MONIKA MASŁOWSKA, KATARZYNA PAJĄK Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie Obraz idealnego partnera w oczach młodzieży z lekką niepełnosprawnością intelektualną, zagrożonej niedostosowaniem społecznym i w normie intelektualnej The image of ideal partner in the eyes of able-bodied teenagers, the teenagers with intellectual disability as well as the ones that are at risk of social maladjustment The article discusses the image of an ideal partner according to intermediate school students with intellectual disability able-bodied students and the ones who are at risk of maladjustment. The survey was conducted among 70 special education middle school students and able-bodied students attending junior high schools. The first part of the article is a theoretical part which describes the role of love and the meaning of relationship in the lives of adolescents with intellectual disability or at risk of maladjustment. The second part of the article includes the results of the research. The article ends with the discussion on the results and the conclusions drawn form the research. Keywords: ideal partner, able-bodied teenagers, intellectual disability teenagers, risk of social maladjustment teenagers Wprowadzenie Relacje z innymi osobami stanowią ważną część życia każdego człowieka. Dla młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną oraz zagrożonej niedostosowaniem społecznym są one również istotnym aspektem wpływającym na jakość życia. Ponadto rzutują także na ich funkcjonowanie społeczne 1. W życiu adolescentów z niepełnosprawnością intelektualną lekkiego stopnia oraz zagrożonych niedostosowaniem społecznym zainteresowanie płcią przeciwną, wchodzenie s. 99. 1 A. Zawiślak, Jakość życia osób dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną, Warszawa 2011,
126 Monika Masłowska, Katarzyna Pająk w relacje damsko-męskie jest ważne podobnie jak u młodzieży pełnosprawnej. Jak zauważa I. Fornalik 2, po wielu kontrowersyjnych dyskusjach na temat seksualności oraz potrzeb tworzenia związków partnerskich przez osoby z niepełnosprawnością, dziś możemy je podsumować stwierdzeniem, iż wszystkie osoby bez względu na stopień i rodzaj niepełnosprawności mają potrzeby seksualne oraz emocjonalne związane z przebywaniem z drugim człowiekiem. Potrzeba miłości jest jedną z najważniejszych w piramidzie potrzeb A. Maslowa i dotyczy ona wszystkich ludzi. Kontrowersje pojawiają się jednak nadal podczas poruszania tematu związków uczuciowych osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz zagrożonych niedostosowaniem społecznym. Nie wolno nam zatem deprecjonować roli miłości w życiu tych grup uczniów, ale pomóc młodzieży zrozumieć zmiany jakie zachodzą w ich życiu. Okres dorastania to czas przemian, szukania własnej drogi, niezależności od opiekunów, poszukiwanie sensu. Młodzież z lekką niepełnosprawnością intelektualną w okresie adolescencji jest bardziej narażona na zagrożenia niż uczniowie pełnosprawni, ze względu na cechy towarzyszące ich niepełnosprawności, jak naiwność, brak krytycyzmu, podatność na wpływy itp. Podjęcie przez nas tematu preferencji dotyczących partnera uczniów z niepełnosprawnością intelektualną oraz zagrożonych niedostosowaniem społecznym wynikało z próby określenia jakie wartości w związku są istotne dla tych grup uczniów i czy różnią się one z wartościami wyznawanymi przez uczniów pełnosprawnych. Kolejnym celem było skonfrontowanie opinii dotyczących życia uczuciowego oraz potrzeb dorastającej młodzieży z niepełnosprawnością z ich wypowiedziami na ten temat. Przeprowadzone badania miały na celu określenie preferencji młodzieży gimnazjalnej dotyczącej wyboru partnera pod względem jego wyglądu oraz cech charakteru, jak również rozumienia pojęcia miłości oraz związku jak również jego wartości w życiu badanych osób. Ze względu na obszerność danych z przeprowadzonych badań, w niniejszym artykule przedstawimy tylko wycinek z przeprowadzonych rozmów z uczniami gimnazjum specjalnego, ogólnodostępnego i gimnazjum, do którego uczęszczają uczniowie z Młodzieżowego Ośrodka Socjoterapii. Charakterystyka grupy badawczej, narzędzie badawcze Badaniami objęto 70 uczniów krakowskich gimnazjów: 25 badanych z lekką niepełnosprawnością intelektualną uczących się w gimnazjum specjalnym, 23 uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym uczęszczających do gimnazjum przy Młodzieżowym Ośrodku Socjoterapii oraz 22 gimnazjalistów w normie intelektualnej uczniów gimnazjum ogólnodostępnego. 2 I. Fornalik, Dorosłość pod ochroną? Seksualność osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną we wczesnej dorosłości, [w:] Człowiek niepełnosprawny w różnych fazach życia, red. J. Bąbka, Warszawa 2004, s. 245.
Obraz idealnego partnera w oczach młodzieży 127 Grupa uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym złożona była z 10 dziewcząt i 13 chłopców. Badani uczniowie mieścili się w przedziale wiekowym 13 18 lat tak duża rozpiętość wiekowa wynika ze znacznych opóźnień edukacyjnych (niekiedy nawet czteroletnich), a także powtarzania klas. Sześć badanych dziewcząt oraz taka sama liczba chłopców już spotkała idealną dziewczynę/idealnego chłopaka. Sześć dziewcząt jest obecnie w związku (trwającym od 1 tygodnia do 1 roku i 9 miesięcy). Jeżeli chodzi o chłopców, to 5 z nich jest aktualnie w związku (trwającym od 2 miesięcy do 3 lat). Odnosząc się do preferencji seksualnych tej grupy uczniów, 8 dziewcząt zadeklarowało zainteresowanie wyłącznie chłopcami, natomiast 2 z dziewcząt zarówno płcią przeciwną, jak i dziewczętami. Nieco bardziej złożone preferencje prezentowali chłopcy zagrożeni niedostosowaniem społecznym. Dziewięciu chłopców jest zainteresowanych płcią przeciwną, 3 interesuje się chłopcami, natomiast jeden wyraża zainteresowanie zarówno chłopcami, jak i dziewczętami. Grupę uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną stanowiło 25 uczniów, w tym 16 dziewcząt i 9 chłopców. Badani uczniowie byli w wieku 14 16 lat, przeważająca większość respondentów miała 15 lat. Aktualnie w związku trwającym od 2 tygodni do roku jest 10 spośród badanych dziewcząt oraz 2 chłopców, których związki trwają aż do 5 lat. Wszystkie dziewczęta są zainteresowane wyłącznie płcią przeciwną, wśród chłopców siedmiu interesuje się dziewczętami, a dwóch osobami tej samej płci. Wśród dziewcząt, aż 11 spotkało już swojego idealnego partnera. W grupie chłopców, dwóch spotkało już swoją idealną partnerkę. Grupę uczniów z gimnazjum ogólnodostępnego stanowiło 16 dziewcząt i 6 chłopców. Zarówno 3 z dziewcząt, jak i 3 chłopców już spotkało idealną dziewczynę/chłopaka. Aktualnie w związku (trwającym od 4 miesięcy do 4,5 miesiąca) są 2 z badanych dziewcząt w tym jedna z dziewcząt zainteresowana zarówno płcią przeciwną, jak i własną, obecnie jest w związku z chłopakiem. Żaden z badanych chłopców z tej grupy nie jest aktualnie w związku. Jeżeli chodzi o preferencje seksualne deklarowane przez badanych uczniów, to 13 dziewcząt jest zainteresowanych płcią przeciwną, natomiast 3 zarówno chłopcami, jak i dziewczętami. Wszyscy badani chłopcy są zainteresowani płcią przeciwną. Narzędzie badawcze stanowił kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji. Uczniowie gimnazjum specjalnego wypełniali ankiety z pomocą badaczek, poszczególne pytania były im odczytywane, natomiast uczniowie zagrożeni niedostosowaniem społecznym oraz w normie intelektualnej wypełniali kwestionariusze samodzielnie. Badania były prowadzone na terenie poszczególnych szkół za zgodą dyrekcji.
128 Monika Masłowska, Katarzyna Pająk Analiza wyników badań własnych Zadaniem badanych uczniów było wybrać 3 najważniejsze cechy charakteru idealnej dziewczyny/idealnego chłopaka spośród podanej listy cech. Gimnazjaliści mieli także możliwość zaproponowania innych cech, które są dla nich ważne, a nie były wymienione w zestawieniu. Z tej możliwości skorzystali jedynie uczniowie gimnazjum ogólnodostępnego, pozostali koncentrowali się na gotowej liście cech. Analizując kolejno wybory, jakich dokonali uczniowie z poszczególnych grup, należy zauważyć, że były one bardzo zbliżone i nie różniły się znacząco od siebie. Zestawienie wszystkich wyborów znajduje się w poniższej tabeli: Tabela 1. Cechy charakteru idealnej dziewczyny/idealnego chłopaka w oczach badanych uczniów (n=70) Uczniowie Zagrożeni niedostosowaniem Z lekką niepełnosprawnością społecznym intelektualną W normie intelektualnej Dziewczęta (n=10) Chłopcy (n=13) Dziewczęta (n=16) Chłopcy (n=9) Dziewczęta (n=16) Chłopcy (n=6) szczera/y (6) szczera/y (9) miły (8) szczera/y (3) szczera/y (5) miła (3) wrażliwa/y (3) miła/y (7) szczery (7) wesoła/y (3) wyrozumiała/y (5) wesoła (3) miła/y (1) uczciwa/y (4) mądry (6) miła/y (2) mądra/y (5) mądra (3) Zarówno dla dziewcząt, jak i chłopców zagrożonych niedostosowaniem społecznym najważniejszą cechą jest szczerość. Podobnie było w grupie chłopców z lekką niepełnosprawnością intelektualną oraz w grupie dziewcząt z gimnazjum ogólnodostępnego. Dla dziewcząt z lekką niepełnosprawnością intelektualną najważniejsze jest to, aby chłopak był miły, podobnie jest w grupie chłopców w normie intelektualnej najważniejszą cechą charakteru idealnej dziewczyny jest to, aby była miłą osobą. Jako trzecia z najważniejszych cech najczęściej pojawiała się mądrość wybrało ją 6 dziewcząt z gimnazjum specjalnego, 5 dziewcząt oraz 3 chłopców z gimnazjum ogólnodostępnego. Zadaniem badanych osób była także odpowiedź na pytanie otwarte dotyczące idealnej dziewczyny/idealnego chłopaka. Poniżej prezentujemy kilka wypowiedzi uczennic z Młodzieżowego Ośrodka Socjoterapii: Powinien być opiekuńczy, powinien o mnie dbać i mnie słuchać, miły, inteligentny, zabawny (uczennica, 17 lat). Żeby mnie szanował (uczennica, 17 lat). Przede wszystkim inteligentny (uczennica, 16 lat). Powinien/powinna mieć ciekawy charakter, nie ćpać ani brać innych używek (uczennica, 16 lat). Nie wiem. Nie ma chłopaków idealnych (uczennica,
Obraz idealnego partnera w oczach młodzieży 129 Wierny, godny zaufania, przystojny, nie powinien wstydzić się przed kumplami (uczennica, W przeważającej mierze dziewczęta z Młodzieżowego Ośrodka Socjoterapii koncentrowały się na charakterze idealnego chłopaka/idealnej dziewczyny. Duże znaczenie ma dla nich inteligencja, a także poczucie bycia szanowaną. Pojawiła się także wypowiedź wskazująca na to, że ciężko jest sprecyzować cechy idealnego chłopaka, ponieważ ideał nie istnieje. Poniżej prezentowane są niektóre z wypowiedzi uczniów Młodzieżowego Ośrodka Socjoterapii dotyczące idealnego chłopaka/idealnej dziewczyny: Wyobrażam sobie idealną dziewczynę jak jest cały czas dowcipna, ma dobry humor (uczeń, 16 lat). Ma być seksowna, miła, szczera, kochająca (uczeń, 16 lat). Żeby była ładna, sprawiedliwa, inteligentna (uczeń, 16 lat). Musi być zabawny, opiekuńczy, szczery, wysportowany, niebieskie oczy, wysoki (uczeń, 17 lat). Mój chłopak powinien być dobry (uczeń, 13 lat). Łagodny, kochający dzieci (uczeń, 13 lat). Powyższe wypowiedzi uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym wskazują na to, że ważne są dla nich zarówno cechy charakteru, jak i wygląd. Szczególny akcent uczniowie kładą na poczucie humoru, ale także takie cechy, jak: szczerość, opiekuńczość, łagodność. W grupie uczniów lekką niepełnosprawnością intelektualną zauważono pewne cechy wspólne z grupą uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym. Poniżej przytaczamy wybrane wypowiedzi badanych uczennic z gimnazjum specjalnego: Żeby był miły, pomagał innym, dbał o innych, o siebie, o wygląd, żeby zwierzętom pomagał (uczennica, Miły, uśmiechnięty, spokojny, radosny, kochany (uczennica, Wyobrażam sobie tak, żeby chłopak miał do mnie szacunek, był czuły, kochający (uczennica, Żeby był pracowity, kochający, traktował mnie poważnie, żeby się nie bawił, poważny, szczery (uczennica, 16 lat). Powinien być odważny, pomocny do wszystkiego, np. pomagać w zadaniach, powinien być grzeczny, pomocny, uczciwy (uczennica, 14 lat). W wypowiedziach, co znajduje potwierdzenie we wcześniejszych wyborach ważnych cech u partnera, dominuje szczerość, uczciwość oraz szacunek do drugiej osoby. Z punktu widzenia uczennic gimnazjum specjalnego duże znaczenie odgrywa gotowość do niesienia pomocy zarówno swojemu partnerowi, jak i innym ludziom.
130 Monika Masłowska, Katarzyna Pająk W grupie chłopców z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim udzielono następujących odpowiedzi na pytanie dotyczące wyobrażenia idealnego partnera/partnerki: Wyobrażam sobie idealnego chłopaka takiego, żeby był fajny, zabawny (uczeń, Taka, która nie bierze przykładu z koleżanek, nie ćpa, nie pije, jest sobą (uczeń, 16 lat). Miła, wyrozumiała, spokojna, mądra, sprytna, dowcipna (uczeń, Dobra i szczęśliwa (uczeń, Miła, kochana, radosna, przyjemna (uczeń, 16 lat). W wypowiedziach uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną pojawiają się takie cechy, jak: poczucie humoru, wyrozumiałość. Wypowiedzi są bardziej lapidarne w porównaniu z wypowiedziami dziewcząt z tej samej grupy. Analizując wypowiedzi uczniów z gimnazjum ogólnodostępnego, nie sposób pominąć tego, że są one bardzo rozbudowane i szczegółowe. Kilka z nich znajduje się poniżej: Nie potrafię sobie go/jej wyobrazić. Każdy jest inny (uczennica, Wyobrażam go sobie jako innego, odstającego z charakteru, aczkolwiek nie w złym sensie. Chciałabym, aby był silną osobą, która by mnie wspierała. Zależy mi, aby posiadał swoje odrębne poglądy na rzeczywistość (uczennica, Idealny chłopak powinien być wyrozumiał ( ) i traktować mnie jak damę (uczennica, Musi być miły, przystojny, nieagresywny (uczennica, Chciałabym, aby miał takie same wartości, jak ja (uczennica, Osoba, która mnie kocha, rozumie i szanuje, ma zawsze czas i mogę jej powiedzieć o wszystkim (uczennica, Niewątpliwie w wypowiedziach uczennic gimnazjum ogólnodostępnego przykuwa uwagę precyzja i jasność myśli, a także posiadany zasób słów. Dziewczęta zwracają uwagę na zbieżność wartości, poglądy drugiej osoby, jej oryginalność i chęć poczucia się przy niej wyjątkowo. Nieco odmienne i zdecydowanie bardziej zwięzłe są wypowiedzi gimnazjalistów w normie intelektualnej: Miła blondynka, z którą mógłby porozmawiać o wszystkim i lubiłaby gry komputerowe (uczeń, Mądra i uczciwa osoba (uczeń, Powinna być wspaniała osobowościowo i intelektualnie. Dla mnie liczy się charakter, a nie wygląd (uczeń, Wysoka brunetka/blondynka, ładna, mądra i kumata (uczeń,
Obraz idealnego partnera w oczach młodzieży 131 Można zauważyć, że dla badanych uczniów znaczenie mają nie tylko cechy charakteru, ale także wygląd zewnętrzny idealnej dziewczyny. Ważne jest dla nich także porozumienie oraz mądrość. Kolejnym badanym aspektem wyobrażenia przez badanych uczniów idealnego chłopaka/idealnej dziewczyny były cechy wyglądu zewnętrznego. Badani zostali zapytani o to, jakie cechy wyglądu są dla nich ważne u idealnego partnera/ partnerki. Poniżej znajduje się kilka wypowiedzi uczennic zagrożonych niedostosowaniem społecznym: Nie liczy się wygląd, tylko serduszko (uczennica, 16 lat). Nie patrzę na wygląd, tylko na charakter (uczennica, 16 lat). Wygląd to nie wszystko, ale chciałabym, żeby był wysportowany (uczennica, 17 lat). Wysoki brunet, niebieskie oczy (uczennica, 17 lat). Niebieskie oczy, wyższy ode mnie, krótkie włosy, piękny uśmiech (uczennica, 16 lat). Musi być wysportowany, wysoki brunet, dres (uczennica, 17 lat). Analizując powyższe wypowiedzi można dostrzec, że w przewadze ideałem dla dziewcząt jest chłopak wysoki, z niebieskimi oczami i wysportowany. Jednakże pojawiły się także wypowiedzi będące deklaracją tego, że wygląd jest mniej ważny, a bardziej liczy się charakter. Wypowiedzi znajdujące się poniżej odnoszą się do cech zewnętrznych idealnej dziewczyny/idealnego chłopaka w oczach uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym: Średniego wzrostu, szczupła, długie włosy, ładne oczy, skromnie ubrana (uczeń, 18 lat). Powinna być mojego wzrostu i być brunetką (uczeń, 16 lat). Długie włosy, fajny styl, szczupła, dobrze zbudowana bez przesady (uczeń, 16 lat). Brunet, wygląd zwyczajny (uczeń, 13 lat). Wypowiedzi tej grupy uczniów są zbliżone do tych, których udzielili uczniowie z lekką niepełnosprawnością intelektualną. Zbieżność można zaobserwować w preferowaniu długich włosów oraz znaczeniu nadawanemu wzrostowi. Kolejną analizowaną grupą wypowiedzi były te, których udzieliły respondentki z gimnazjum specjalnego. Poniżej przedstawiamy kilka wypowiedzi uczennic z lekką niepełnosprawnością intelektualną: Wygląd się nie liczy, ale to co do mnie czuje (uczennica, Marzyłam o chłopaku, blondynie, niebieskie oczy (uczennica,
132 Monika Masłowska, Katarzyna Pająk Powinien mieć blond włosy, niebieskie oczy, ładnie się ubierać (uczennica, Umięśniony, przystojny, trochę wyższy, blondyn, niebieskie oczy (uczennica, 16 lat). Czarne włosy, żeby był chudy, przypakowany, miał brązowe włosy (uczennica, Żeby miał 16 lat, nie był stary, miał dobrą cerę, ciało, żeby miał ładne (uczennica, W wyglądzie zewnętrznym dla uczennic gimnazjum specjalnego ważne są takie cechy, jak kolor oczu, włosów oraz wzrost. Ważne jest, by partner był zadbany. Tylko w jednej wypowiedzi uczennica zadeklarowała, iż wygląd nie jest dla niej ważny, a na pierwszym miejscu postawiła uczucia. Zapytani o wygląd idealnego partnera/ partnerki badani uczniowie udzielili następujących odpowiedzi: Powinien wyglądać zgrabnie (uczeń, Czarne włosy, długie, niebieskie oczy, niska (uczeń, 16 lat). Śliczna, zgrabna, długie włosy, niska (uczeń, Ładna, niska (uczeń, 16 lat). Z przytoczonych wypowiedzi uczniów można wyprowadzić wniosek, iż branymi pod uwagę cechami wyglądu zewnętrznego u idealnej partnerki jest długość włosów (uczniowie preferują długie włosy) oraz wzrost. Nie pojawiły się odpowiedzi wskazujące na brak lub niewielkie znaczenie wyglądu u idealnego partnera, które pojawiały się częściej w grupach dziewcząt. Znajduje to potwierdzenie w badaniach przeprowadzonych przez R. Kijaka 3, z których wynika, że dla osób z niepełnosprawnością intelektualną wygląd zewnętrzny płci przeciwnej ma znaczenie. Ostatnią analizowaną grupą wypowiedzi były te, których udzielili uczniowie szkoły ogólnodostępnej. Podobnie jak wcześniejsze są one rozbudowane, dlatego też zostanie przytoczonych jedynie kilka z nich: Wygląd nie liczy się bardzo, ale powinien być przystojny (uczennica, Nieważny jest wygląd, ale musi być zadbany (uczennica, Żeby był wysoki, dobrze zbudowany, ubierał się i zachowywał jak typowy mężczyzna, żeby był przystojny i zadbany choć nie tylko to się dla mnie liczy (uczennica, Powinien o siebie dbać, nie może być brzydki, ale nie musi być piękny (uczennica, Jego wygląd: wystarczy, żeby był akceptowalny ( ) Jeśli chodzi o dziewczynę powinna być bardzo ładna, nie za chuda, nie za gruba, ale o kulistych kształtach (uczennica, 3 R. Kijak, Seks i niepełnosprawność, Kraków 2009.
Obraz idealnego partnera w oczach młodzieży 133 Dziewczęta ze szkoły ogólnodostępnej z jednej strony deklarują, że wygląd nie jest tak bardzo ważny, a z drugiej oczekują tego, aby idealny chłopak był przystojny, zadbany. Można zatem wnioskować, że cechy zewnętrzne mają dla nich znaczenie. Poniżej znajdują się wypowiedzi chłopców z gimnazjum ogólnodostępnego dotyczące wyglądu idealnej dziewczyny: Zadbana, schludnie ubrana, stosownie do sytuacji (uczeń, Powinna mieć szczupłą, ładną figurę, piękne oczy, nie powinna być wysoka (uczeń, Powinna dbać o siebie (uczeń, Wygląd jest dodatkiem do charakteru nie mówię, że nie ma znaczenia, ale jest drugorzędny (uczeń, Powinna być blondynką, nie za wysoką, powinna mieć dużo kolczyków (uczeń, Powyższe wypowiedzi respondentów ze szkoły ogólnodostępnej wyraźnie wskazują na to, że ważne jest dla nich to, aby dziewczyna była zadbana. Dla wszystkich trzech grup chłopców można znaleźć cechy wspólne, mianowicie: w wyglądzie płci przeciwnej ważny jest dla nich wzrost, figura, kolor oczu, a także odpowiedni ubiór. Wszystkie wypowiedzi uczniów są bardzo zbieżne, różnice widoczne są natomiast w sposobie wypowiadania się przede wszystkim z precyzyjnym, klarownym wyrażaniem myśli, a także doborem słów. Podsumowanie i wnioski końcowe Podejmując tematykę dotyczącą obrazu idealnej dziewczyny/idealnego chłopaka w oczach młodzieży, spotkałyśmy się z różnymi reakcjami ze strony grona pedagogicznego od optymistycznych, poprzez neutralne, skończywszy na zdziwieniu i skrępowaniu tematem. Nie wszyscy nauczyciele byli przychylni, niektórzy z przymrużeniem oka podchodzili do tematu niniejszych badań. Pojawiły się także obawy ze strony dyrekcji dotyczące tego jak zareagują rodzice uczniów. Różnorodność reakcji można było także zaobserwować wśród badanych uczniów. Młodzież była podekscytowana tematem. Bardzo chętnie odpowiadała na zadane pytania. Pewne trudności oraz zawstydzenie tematem można było zauważyć wśród uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną. Kilku chłopców odmówiło odpowiedzi na pytania. Jeden z nich po tym jak powiedział, że jest zainteresowany chłopcami, nie chciał kontynuować rozmowy, zamilkł. Jeszcze inni chłopcy byli rozbawieni, ale po kilku minutach zaczęli odpowiadać na zadane pytania. Dziewczęta z niepełnosprawnością intelektualną dopytywały kilkakrotnie czy ktoś będzie czytał ich wypowiedzi. Zależało im na anonimowości. Dla wszystkich badanych tematyka dotycząca płci przeciwnej/bądź tej samej i zainte-
134 Monika Masłowska, Katarzyna Pająk resowania nią jest bardzo ważna i bliska nie ma znaczenia czy są to uczniowie w normie intelektualnej czy też z niepełnosprawnością intelektualną lub zagrożeni niedostosowaniem społecznym. Temat miłości oraz związków damsko-męskich jest nadal w tym środowisku tematem tabu. Z jednej strony może on wynikać z nadopiekuńczości rodziców uczniów niepełnosprawnych oraz doszukiwania się zagrożenia samym podjęciem tematu miłości z młodzieżą gimnazjalną. Jak wynika z relacji uczniów, brak rozmów na temat uczuć, związków, miłości może wyrządzić więcej szkody niż pożytku osobom badanym. Z wypowiedzi uczennic wynika, iż były lub są nadal w związkach z chłopcami znacznie od siebie starszymi, którzy są absolwentami tej samej szkoły. Odpowiedzi uczennic i uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym oraz badanych z lekką niepełnosprawnością intelektualną są bardziej lakoniczne niż wypowiedzi ich pełnosprawnych rówieśników. W dwóch pierwszych grupach, a w szczególności wśród uczniów szkoły specjalnej zauważalne jest zainteresowanie tematem, lecz wypowiedzi hamuje brak doświadczeń w podobnych rozmowach. Wiele z wymienionych cech wewnętrznych idealnego partnera trzeba było wyjaśniać uczniom z niepełnosprawnością intelektualną. W tej grupie dominowały cechy znane uczniom: miły, zabawny, spokojny, pracowity. Uczniowie z Młodzieżowego Ośrodka Socjoterapii zwracali uwagę na to, co mogłoby im przeszkadzać w idealnym partnerze/partnerce, czyli np. używki. W szkole ogólnodostępnej gimnazjaliści częściej powtarzali, iż wygląd zewnętrzny ma drugorzędne znaczenie w porównaniu z cechami charakteru. Wypowiedzi dotyczące wyglądu zewnętrznego badanych uczennic szkoły specjalnej były bardziej rozbudowane, dominują cechy takie, jak wysoki wzrost, blond włosy, niebieskie oczy. Niektórzy z uczniów szkoły specjalnej zaznaczali, iż ważne dla nich jest, by partner był taki jak oni sami, co jest ważne w kontekście związków i zawierania małżeństw w przyszłości przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Odnosząc się do modelu rozwoju osobowości i jej zaburzeń w ujęciu E. Eriksona 4 szczególną uwagę należy zwrócić na stadium 5: tożsamość vs pomieszanie ról. Obejmuje ono okres adolescencji, a dokładnie czas pomiędzy 12. a 18. rokiem życia. To w tym okresie młody człowiek zaczyna kształtować swoje wyobrażenie o idealnej rodzinie, związku, relacjach z innymi ludźmi, dąży do zwiększenia pewności siebie. Ponadto kształtuje poczucie własnej tożsamości. Jest to czas, kiedy relacje ze światem mogą się ustabilizować lub wręcz przeciwnie może dojść do pomieszania ról. Osoba, która nie może odnaleźć własnej tożsamości i określić siebie, może zacząć poszukiwać odpowiedzi na nurtujące ją pytania w grupach o charakterze przestępczym, podkulturowym, gangach itp. Tak więc okres adolescencji jest niezwykle ważnym momentem w życiu każdego człowieka, gdyż toruje drogę do dorosłości i jest czasem, który powinien ukształtować osobowość dojrzałą, zdolną do pełnienia kolejnych zadań rozwojowych. W kon- 4 L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2000.
Obraz idealnego partnera w oczach młodzieży 135 tekście przystosowania społecznego koncepcja E. Eriksona jest niezwykle cenna ze względu na to, że człowiek stawiany jest w obliczu wyboru: norma patologia, rozwój stagnacja. Niestety, w szkole edukacja seksualna bądź też wychowanie do życia w rodzinie jest realizowane w małym stopniu (mimo że przedmiot zaczyna się w 5 klasie szkoły podstawowej, a kończy w 3 klasie szkoły ponadgimnazjalnej; dotyczy to także szkół specjalnych). Jak zaznacza Z. Izdebski możemy mówić o incydentalnym poruszaniu tej tematyki na różnych zajęciach 5. Należy pamiętać o tym, że w 2002 roku WHO przyjęło Powszechną Deklarację Praw Seksualnych, która między innymi zawiera prawo do wyczerpującej edukacji seksualnej także dla osób niepełnosprawnych intelektualnie 6. Należy podkreślić, że tematyka związków wchodzi w zakres edukacji seksualnej i stanowi jej niezwykle cenny element składowy. Podczas realizacji badań bardzo niepokojąca była wypowiedź jednej z 14-letnich uczennic z niepełnosprawnością intelektualną, która powiedziała, że spotykała się z chłopakiem, który miał 24 lata, ale tylko mówili do siebie «kochanie», nic więcej. R. Nixon 7 w swoim artykule dotyczącym świadomości seksualnej wskazuje na to, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną są czterokrotnie częściej narażone na przemoc niż osoby pełnosprawne. Jak zaznacza R. Kijak 8 wychowanie seksualne oprócz wątków biologicznych powinno koncentrować się także na psychologicznych, społecznych, etycznych i kulturowych kwestiach dotyczących ludzkiej seksualności. Stąd tak ważne znaczenie ma także uświadamianie młodzieży o zagrożeniach i konsekwencjach podejmowania określonych zachowań. Należy także wspomnieć o tym, że wśród osób z zaburzeniami w zachowaniu zarówno typu eksternalizacyjnego, jak i internalizacyjnego (a bardzo często uczniowie zagrożeni niedostosowaniem społecznym takowe przejawiają) wzrasta możliwość podejmowania ryzykownych zachowań seksualnych, na co zwraca uwagę M. Dąbkowska 9. Konkludując niniejsze rozważania należy podkreślić, że tematyka związków dla wszystkich badanych uczniów jest ważna. Konieczne wydaje się być podejmowanie rozmów na tematy, które są szczególnie bliskie uczniom w wieku adolescencji. Należy rozmawiać z uczniami o tym co jest ważne w związku, a także uczyć ich wyrażania uczuć i jasnego komunikowania swoich potrzeb, budowania relacji, a ponadto informować o konsekwencjach ich własnych zachowań, a także ewentualnych zagrożeniach z nich wynikających. 5 Z. Izdebski, P. Żak, Szkolny przedmiot niepożądany, Psychologia w Szkole 2014, nr 4. 6 K. Kołodziejczyk, K. Wicher, M. Witkoś, Rozwój psychoseksualny osób z niepełnosprawnością intelektualną, Remedium 2014, nr 1. 7 R. Nixon, Świadomość seksualna, związki a program The Gateway Award, Konteksty Pedagogiczne 2014, nr 2 (3). 8 Tamże. 9 M. Dąbkowska, Zachowania seksualne dzieci i młodzieży z dysfunkcjami poznawczymi, emocjonalnymi i behawioralnymi, Toruń 2013.
136 Monika Masłowska, Katarzyna Pająk Na koniec chcemy przytoczyć wypowiedź dyrektora szkoły zawartą w raporcie grupy edukatorów seksualnych Ponton dotyczącym kontroli realizacji prawa młodzieży do edukacji seksualnej: zajęcia powinny młodego człowieka wprowadzać właśnie w te kwestie bardzo istotne, bo dotykają one takiej sfery, gdzie nie zawsze o tym się rozmawia w domu rodzinnym. Szkoła powinna jakby wychodzić tu naprzeciw. W pewnym sensie tak się dzieje, ale moim zdaniem można by to robić lepiej 10. Dyskusja wyników Z badań K. Masterny 11 na temat roli małżeństwa oraz partnerstwa i rodzicielstwa osób z niepełnosprawnością intelektualną wynika, iż tematy uczuć i związków damsko-męskich są ważne w życiu badanych osób. Temat miłości i małżeństwa jest postrzegany przez młodzież z niepełnosprawnością intelektualną w kontekście wyznawanych wartości jako wartość będąca wysoko na liście priorytetów. Ponadto, badane osoby wskazując na pożądane cechy potencjalnego partnera zwracały uwagę na wierność, co znalazło również potwierdzenie w naszych badaniach. Wierność oraz uczciwość były wymieniane najczęściej we wszystkich trzech badanych grupach. W grupie chłopców dominowały również odpowiedzi wskazujące na preferowanie w partnerce takich cech, jak: poczucie humoru, wyrozumiałość oraz opanowanie. Z przeprowadzonych badan własnych wynika, iż dla uczniów w normie intelektualnej, zagrożonych niedostosowaniem społecznym oraz z lekką niepełnosprawnością intelektualną dodatkowo ważnymi cechami jest to, by partnerka była wesoła i miła. Przytoczone badania własne oraz wyniki z eksploracji K. Masterny 12 wskazują na potrzebę podejmowania tematu miłości i związków w życiu młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną, zagrożonej niedostosowaniem społecznym, ale też w normie intelektualnej. Uczniowie z trzeciej grupy, mimo udzielania w ankiecie o wiele bardziej wyczerpujących odpowiedzi niż ich rówieśnicy z gimnazjum specjalnego i Młodzieżowego Ośrodka Socjoterapii, jak wynikało z rozmowy z przedstawicielem szkoły, są chronieni przed tematem miłości i tworzenia związków partnerskich przez rodziców, dla których temat ten bezpośrednio wiąże się z seksualnością. Brak podejmowania trudnych rozmów w okresie dojrzewania uczniów jest sposobem na uchronienie ich przed m.in. niepożądaną ciążą. Uczniowie zostawieni z tematem sami czują się o wiele bardziej zagubieni, dlatego też należy zwracać uwagę zarówno nauczycielom, dyrektorom, jak i ro- 10 Kontrola realizacji prawa młodzieży do edukacji seksualnej, skrót raportu z badań jakościowych, www.ponton.org.pl [dostęp: 21.11.2016]. 11 K. Masterny, Wizja rodziny i koncepcje małżeństwa młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną, [w:] Dorosłość, niepełnosprawność, czas współczesny, red. A. Kobylańska, Kraków 2003, s. 424. 12 Tamże.
Obraz idealnego partnera w oczach młodzieży 137 dzicom na to, że rozmowy o seksualności są dla młodzieży niezwykle ważne. Wszyscy badani uczniowie są w podobnym wieku oraz mają podobne potrzeby i problemy związane z dojrzewaniem. Wszyscy chcieliby być w związku z osobą kochającą, szczerą, uczciwą wobec nich. Podsumowując, chciałybyśmy przytoczyć słowa osoby z niepełnosprawnością skierowane do osób pełnosprawnych w odniesieniu do jej oczekiwań Chcę, żeby ludzie normalnie mnie traktowali ( ) tylko normalnie rozmawiali 13. Bibliografia Dąbkowska M., Zachowania seksualne dzieci i młodzieży z dysfunkcjami poznawczymi, emocjonalnymi i behawioralnymi, Toruń 2013. Fornalik I., Dorosłość pod ochroną? Seksualność osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną we wczesnej dorosłości, [w:] Człowiek niepełnosprawny w różnych fazach życia, red. J. Bąbka, Warszawa 2004, s. 245. Izdebski Z., Żak P., Szkolny przedmiot niepożądany, Psychologia w Szkole 2014, nr 4. Kijak R., Seks i niepełnosprawność, Kraków 2009. Kołodziejczyk K., Wicher K., Witkoś M., Rozwój psychoseksualny osób z niepełnosprawnością intelektualną, Remedium 2014, nr 1. Kontrola realizacji prawa młodzieży do edukacji seksualnej, skrót raportu z badań jakościowych, www.ponton.org.pl [dostęp: 21.11.2016]. Masterny K., Wizja rodziny i koncepcje małżeństwa młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną, [w:] Dorosłość, niepełnosprawność, czas współczesny, red. A. Kobylańska, Kraków 2003, s. 424. Nixon R., Świadomość seksualna, związki a program The Gateway Award, Konteksty Pedagogiczne 2014, nr 2 (3). Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2000. Zawiślak A., Jakość życia osób dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną, Warszawa 2011, s. 99. 13 A. Żyta, Żyjąc z niepełnosprawnością. Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, Toruń 2007, s. 93.