i prawdziwa, wypowiedź Nie biegnę po chodach, i właśnie to robię, jest spójna logicznie, lecz jest przy tym fałszywa. Wypowiedź: Nie myślę lub Nie jestem sformułowana przez kogoś w stosunku do siebie jest poprawna gramatycznie, nie jest sprzeczna logicznie, lecz jest niespójna egzystencjalnie, to znaczy, że pozostaje w sprzeczności z faktem jej wypowiadania, bo wypowiedzi te wskazują, iż wypowiadający je myśli lub jest, istnieje. Zatem wypowiedzi te mają szczególny charakter, przypominający wypowiedzi, określane przez Austina mianem performatywów (wypowiedzi/zdań performatywnych), o których nie sposób powiedzieć, czy są prawdziwe, czy fałszywe, ale są działaniami, które prowadzą do bezpośrednich skutków, powodują powstanie stanów rzeczy: Przysięgam, obiecuję, nadaję ci imię, poddaję się, itp., to nie tylko wypowiedzi, lecz zarazem czynności: przysięga, obietnica, nadanie imienia, poddanie się. Myślę, więc jestem jest wypowiedzią, która wywołuje skutek, stwarza stan rzeczy: myślenie i istnienie, powiązane ze sobą. 1 J. Hintikka, Cogito, Ergo Sum: Inference or Performance?, The Philosophical Review, Vol. 71, No. 1 (Jan., 1962), pp. 3-32. 4
Schemat Izydory Dąmbskiej Sceptycyzm filozoficzny teoretyczny normatywny całkowity częściowy właściwy (merytoryczny) niewłaściwy (metodyczny) radykalny umiarkowany logiczny ontologiczny całkowity częściowy radykalny umiarkowany radykalny umiarkowany radykalny umiarkowany Izydora Dąmbska wyróżniła sceptycyzm normatywny jako teorię działania, która formułuje / / dyrektywę postępowania nakazującą powstrzymywanie się od wydawania sądów (epoché) 2. I ta odmiana sceptycyzmu dzieli się na wersję całkowitą i częściową. Sceptycyzm metodyczny, zwykle przypisywany Kartezjuszowi, jest w tym ujęciu odmianą sceptycyzmu normatywnego i nakazuje powstrzymywanie się od wydawania sądów dopóki nie zostanie ustalone zadowalające kryterium prawdy. Oznacza to, że sceptycyzm metodyczny zakłada, że można zasadne kryterium prawdy ustalić. Wszystkie argumenty sceptyckie, jakie znajdujemy w dwóch pierwszych Medytacjach, Kartezjusz powtarza: za współczesnymi mu sceptykami, którzy analizowali argumenty sceptyków starożytnych (zestawia je św. Augustyn w Contra Academicos 3 ), wskazując na: 2 I. Dąmbska, Sceptycyzm francuski XVI i XVII wieku, Toruń: PWN, 1958. 3 O wpływie św. Augustyna na filozofię Kartezjusza pisał Z. Janowski. Por. Z. Janowski, Teodycea Kartezjańska, Kraków, Wydawnictwo ARCANA, 1998, i tegoż Index Augustino-Cartésien. Texte et commentaire, Paris: Vrin, 2000 i jego wersja poszerzona Augustinian-Cartesian Index. Texts and Commentary, South Bend, Indiana: St. Augustine s Press, 2004. 5
- złudność spostrzeżeń zmysłowych, - niemożność odróżnienia jawy od snu, - ewidencję podmiotową osób chorych umysłowo, - zmienność przedmiotów zmysłowego spostrzegania (przykład z woskiem z II Medytacji) za sceptykami średniowiecznymi wskazuje na: - możliwość zasadniczej niezdolności do wydawania sądów prawdziwych, gdyby Bóg takimi nas stworzył lub jakiś potężny, a złośliwy demon, nas stale łudził. Popularnością argumentacji sceptyckiej należy tłumaczyć skrótowy charakter argumentów sceptycznych, które przytacza Kartezjusz, by przejść do ich przezwyciężenia. Rozumowanie Kartezjusza Izydora Dąmbska rekonstruuje następująco: Zdanie istnieje moja świadomość jest pewne, a równocześnie jest poznaniem jasnym i wyraźnym. Ta właśnie jasność i wyraźność jest rękojmią jego pewności i uznana być musi za kryterium prawdy. Ujęcie jasne i wyraźne wskazuje Dąmbska znane w starożytności jako wyobrażenie ogarniające (phantasia kataleptiké phantasia comprehendens) była uznawana za kryterium prawdy przez stoików, którzy przypisywali jej podobne własności: zniewalająca konieczność, niemożność negacji bez popadnięcia w sprzeczność wewnętrzną. Sceptycy starożytni kwestionowali wartość tego kryterium, podkreślając niejasność samego pojęcia i trudność zdefiniowania kryterium odróżniania wyobrażenia ogarniającego od nieogarniającego. Na mocy tego kryterium stoicy za prawdziwe uznawali sądy spostrzeżeniowe, a Kartezjusz pewnego typu sądy 6
aprioryczne. Sceptyckie zastrzeżenia wobec tego kryterium odnoszą się więc także do jego wersji Kartezjuszowej. 7