dr Henryk Czubek Kraków, listopad 2000 Katedra Handlu Zagranicznego Wydział Ekonomii Akademia Ekonomiczna w Krakowie PORÓWNANIE SKUTECZNOŚCI POLSKIEGO I WĘGIERSKIEGO SYSTEMU UBEZPIECZEŃ KREDYTÓW EKSPORTOWYCH 1. Spór o prawidłowe funkcjonowanie KUKE W czasie, gdy rozognia się dyskusja na temat przyczyn i skutków deficytu polskiego bilansu obrotów bieżących (7,5% PKB na koniec 1999 r.), którego jednym z głównych elementów jest deficyt bilansu handlowego, podnoszą się również głosy na temat skuteczności działania publicznych instytucji powołanych do wspierania naszego eksportu. Jedną z takich instytucji jest powstała w 1991 r. Korporacja Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych S.A (KUKE). Chociaż publicznie deklarowaną misją KUKE jest tworzenie warunków sprzyjających promocji polskiego eksportu na warunkach kredytowych i wzmacnianie pozycji eksporterów oraz ich towarów na rynku międzynarodowym, to pierwsze wątpliwości nasuwają się już podczas analizy struktury przychodów. W sytuacji, kiedy udział przychodów z działalności inwestycyjnej był na poziomie 74% w 1997 r. i 66% w 1998 r. całości przychodów, to rodzi się przypuszczenie, że bardziej realizowany był cel maksymalizacji dochodów z posiadanych środków finansowych, niż cel aktywnego wspierania działalności polskich eksporterów. Jest to jednak tylko pół prawdy. Równocześnie jednak zwiększał się jednak udział pokrycia polskiego eksportu gwarancjami KUKE (1,44% w 1997 r; 1,89% w 1998 r. i 2,60% w 1999 r.). Jaka jest więc faktyczna rola KUKE w polskiej gospodarce? 2. Węgierski MEHIB jako partner porównawczy Mimo pojawiających się często stwierdzeń o wyjątkowości i nieporównywalności polskiej transformacji społeczno-gospodarczej dekady lat 90-tych, należy jednak pamiętać, że cały region Europy Środkowo-Wschodniej boryka się z tym samym problemem przekształcenia swoich struktur gospodarczych z systemu gospodarki planowej na system gospodarki rynkowej. Po upływie 10 lat od rozpoczęcia zmian możliwe jest więc wyciągnięcie pewnych wniosków porównawczych i określenie, jakie doświadczenia zostały zgromadzone w rozpatrywanym obszarze. Państwem, z którym Polska jest często porównywana są Węgry. Również i w przedstawianej analizie zestawione będą ze sobą rezultaty działania dwóch systemów ubezpieczeń eksportowych: w Polsce i na Węgrzech. Na Węgrzech działa od 1994 r. Węgierska Ubezpieczalnia Kredytów Eksportowych S.A. (Magyar Exporthitel Biztosító Rt. MEHIB), której akcje są w posiadaniu instytucji państwa węgierskiego. Jest ona sukcesorem wcześniejszych agencji państwowych odpowiedzialnych za tę sferę promocji węgierskiego eksportu. 3. Metodologia porównania Zestawianie ze sobą efektów funkcjonowania dwóch organizacji gospodarczych działających na bazie różnych systemów prawnych oraz usytuowanych w ramach gospodarek o różnej wielkości (polski PKB jest prawie trzy razy większy niż węgierski) niesie ze sobą konieczność unormowania skali porównawczej. Tymi denominatorami wyników działania
KUKE w Polsce i MEHIB na Węgrzech są odpowiednio wielkość PKB i eksportu w naszych dwóch krajach. Kolejno rozpatrywane są następujące zagadnienia: Realne wyposażenie odpowiednich instytucji do wspierania współpracy z zagranicą w formie udzielania gwarancji kredytów eksportowych w kontekście potencjalnego zaplecza gospodarczego dwóch krajów; Potencjalna zdolność tych instytucji do pokrycia potencjalnego zapotrzebowanie na udzielanie gwarancji kredytów eksportowych; Faktyczna rola instytucji w ułatwianiu warunków eksportu mierzona udziałem eksportu ubezpieczonego w eksporcie ogółem; Podział ponoszonego ryzyka z punktu widzenia zaangażowania środków budżetowych ze względu na znaczenie strategiczno-polityczne poszczególnych partnerów oraz z punktu widzenia przedsięwzięć eksportowych o czysto komercyjnym wymiarze; Pokrywanie się struktury geograficznej udzielonych gwarancji z ogólnokrajową strukturą eksportu w podziale na kierunki. 4. KUKE versus MEHIB kapitał własny / poziom PKB Odpowiedzi na pytanie, jaką rzeczywistą wagę przywiązuje dana administracja do udzielania gwarancji kredytów eksportowych, można m.in. szukać poprzez porównanie wielkości kapitału własnego instytucji takich jak KUKE i MEHIB z wielkością PKB wytworzonego odpowiednio w Polsce i na Węgrzech. Tak, jak bowiem dyskutuje się o udziale wydatków na oświatę lub obronę narodową w PKB danego kraju, tak i można debatować nad stopniem przeznaczania generowanej w państwie wartości dodatkowej na takie cele w ramach wspierania eksportu, jak ubezpieczanie kredytów eksportowych. Porównanie sytuacji w tym zakresie na Węgrzech i w Polsce w latach 1997-99 przedstawia rysunek 1. Rysunek 1 - Stosunek kapitału własnego KUKE i MEHIB do PKB w Polsce i na Węgrzech 0,06% 0,05% 0,04% 0,051% 0,054% 0,044% 0,03% 0,02% 0,024% 0,022% 0,019% 0,01% 0,00% 1997 1998 1999 1997 1998 1999 K U K E - P o l s k a M E H I B - W ę g r y - 2 -
Zarówno polscy, jak i węgierscy decydenci wyposażyli instytucje odpowiedzialne za gwarancje kredytów eksportowych w kapitały, które stanowiły mniej niż jeden promil wypracowanego w tym okresie PKB. W Polsce stosunek kapitału własnego KUKE do PKB był ponad dwa razy mniejszy niż taka sama relacja na Węgrzech w przypadku kapitału MEHIB. Ponadto w Polsce następuje zmniejszanie tego wskaźnika, podczas gdy na Węgrzech w 1998 r. miał miejsce wzrost, a odnotowany spadek w 1999 r. związany był z zarejestrowaną w tym roku stratą księgową. Była ona spowodowana koniecznością utworzenia wcześniej nie wymaganych rezerw z tytułu ubezpieczeń na pokrycie ryzyka. Na pewno więc zwiększenie kapitału własnego KUKE w stosunku do generowanego w Polskie PKB przyczyniłoby się polepszenia możliwości oferowania przez tę instytucję skutecznej pomocy dla polskich przedsiębiorstw. kapitał własny / poziom eksportu Każda transakcja eksportowa stanowi część potencjalnego popytu jednostek gospodarczych na usługi, jakimi jest ubezpieczanie transakcji eksportowych. Aby móc zaspokoić ten popyt konieczne jest posiadanie kapitału własnego, jako bazy prowadzonej działalności. Oczywiście im wyższy kapitał tym większa jest możliwość spełniania oczekiwań eksporterów. Porównanie kapitału własnego posiadanego przez KUKE i MEHIB z wielkością eksportu odpowiednio polskiego lub węgierskiego umożliwia wyznaczenie realnych możliwości obu tych instytucji w procesie kształtowania obrotów handlu zagranicznego Polski i Węgier. Zmiany w tej dziedzinie jakie zaszły na przestrzeni lat 1997-99 przedstawione są na rysunku 2. Rysunek 2 - Stosunek kapitału własnego KUKE i MEHIB do eksportu w Polsce i na Węgrzech 0,14% 0,12% 0,123% 0,113% 0,110% 0,122% 0,110% 0,10% 0,08% 0,085% 0,06% 0,04% 0,02% 0,00% 1997 1998 1999 1997 1998 1999 K U K E - P o l s k a M E H I B - W ę g r y W przypadku porównywania rezultatów działalności KUKE i MEHIB przy zastosowaniu wskaźnika relacji pomiędzy wartością ich kapitału własnego i wartością eksportu danego kraju trochę korzystniej przedstawia się ocena polskiego gwaranta kredytów eksportowych. Obie instytucje odnotowują jednak w okresie od 1997 r. do 1999 r. spadek tego wskaźnika, co wskazywałoby na nienadążanie potencjału obu instytucji za potrzebami otoczenia rynkowego. Chociaż polskiemu ubezpieczycielowi udało się utrzymać ten wskaźnik na poziomie powyżej 0,1%, to nie jest jednak osiągnięcie na miarę rzeczywistych potrzeb polskiego eksportu. - 3 -
eksport objęty gwarancjami / całość eksportu Miarą pokazującą rzeczywisty udział danej instytucji ubezpieczeniowej w ułatwianiu warunków eksportu swojego kraju jest stosunek eksportu objętego gwarancjami do całości eksportu. Jest to podstawowy wskaźnik pokazujący skuteczność działania danej instytucji. Sytuację w tej dziedzinie w Polsce i na Węgrzech na przestrzeni lat 1997-99 przedstawia rysunek 3. Rysunek 3 - Stosunek eksportu objętego gwarancjami KUKE i MEHIB do całego eksportu w Polsce i na Węgrzech 3,00% 2,50% 2,599% 2,00% 1,889% 1,50% 1,00% 0,50% 1,437% 1,310% 1,017% 0,750% 0,00% 1997 1998 1999 1997 1998 1999 K U K E - P o l s k a M E H I B - W ę g r y Należy tu podkreślić wyraźną tendencję wzrostową odnotowaną w tym zakresie w przypadku działalności KUKE, podczas gdy MEHIB z roku na rok ubezpiecza coraz mniejszą część węgierskiego eksportu. Podczas gdy wskaźnik ten dla KUKE wzrósł o prawie 100% do poziomu 2,6% w 1999 r., to w tym samym czasie dla MEHIBU odnotowany został spadek o 50% do poziomu 0,75%. Głównym powodem takiego rozwoju sytuacji była struktura podziału ubezpieczeń z tytułu ryzyka handlowego i, jaka występowała w działalności MEHIB. W początkowym okresie funkcjonowania tej firmy dominowały ubezpieczenia z tytułu ryzyka. W okresie 1997-99 nastąpiło jednak spiętrzenie niekorzystnych procesów w krajach będących głównymi odbiorcami węgierskiego eksportu objętego ubezpieczeniem z tytułu ryzyka. Były to m.in. kryzys rosyjski w 1998 r., embargo na handel z Jugosławią, kryzys finansowy i gospodarczy w Indonezji. W rezultacie znacząco obniżyła się wartość kontraktów eksportowych objętych gwarancją z tytułu ryzyka, a szybki wzrost wartości kontraktów objętych gwarancjami z tytułu ryzyka handlowego nie był w stanie zrekompensować tych strat. podział gwarancji na ryzyko polityczne i handlowe Zarówno KUKE, jak i MEHIB mają wśród swoich statutowych celów prowadzenie ubezpieczeń kredytów eksportowych na rachunek skarbu państwa. W obu przypadkach na podstawie ustawy budżetowej corocznie określany jest poziom środków finansowych, jakie skarb państwa jest w stanie przeznaczyć na gwarancje z tytułu ubezpieczenia kredytów eksportowych od ryzyka. Zawsze istnieje sfera takich kontraktów eksportowych, gdzie ryzyko jest na tyle duże, że żadna komercyjna firma ubezpieczeniowa nie jest w stanie go reasekurować i wtedy niezbędna jest interwencja w postaci zaangażowania środków - 4 -
budżetowych. Równocześnie też prowizje pobierane od udzielania gwarancji z tytułu ryzyka są wyższe niż prowizje od gwarancji z tytułu ryzyka handlowego, więc stanowią też większe obciążenie dla eksporterów. Ten fakt oraz skomplikowane warunki, jakie trzeba spełnić, aby zakwalifikować się do objęcia takimi gwarancjami, stanowią dosyć duże utrudnienie w dostępie do tego rodzaju usługi oferowanej przez MEHIB i KUKE. Jest to więc być może jedna z głównych przyczyn, że w przypadku obu instytucji rokrocznie limity ustalane na gwarancje z tytułu ryzyka nie są wykorzystywane, a czasami nawet ich utylizacja nie przekracza 50%. Jak kształtował się podział ubezpieczeń KUKE i MEHIB na ryzyko handlowe i polityczne w latach 1997-99 przedstawione jest na rysunku 4. Rysunek 4 - Podział eksportu objętego gwarancjami KUKE i MEHI na ryzyko handlowe i polityczne 100% 80% 60% 40% 20% 5,4% 94,6% 16,0% 84,0% 27,3% 72,7% 57,9% 42,1% 46,0% 54,0% 18,9% 81,1% gwarancje z tyt. ryzyka gwarancje z tyt. ryzyka handlowego 0% 1997 1998 1999 1997 1998 1999 K U K E - P o l s k a M E H I B - W ę g r y Uwidoczniają się w przypadku KUKE i MEHIB dwie przeciwstawne tendencje. W strukturze ubezpieczeń oferowanych przez KUKE dominowały od początku ubezpieczenia z tytułu ryzyka handlowego i dopiero w 1999 r. udział gwarancji z tytułu ryzyka przekroczył 25%. W MEHIB natomiast główny punkt ciężkości położony był na początku na gwarancje z tyłu ryzyka i dopiero po niekorzystnym rozwoju wydarzeń na rynkach eksportowych objętych tymi gwarancjami zaangażowanie MEHIB zmniejszyło się z prawie 60% w 1997 r. do niecałych 20% w 1999 r. Te rozbieżne procesy świadczyć mogą o kilku rzeczach. Z jednej strony dotychczasowy niski poziom zaangażowania się KUKE w gwarancje z tytułu ryzyka pozwolił na uniknięcie poważniejszych strat związanych z kryzysem rosyjskim i de facto zaoszczędzone zostały środki budżetowe. Natomiast na pewno nie zostały wykorzystane szanse, jakie stały przed polskimi eksporterami, aby rozpoczynając dostawy kredytowe na rynki zagraniczne w ramach gwarancji od ryzyka przekształcić te kontakty, z biegiem czasu i normalizacją stosunków gospodarczych na danym obszarze geograficznym, w normalne umowy eksportowe objęte co najwyżej ubezpieczeniami od ryzyka handlowego. Dokładnie odwrotny przypadek miał miejsce na Węgrzech, gdzie w drugiej połowie lat 90-tych przejściowa reanimacja kiedyś czołowego producenta autobusów - firmy Ikarus odbyła się w oparciu o objęte gwarancjami skarbu państwa dostawy dla rynku rosyjskiego. W momencie załamania tego rynku straty musiały zostać pokryte ze środków budżetowych, a Ikarus i tak nie odzyskał swojej dawnej świetności. Można się więc zastanawiać, która strategia była lepsza. Czy oznaczałoby to większą skuteczność zarządu KUKE w kierowaniu się podejściem - 5 -
rynkowym w prowadzonej działalności, czy też właśnie zarząd MEHIB lepiej spełniał zadania ułatwiania narodowego eksportu? zmienność struktury geograficznej Ponieważ działalność ubezpieczania kredytów eksportowych jest pochodną realizacji dostaw towarów i usług dla zagranicy, to można oczekiwać że struktura geograficzna udzielonych gwarancji będzie zbliżona do struktury geograficznej eksportu. Nie jest to całkowitą prawdą, o czym można się przekonać dokonując analizy danych zobrazowanych na rysunku 5 i 6. Niestety ze względu na odmienny system prezentacji danych w raportach rocznych KUKE i MEHIBU nie jest możliwe bezpośrednie porównanie struktury geograficznej gwarancji kredytów eksportowych udzielonych przez te instytucje. Generalną cechą struktury geograficznej gwarancji udzielanych zarówno przez KUKE, jak i przez MEHIB, jest ich większa różnorodność niż to miało miejsce w przypadku całości polskiego lub węgierskiego eksportu. O ile kraje UE stanowiły w 1999 r. rynek zbytu 70,5% polskich dostaw dla zagranicy, to już gwarancje KUKE udzielone na eksport towarów do tych krajów wyniosły 60% całości polis gwarancyjnych sygnowanych przez KUKE w tym roku. Głównym beneficjentem tej zmiany były kraje CEFTA, których udział w polskim eksporcie w 1999 r. wyniósł tylko 8 %, ale już w statystykach gwarancji udzielonych przez KUKE zajmowały one ponad 20% Rysunek 5 - Porównanie geograficznej struktury polskiego eksportu i gwarancji kredytowych KUKE w 1999 r. polski eksport 70,5% 10,5% 8,81% 8,16% 2,05% gwarancje KUKE 59,3% 5,5% 7,75% 20,51% 6,94% 0% 20% 40% 60% 80% 100% UE pozostałe kraje b. ZSRR CEFTA EFTA W jeszcze znaczniejszym stopniu zwiększenie różnorodności geograficznej ma miejsce w przypadku węgierskiego MEHIB. Rysunek 6 przedstawiający węgierską sytuację pokazuje, że podczas, gdy cały eksport tego kraju w 1999 r. był w prawie 84% skoncentrowany na rynkach wysokouprzemysłowionych krajów rozwiniętych, to gwarancje MEHIB obejmujące transakcje związane z tymi rynkami stanowiły tylko 56% portfela ubezpieczeń eksportowych - 6 -
zawartych w tym roku. Korzyść z takiej sytuacji odniosły udziały pozostałych ugrupowań wyszczególnionych w zestawieniu. Zarówno kraje CEFTA, kraje byłego ZSRR, jak i kraje rozwijające się posiadały od dwukrotnie do trzykrotnie większe udziały w portfelu gwarancji eksportowych wystawionych przez MEHIB w 1999 r. niż to wynikałoby z ich udziału w grupie odbiorców węgierskiego eksportu. Rysunek 6 - Porównanie geograficznej struktury węgierskieg eksportu i gwarancji kredytowych MEHIB w 1999 r. węgierski eksport 83,8% 3,1% 7,84% 5,19% gwarancje MEHIB 56,5% 10,0% 18,55% 15,01% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% kraje rozwinięte kraje rozwijające się CEFTA kraje b. ZSRR Na podstawie analizy struktury geograficznej ubezpieczeń KUKE i MEHIB można stwierdzić, że punkt ciężkości przesuwa się na rzecz krajów CEFTA oraz krajów byłego ZSRR. Jest to rzeczą łatwo wytłumaczalną, gdyż kontrahenci pochodzący z tego obszaru geograficznego są postrzegani jako mniej wiarygodni niż partnerzy z krajów Unii lub innych państw wysokorozwiniętych i dlatego polscy lub węgierscy eksporterzy potrzebują ubezpieczenia kontraktów kredytowych tam zawieranych. 5. Wnioski Przedstawiona analiza pozwala sformułować podstawowa tezę, że zarówno KUKE, jak i MEHIB posiadają swoje mocne strony, ale nie brak im też słabych punktów. Podstawowym pozytywnym aspektem działalności KUKE jest rejestrowany co roku wzrost wartości ubezpieczanych kontraktów eksportowych w ramach całości polskiego eksportu. Niepokojące jest jednak to, że kapitał własny, jakim KUKE dysponuje, jest za niski w stosunku do potrzeb i uniemożliwia rozwinięcie jeszcze bardziej intensywnej działalności. Równocześnie udało się, jak dotąd, KUKE wystrzegać strat operacyjnych związanych z koniecznością wypłat odszkodowań z tytułu zrealizowanego ryzyka. Miało to natomiast miejsce w przypadku MEHIB, gdzie w 1999 r. wypłaty z tego tytułu stanowiły prawie 5% nowo zawartych polis ubezpieczeniowych. Było to pochodną intensywniejszej działalności MEHIB w segmencie gwarancji od ryzyka, ale jak widać wiązało się to też z wyższymi kosztami odłożonymi w czasie. MEHIB posiada też - 7 -
relatywnie wyższy kapitał w stosunku do PKB. Jest to jednak bardzo oczywiste, gdyż Węgry są obecnie typowym krajem o gospodarce otwartej, gdzie ponad połowa PKB realizowana jest w eksporcie i dlatego kraj ten musi przywiązywać szczególną wagę do takich instytucji, jak MEHIB, których ustawowym zadaniem jest wspieranie stopnia międzynarodowej konkurencyjności węgierskich przedsiębiorstw. Syntetyczne zestawienie podstawowych plusów i minusów dotychczasowej działalności KUKE i MEHIB zawiera poniższy schemat: KUKE POZYTYWY wzrost udziału w ubezpieczaniu eksportu unikanie strat związanych ubezpieczeniami od ryzyka NEGATYWY niewystarczający kapitał niska utylizacja limitów na ubezpieczenie od ryzyka wyższe dochody z działalności inwestycyjnej niż z działalności ubezpieczeniowej MEHIB aktywne wspieranie eksportu na trudnych rynkach poprzez ubezpieczanie od ryzyka kapitał bardziej adekwatny do stopnia otwartości gospodarki spadek udziału w ubezpieczaniu eksportu niska utylizacja limitów na ubezpieczenie od ryzyka wysokie koszty wypłat odszkodowań z tytułu ryzyka Na zakończenie można sądzić, że obie analizowane instytucje są cały czas jeszcze w początkowym stadium swojego funkcjonowania i jeszcze długa droga przed nimi, aby tak jak w krajach rozwiniętych obejmowały swoim zasięgiem działania prawie 20% eksportu danego państwa. Nie mniej jednak wzajemne porównywanie wyników operacyjnych jest rzeczą konieczną, aby móc powtarzać tylko sukcesy innych uczestników rynku, a móc unikać ich porażek. - 8 -
Literatura: H. Czubek, System gwarancji kredytów eksportowych na Węgrzech, Handel Zagraniczny. Metody, problemy, tendencje, Materiały VII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej pod redakcją K. Budzowskiego i S. Wydymusa, cz. II. M. Krawczyk, Ubezpieczenie kredytu jako metoda zabezpieczenia jego spłaty, Zagadnienia Handlu Zagranicznego 1998, Materiały VI Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej pod redakcją K. Budzowskiego i S. Wydymusa, cz. I. W. Zysk, Ocena bieżącej działalności i perspektywy rozwoju Korporacji Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych S.A., Zagadnienia Handlu Zagranicznego 1998, Materiały VI Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej pod redakcją K. Budzowskiego i S. Wydymusa, cz. I. Raporty roczne MEHIB w latach 1997, 1998 i 1999 Raporty roczne KUKE w latach 1998 i 1999-9 -