SCENARIUSZE ZAJĘĆ dla klasy VI szkoły podstawowej

SCENARIUSZE ZAJĘĆ dla klasy VI szkoły podstawowej

Spis treści Wstęp 1. Warsztaty komunikacji interpersonalnej 2. Warsztaty współdziałania i współpracy zespołowej, czyli w jedności siła 3. Trening nabywania pewności siebie, czyli jak stać się Herkulesem? 4. Warsztaty kompetencji adaptacyjnych, czyli 8 kroków do zmiany siebie w sytuacji zmiany 5. Trening sprawnego zarządzania sobą, czyli zostań swoim menedżerem 6. Trening rozwijania kompetencji poznawczych, czyli nieznane jako znane słów kilka o konstruowaniu wiedzy i logicznym myśleniu 7. Warsztaty budowania motywacji, czyli chcieć to móc 8. Warsztaty doskonalenia kompetencji kulturowych i aksjologicznych, czyli o istnieniu w kulturze 9. Trening innowacyjności i twórczego myślenia, czyli jak zrobić z igły widły? 10. Warsztaty rozwijające kompetencje związane z budowaniem kapitału ludzkiego, czyli klasa szkolna jako organizacja ucząca się Strona 2

Wstęp O potrzebie dobrze przemyślanego programu wychowawczego w szkole nie trzeba nikogo przekonywać. Jako nauczyciele doskonale zdajemy sobie sprawę z tego, że środowisko szkolne odgrywa kluczową rolę w rozwoju psychospołecznym młodego człowieka, a odpowiednio przez nas realizowana praca wychowawcza może mieć istotny wpływ na wzmocnienie podstawowych kompetencji społecznych uczniów. Kim będą w przyszłości, jak sobie poradzą z wyzwaniami, które postawi przed nimi coraz szybciej modernizujące się otoczenie, czy będą potrafili skutecznie się komunikować z innymi, rozwiązywać konflikty, tworzyć dobrze prosperujące zespoły, kreatywnie rozwiązywać problemy i wreszcie doceniać różnorodność oraz akceptować wielorakość punktów widzenia? Czy będą potrafili rozpoznać swoje mocne i słabe strony, zidentyfikować podstawowy katalog wartości, według których trzeba tworzyć własny kodeks postępowania? I wreszcie, czy będą umieli rozpoznawać i kontrolować swoje emocje, a dzięki temu lepiej funkcjonować w relacjach interpersonalnych? Rozwój osobisty to proces, któremu jako wychowawcy możemy nadać odpowiedni kształt, prowadząc naszych uczniów przez trudny labirynt emocji, relacji i autorefleksji. Zaproponowane w tym rozdziale scenariusze zajęć wychowawczych zostały zaprojektowane specjalnie z myślą o uczniach klas IV-VI szkoły podstawowej, a więc dzieciach w wieku 9-12 lat. Ich podstawowym walorem jest zastosowanie najbardziej skutecznej metody w pracy z młodym człowiekiem, jaką jest nauka przez działanie i interakcje w grupie. Zawarte tu ćwiczenia nie tylko dają nauczycielom ważne narzędzie metodologiczne, ale także stanowią źródło dobrej zabawy dla dzieci. Warto też podkreślić, że ich selekcja na potrzeby niniejszej publikacji nie była przypadkowa. Jest to owoc wieloletniej pracy wychowawczej i psychologicznej autorów tego skryptu, którzy mogli wykorzystać swoje doświadczenie zdobyte podczas pracy w charakterze trenerów i instruktorów w wielu projektach i programach dla młodzieży. Dzięki temu niniejsze scenariusze mają wymiar bardzo praktyczny, dając nauczycielom proste narzędzie do wykorzystania podczas lekcji wychowawczej. Każdy scenariusz składa się ze wstępu, w którym wskazane są konkretne kompetencje, będące przedmiotem zajęć, oraz opisu ćwiczeń i szacunkowego czasu potrzebnego na ich przeprowadzenie. Dodatkowo podana jest także instrukcja do ćwiczenia wraz z pytaniami podsumowującymi, które są ważnym elementem ewaluacyjnym każdych zajęć. Ponadto wszystkie ćwiczenia są uzupełnione o konieczne załączniki, komentarze oraz uwagi, które mają ułatwić nauczycielom przygotowanie do zajęć. Kolejność zaproponowanych scenariuszy też nie jest przypadkowa. Zajęcia są bowiem tak opracowane, aby w ich toku uczniowie mogli stopniowo rozwijać swoje kompetencje, zaczynając od radzenia sobie z emocjami, Strona 3

poprzez umiejętności komunikacji interpersonalnej, współpracy w grupie, organizacji i planowania oraz wspólnego realizowania projektów grupowych, na wykorzystaniu wszystkich kompetencji kluczowych kończąc. Tematyka zajęć oraz poziom trudności ćwiczeń są dostosowane do wieku uczestników. Zdając sobie sprawę z różnych możliwości i ograniczeń czasowych, tak opracowano ćwiczenia, aby każde z nich stanowiło odrębną i kompletną całość. Scenariusze można więc realizować w całości lub dzielić na części, na kolejnych lekcjach wychowawczych realizując poszczególne ćwiczenia. Tworząc scenariusze, założyliśmy elastyczność w doborze i liczbie dzieci w grupach, znając realia i zróżnicowanie szkół, dla których scenariusze zostały stworzone. Założyliśmy też, że wychowawca jako ekspert najlepiej znający dzieci ze swojej klasy będzie umiał rozpoznać, które ćwiczenie można przeprowadzić w jego zespole, a które lepiej na tym etapie rozwoju grupy pominąć i przeprowadzić później. Oddając ten skrypt w ręce nauczycieli i wychowawców, mamy nadzieję, że udostępniamy nie podręcznik, ale raczej przewodnik, który ułatwi przejście przez nierzadko trudną tematykę zajęć oraz będzie stanowił źródło dodatkowej inspiracji do pracy z młodymi ludźmi. Strona 4

Ćwiczenie: Co miłego i dobrego? Rozpoczęcie i zakończenie zajęć Wprowadzenie do zajęć Cel: Budowanie otwartości, umiejętności pozytywnego myślenia, zdolności koncentracji na drugim człowieku, przełamanie lodów. Czas trwania: 10 minut. Potrzebne materiały: Brak. Opis ćwiczenia: Uczniowie siedzą w kręgu razem z nauczycielem. Prowadzący wita uczestników zajęć i prosi, aby wszyscy przypomnieli sobie jakieś jedno miłe zdarzenie z poprzedniego tygodnia i opowiedzieli o nim całej klasie. Nauczyciel też bierze udział w zabawie, a opowiadając o swoich pozytywnych wspomnieniach, modeluje sposób mówienia o dobrych sprawach. Po zakończeniu rundki nauczyciel przedstawia tematykę zajęć. Instrukcja: Witam Was bardzo serdecznie na zajęciach. Proszę, abyście teraz przypomnieli sobie jedną miłą chwilę z poprzedniego tygodnia i opowiedzieli nam o niej. Może to być jakieś miłe spotkanie, zabawa, rozmowa, przeczytana książka lub obejrzany film, ocena w szkole, wycieczka, a może zobaczyliście coś ładnego, idąc ze szkoły do domu? Ważne, aby dzielić się ze sobą miłymi chwilami. Może zacznę od siebie (prowadzący przedstawia swoje miłe wspomnienie). Inne pytania do rundki wstępnej: 1. Jestem mistrzem 2. W wolnym czasie lubię 3. Bardzo czekam na 4. Moja najlepsza cecha 5. Lubię w sobie 6. W ten weekend chciałbym Załączniki: Niepotrzebne. Uwagi: Konieczne jest zadbanie o skupienie grupy i o to, aby dzieci nie powtarzały po sobie kategorii (często się zdarza, że gdy jedno z dzieci zacznie mówić np. o ocenach, to później już każdy o tym mówi, a w ćwiczeniu chodzi o rozszerzanie punktu widzenia i dostrzeganiu dobra w małych wydarzeniach we wszystkich obszarach życia). Nie Strona 5

można również dopuścić do tego, aby dzieci bagatelizowały wypowiedzi kolegów. Zakończenie zajęć Cel: Podsumowanie, informacja zwrotna, utrwalenie zdobytych na zajęciach umiejętności. Czas trwania: 10 minut. Potrzebne materiały: Brak. Opis ćwiczenia: Dzieci siedzą w kręgu. Nauczyciel zadaje im pytania: Co najbardziej podobało Ci się na zajęciach?, Czego się nauczyłeś?, Co mogłoby być inaczej?. Instrukcja: To już koniec naszych zajęć. Proszę Was, abyście odpowiedzieli mi na pytania: Co najbardziej podobało się Wam na zajęciach? (nie muszą odpowiadać wszyscy, wystarczy 7-10 odpowiedzi), Czego nauczyliście się podczas zajęć? (również na to pytanie nie muszą odpowiadać wszyscy), Co, Waszym zdaniem, mogłoby być inaczej? (na to pytanie odpowiedzą prawdopodobnie nieliczni). Alternatywna forma podsumowania: Jeśli zabraknie czasu, uczniowie mogą napisać swoje odpowiedzi anonimowo na kartkach. Nauczyciel może również założyć uczniom Zeszyty Rozwoju Osobistego, w których pod koniec zajęć dzieci będą zapisywać odpowiedzi na te pytania i refleksje dotyczące zajęć. Strona 6

1. Warsztaty komunikacji interpersonalnej Co utrudnia nam skuteczną komunikację? Dlaczego czasami jest nam tak trudno nawiązać z kimś kontakt? Wszyscy zdajemy sobie sprawę z istnienia barier komunikacyjnych, ale czy potrafimy je zidentyfikować i przezwyciężyć? W rozmowie z drugim człowiekiem istotne jest nie tylko to, co chcemy mu przekazać, ale również sposób, w jaki to robimy. Nikt bowiem nie chce być osądzany, krytykowany czy wręcz obrażany. Nasza postawa wobec rozmówcy ma więc kolosalne znaczenie w kontekście emocji, które towarzyszą każdej relacji międzyludzkiej. Niewłaściwe przekazany komunikat może, niestety, odnieść skutek odwrotny do zamierzonego. Poniższe ćwiczenia uczą, w jaki sposób pewne zachowania i słowa wytwarzają bariery komunikacyjne oraz co powinniśmy robić, aby je przezwyciężać w relacjach z drugim człowiekiem. Strona 7

Scenariusz zajęć Temat: Co to są bariery komunikacyjne? Ćwiczenie nr 1: Bariery komunikacyjne (część 1). Cel: Zaobserwowanie, jak pewne zachowania i słowa wytwarzają bariery komunikacyjne. Czas trwania: Do 15 minut. Potrzebne materiały: Brak. Opis ćwiczenia: Uczniowie dzielą się na 3-osobowe zespoły. W każdym zespole dwie osoby prowadzą ze sobą rozmowę na dowolny temat. Trzecia osoba też chce się włączyć do rozmowy, ale pozostałe dwie jej na to nie pozwalają. Po zakończeniu ćwiczenia prowadzący prosi uczestników o podsumowanie, zadając kilka pytań. Instrukcja: Proszę, abyście podzielili się teraz na 3-osobowe zespoły. Proszę, aby w każdym zespole zgłosiła się jedna osoba, która na chwilę opuści salę. (Instrukcja dla dwóch pozostałych osób) Waszym zadaniem jest prowadzenie krótkiej, mniej więcej trzyminutowej rozmowy na dowolny temat, tak aby nie pozwolić trzeciej osobie z zespołu aktywnie włączyć się do rozmowy. Możecie robić to za pomocą słów i gestów, dając tej osobie do zrozumienia, że nie jest przez Was akceptowana i nie chcecie jej obecności. (Instrukcja dla osób trzecich ) Waszym zadaniem jest próba włączenia się do dyskusji pozostałych dwóch osób z Waszego zespołu przez cały czas trwania ćwiczenia. Pytania do podsumowania: 1. (Do wyłączonych członków zespołu) Jak czuliście się w trakcie ćwiczenia? Co robiliście, aby włączyć się aktywnie do rozmowy? 2. (Do rozmówców) Co robiliście, aby skutecznie zniechęcić trzecich do uczestniczenia w rozmowie? 3. Jaki wpływ nasze zachowanie w trakcie rozmowy ma na innych ludzi? Jakie zachowania mogą ich zachęcić, a jakie zniechęcić do rozmowy z nami? Załączniki: Niepotrzebne. Uwagi: Brak. Strona 8

Ćwiczenie nr 2: Bariery komunikacyjne (część 2). Cel: Poznanie barier komunikacyjnych. Czas trwania: Do 40 minut. Potrzebne materiały: Kartki, długopisy, flipchart, karta ćwiczenia Bariery komunikacyjne (załącznik). Opis ćwiczenia: Prowadzący, w nawiązaniu do poprzedniego ćwiczenia, rozpoczyna od zadania pytania, czym są bariery komunikacyjne i co utrudnia nam komunikowanie się. Zapoznaje grupę z różnymi typami barier komunikacyjnych. Następnie dzieli klasę na trzy zespoły i prosi, aby w ciągu pięciu minut uczniowie zapisali na flipcharcie przykłady zachowania świadczące o zaistnieniu konkretnych typów barier komunikacyjnych (grupa 1: osądzanie, grupa 2: decydowanie za innych, grupa 3: uciekanie od cudzych problemów). Dla ułatwienia prowadzący może zacząć od podania po jednym przykładzie dla każdej grupy. Każda grupa prezentuje swoje przykłady. Następnie grupy dzielą się na zespoły 3-osobowe i przygotowują krótkie, jednominutowe scenki obrazujące jedną z barier, przydzieloną przez prowadzącego (może być w drodze losowania). Każdy zespół ma na przygotowanie się ok. 10 minut. Na zakończenie ćwiczenia zespoły prezentują swoje scenki, a zadaniem pozostałych uczestników jest odgadnięcie, która z barier komunikacyjnych została przedstawiona. Instrukcja: (po zadaniu pytań i zapoznaniu się z typami barier komunikacyjnych) Podzielcie się na trzy grupy. Macie teraz pięć minut, aby w swoich zespołach zapisać na flipcharcie przykłady zachowania świadczące o zaistnieniu konkretnych typów barier komunikacyjnych. Każda grupa będzie pracowała nad innym typem barier. Po przygotowaniu każda grupa zaprezentuje wyniki swojej pracy. A teraz proszę, żebyście w swoich zespołach podzielili się na grupy 3-osobowe. Zadaniem każdego zespołu będzie przygotowanie jednominutowej scenki obrazującej jedną z barier, którą za chwilę wylosujecie. Zadaniem obserwatorów będzie natomiast odgadnięcie, która z barier komunikacyjnych została przedstawiona. Pytania do podsumowania: 1. Co, Waszym zdaniem, było najistotniejsze w tym ćwiczeniu? Czego się nauczyliście? 2. Co czuje człowiek, który napotyka na bariery komunikacyjne? 3. Jak można przezwyciężyć bariery komunikacyjne? Załączniki: Karta ćwiczenia Bariery komunikacyjne. Uwagi: Brak. Strona 9

Strona 10

Załączniki 1. Osądzanie: 1. krytykowanie (np. Czy ty naprawdę nic nie rozumiesz ), 1) obrażanie (np. To dlatego, że jesteś słaby z ), 2) orzekanie (np. Ciebie to w ogóle nie dotyczy ), 3) chwalenie połączone z oceną (np. Gdybyś trochę się postarał/był mniej roztargniony, to na pewno wyszłoby Ci to lepiej ). I. Decydowanie za innych: 4) rozkazywanie (np. Masz w tej chwili to zrobić ), 5) grożenie (np. Nie wyjdziesz z pokoju, póki nie zrobisz ), 6) moralizowanie (np. Powinieneś to zrobić jako uczciwy człowiek ), 7) nadmierne (niewłaściwe) wypytywanie (np. Gdzie byłeś/z kim? Co robiłeś? ). II. Uciekanie od cudzych problemów: 8) doradzanie (np. Na Twoim miejscu zrobiłbym /Najlepiej byłoby, gdybyś zrobił ), 9) zmienianie tematu (np. A co tam słychać u Twojego? ), 10) logiczne argumentowanie (np. To, co robisz, jest wbrew logice. Pomyśl tylko, jeśli zrobisz to w ten sposób ), 11) pocieszanie (np. Nie przejmuj się, wszystko będzie dobrze ). (Na podstawie książki Roberta Boltona People Skills ) Strona 11

2. Warsztaty współdziałania i współpracy zespołowej, czyli w jedności siła Bycie członkiem grupy nie zawsze bywa satysfakcjonujące. Dlaczego? Może okazać się, że rola, jaka została mi wyznaczona, nie spełnia moich oczekiwań. Skąd jednak bierze się uczucie rozczarowania, a co za tym idzie, zniechęcenia i wyalienowania? Być może czujemy się niedostatecznie docenieni przez innych, a może nie do końca wysłuchani? Może to być też konsekwencją niewłaściwej komunikacji oraz problemów z identyfikacją z grupą. Jednym z warunków utożsamiania się z grupą jest wspólny język, kod, który nierzadko jest zrozumiały wyłącznie dla członków danej grupy. Doskonałym tego przykładem jest język slangowy, tworzony specjalnie na potrzeby określonych subkultur. Dodatkowym spoiwem cementującym grupę jest współudział w tworzeniu tych specyficznych form komunikacji, które stają się swoistym braterstwem krwi. Innymi słowy, jeśli chcesz czuć się integralną częścią zespołu, musisz znać obowiązujący w nim kod komunikacji lub, jeśli to możliwe, mieć realny wpływ na jego formę i treść. Zaproponowane w niniejszym scenariuszu ćwiczenia uczą współdziałania w grupie w celu pokonywania trudności i osiągania wspólnego celu oraz budowania zaufania w grupie, będącego warunkiem skutecznej komunikacji. Strona 12

Ćwiczenie nr 1: Elektryczny płot. Scenariusz zajęć Temat: Razem damy sobie radę Cel: Ćwiczenie współdziałania w grupie w celu pokonywania trudności i osiągania wspólnego celu. Czas trwania: Do 20 minut. Potrzebne materiały: Lina lub skakanka o długości minimum 2 m. Opis ćwiczenia: Prowadzący zapoznaje grupę z zasadami gry, która polega na przejściu ponad elektrycznym płotem (liną lub skakanką). Graczom nie wolno przechodzić pod płotem ani go dotykać, ponieważ jest on pod napięciem. Dwie osoby spośród uczestników powinny być wyznaczone do trzymania liny na wysokości około 130 cm (na wysokości klatki piersiowej uczestnika przeciętnego wzrostu). Grupa ma 10 minut na opracowanie strategii, ale w trakcie gry uczestnicy nie mogą ze sobą rozmawiać. Jeśli w trakcie przechodzenia któryś z graczy dotknie płotu (oprócz osób trzymających linę), cała grupa musi zacząć od początku. Po upływie wyznaczonego czasu prowadzący sprawdza, czy grupa jest zdolna do wykonania zadania. W razie niepowodzenia grupa może podjąć drugą próbę. Na koniec ćwiczenia prowadzący gratuluje uczestnikom. Po ćwiczeniu prowadzący zadaje uczestnikom kilka pytań, które nawiązują do celu ćwiczenia. Instrukcja: Gra polega na przechodzeniu ponad elektrycznym płotem, czyli skakanką. Nie wolno Wam przechodzić pod płotem ani go dotykać, ponieważ jest on pod napięciem. Proszę, abyście wybrali spośród siebie dwie osoby, które będą trzymały linę na wysokości około 130 cm. Macie 10 minut na opracowanie strategii, ale w trakcie przechodzenia nad płotem nie będzie Wam wolno ze sobą rozmawiać. Jeśli w trakcie przechodzenia któryś z graczy dotknie płotu (osób trzymających linę), cała grupa musi zacząć od początku. Będziecie mieli dwie próby przejścia. Powodzenia! Pytania do podsumowania: 1. Kto uczestniczył w opracowaniu strategii? Ile osób było zaangażowanych w planowanie strategii? 2. Czy każdy miał szansę na przedstawienie swojego pomysłu? Czy każdy był wysłuchany? 3. Czy wszyscy uzgodnili jeden wspólny sposób realizacji pomysłu? 4. Czy była wśród Was osoba, która przejęła inicjatywę w trakcie zabawy? Kto to był? Strona 13

5. Czy wszyscy zgodnie współpracowali? 6. Co pomagało lub utrudniało Wam wykonanie zadania? 7. Co moglibyście zrobić lepiej następnym razem? Załączniki: Niepotrzebne. Uwagi: W trudniejszej wersji gry uczestnicy przy przechodzeniu nad płotem trzymają się za ręce, więc tylko pierwszy i ostatni gracz mają wolną jedną rękę. Strona 14

Ćwiczenie nr 2: Superdrużyna. Cel: Budowanie zaufania w grupie oraz skutecznej komunikacji. Czas trwania: Do 25 minut. Potrzebne materiały: Opaski na oczy (po jednej dla każdego uczestnika), flipchart. Opis ćwiczenia: Przed rozpoczęciem gry prowadzący musi się upewnić, że wyznaczona do zabawy przestrzeń jest bezpieczna. Przy sprzyjających warunkach pogodowych można też przeprowadzić grę na zewnątrz. Następnie prowadzący dzieli klasę na 4- lub 5-osobowe zespoły. Zadaniem każdego zespołu jest opracowanie odpowiedniego kodu komunikacji: sygnałów dźwiękowych (ułatwiających lokalizację) oraz dotykowych (umożliwiających identyfikację). Ustalenie unikatowego systemu komunikacji ma ułatwić odnalezienie się wszystkich członków grupy, którzy będą rozproszeni po całej przestrzeni gry i będą mieli zawiązane oczy. Uwaga! W trakcie gry uczestnicy nie mogą ze sobą rozmawiać ani porozumiewać się w żaden inny sposób oprócz ustalonego wcześniej kodu. Prowadzący daje grupom około 10 minut na opracowanie ich kodów i upewnia się, czy wszyscy uczestnicy gry mają zawiązane oczy. Następnie ustawia graczy w różnych miejscach sali tak, aby członkowie jednej grupy nie znajdowali się koło siebie (na tym etapie gracze nie mogą się już porozumiewać). W trakcie zabawy prowadzący upewnia się, czy wszyscy gracze przestrzegają ustalonych zasad. Po zlokalizowaniu się przez wszystkich członków grup prowadzący gratuluje im i rozpoczyna rozmowę podsumowującą ćwiczenie. Instrukcja: Proszę, abyście odliczyli do czterech i podzielili się na zespoły zgodnie z numeracją. Zadaniem każdego zespołu jest opracowanie odpowiedniego kodu komunikacji: sygnałów dźwiękowych (ułatwiających lokalizację) oraz dotykowych (umożliwiających identyfikację). Ustalenie unikatowego systemu komunikacji ma ułatwić odnalezienie się wszystkich członków grupy, którzy będą rozproszeni po całej sali i będą mieli zawiązane oczy. Uwaga! W trakcie gry uczestnicy nie mogą ze sobą rozmawiać ani porozumiewać się w żaden inny sposób oprócz ustalonego wcześniej kodu. Wszystkie grupy mają około 10 minut na opracowanie swoich kodów. Po tym czasie rozdam wszystkim opaski, którymi macie zawiązać sobie oczy. Za chwilę sprawdzę, czy opaski są dobrze zawiązane, i rozstawię Was po sali. Proszę, abyście od tego momentu już nie rozmawiali. Wygrywa grupa, której członkowie najszybciej się odnajdą. Pytania do podsumowania: 1. Jakie kody komunikacji wymyśliliście? 2. Kto uczestniczył w ich opracowaniu? Ile osób było zaangażowanych na tym Strona 15

etapie? 3. Czy każdy miał szansę na przedstawienie swojego pomysłu? Czy każdy był wysłuchany? 4. Czy była wśród Was osoba, która przejęła inicjatywę w trakcie zabawy? Kto był liderem w Waszej grupie? 5. Czy wszyscy zgodnie współpracowali? 6. Co moglibyście zrobić lepiej następnym razem? Załączniki: Niepotrzebne. Uwagi: W podsumowaniu prowadzący zadaje uczestnikom dodatkowe pytanie: Co tworzy udaną drużynę/grupę? i zapisuje odpowiedzi uczniów na flipcharcie. W trakcie grupowej burzy mózgów prowadzący odwołuje się do wcześniejszych zabaw. Ważne, aby w toku rozmowy z uczniami udało się ustalić następujące kryteria: 1) wspólny cel, 1. elastyczność w działaniu, 2. równe zaangażowanie wszystkich członków zespołu, poszanowanie dla opinii mniejszości, 3. zaangażowanie wszystkich członków zespołu, 4. dobry lider inspirujący, ale nie dominujący, 5. wzajemne wspieranie się, pozytywne nastawienie wszystkich członków zespołu, 6. dobra komunikacja między członkami grupy, aktywne słuchanie się, 7. organizacja i planowanie działań, 8. identyfikacja umiejętności członków zespołu i odpowiedni podział ról/zadań, 9. przestrzeganie ustalonych zasad, 10. wzajemny szacunek, 11. nastawienie na sukces grupy, a nie własny. Strona 16

3. Trening nabywania pewności siebie, czyli jak stać się Herkulesem? Na początku swojego życia dziecko uzależnia poczucie pewności siebie od obecności w jego środowisku osób bliskich, dających poczucie bezpieczeństwa, potem następuje pełna identyfikacja z grupą rówieśniczą i przekonanie, że o mojej wartości stanowi bycie podobnym do innych. Na najwyższym szczeblu rozwoju poczucia własnej wartości stoi pewność, że jestem wartościowy w swojej niepowtarzalności i oryginalności. Takie też przesłanie niesie poniższy scenariusz. Strona 17

Ćwiczenie nr 1: Ślepe samochody. Scenariusz zajęć Temat: Jesteś wyjątkowy Cel: Przełamanie lodów, ćwiczenie umiejętności opiekowania się inną osobą, wzmacnianie zaufania, umiejętność wypowiadania się o swoich odczuciach i spostrzeżeniach. Czas trwania: 15 minut. Potrzebne materiały: Brak. Opis ćwiczenia: Dzieci stoją w parach. Należy je poinformować, że będą odgrywały rolę samochodu i kierowcy. Kierowcy kierują samochodami po całej sali, a samochody całkowicie podporządkowują się kierowcy i słuchają jego poleceń. Samochody nie mogą dotykać innych pojazdów, kierowców i przeszkód. Samochód, który będzie miał kolizję, odpada z gry. Instrukcja: Proszę, abyście dobrali się w pary i ustawili się jeden za drugim w parze. Osoba stojąca z przodu samochód wyciąga ręce do przodu i zamyka oczy. Osoba stojąca z tyłu kierowca będzie prowadzić samochód. Kierowca chwyta samochód za ramiona. Ramiona są kierownicą i nimi kierowca będzie sterował. Podczas kierowania kierowca głośno mówi, czy chce jechać w lewo, czy w prawo. Po pewnym czasie zamienicie się rolami i zabawa zacznie się od nowa. Proszę, aby kierowcy sterowali ostrożnie, dbali o swój samochód. Samochody nie mogą niczego dotykać: ani innych pojazdów, ani innych kierowców, ani przeszkód. Jeśli samochód będzie miał kolizję, odpada z gry. Do dyspozycji macie całą klasę. Proszę, abyście poruszali się powoli. Pytania do podsumowania: 1. W jakiej roli czuliście się najlepiej i dlaczego? 1. Co sprawiło Wam trudność? 2. Co było potrzebne kierowcy, aby dobrze wykonać zadanie? 3. Czego potrzebował samochód? 4. Jakie umiejętności ćwiczyliście w tej zabawie? Załączniki: Niepotrzebne. Uwagi: Należy zwrócić uwagę na bezpieczeństwo usunąć wszelkie potencjalne przeszkody, uważać na to, aby dzieci nie poruszały się zbyt szybko. Strona 18

Ćwiczenie nr 2: Jako jedyny w klasie. Cel: Samopoznanie, dowartościowanie, docenienie odrębności zarówno własnej, jak i innych osób. Czas trwania: Do 20 minut. Potrzebne materiały: Kartki z niedokończonymi zdaniami (tyle, ile jest dzieci w klasie) - załącznik, długopisy. Opis ćwiczenia: Zadaniem dzieci będzie dokończenie zdań, które skupiają się na odrębności dzieci, ich oryginalności i niepowtarzalności. Instrukcja: Za chwilę rozdam Wam kartki ze zdaniami, które będziecie uzupełniać. Dotyczą one Waszej oryginalności i wyjątkowości. Macie na to pięć minut, a potem podzielicie się ze wszystkimi Waszymi odpowiedziami. Pytania do podsumowania: 1. Co jest dobrego w byciu wyjątkowym? 2. Co jest złego w byciu wyjątkowym? 2. Czego dowiedzieliście się o sobie? 3. Co było dla Was trudne w tym ćwiczeniu? Załączniki: Zdania niedokończone. Uwagi: Warto zachęcać dzieci do poszukiwania jak najwięcej odpowiedzi dotyczących własnej wyjątkowości. Strona 19

Ćwiczenie nr 3: Miłe listy. Cel: Budowanie pozytywnej samooceny, ćwiczenie udzielania pozytywnej informacji zwrotnej, integracja klasy. Czas trwania: Do 25 minut. Potrzebne materiały: Kartki, długopisy. Opis ćwiczenia: Zadaniem dzieci jest uzyskanie jak najwięcej informacji zwrotnych o sobie. Dzieci podchodzą do siebie i proszą kolegę/koleżankę, aby napisał/napisała o nich coś miłego, a w rewanżu zostawiają im swój pozytywny wpis na ich kartce. Wpisy powinny zaczynać się od zwrotów (wypisujemy je na tablicy): Jesteś, Lubię w Tobie, Lubię, jak, Podziwiam Cię, Podoba mi się Twój, Doceniam Cię za, Dziękuję Ci za. Na zebranie wpisów dajemy dzieciom od 10 do 15 minut, a następnie prosimy, aby każdy wybrał trzy najmilsze dla siebie wpisy i przeczytał je na forum klasy. Instrukcja: Za chwilę będziecie podchodzić do siebie nawzajem i prosić kolegów o wpisanie na kartce jakiejś miłej informacji o Was. Informacje mają się zaczynać od jednego ze zwrotów zapisanych przeze mnie na tablicy. Gdy jedna osoba wpisze drugiej miły zwrot, to ta powinna jej się zrewanżować tym samym. Prośbie kolegi nie można odmówić. Piszcie tylko takie informacje, co do których jesteście pewni, że sprawią koledze/koleżance przyjemność. Waszym zadaniem jest zgromadzenie na kartkach jak największej liczby miłych komunikatów. Macie na to 10-15 minut. Po tym czasie poproszę, abyście spośród wszystkich zebranych przez siebie informacji wybrali te, które sprawiły Wam najwięcej radości, i przeczytali je na forum klasy. Pytania do podsumowania: 1. Czego dowiedzieliście się o sobie? 2. Co było najmilsze w tym ćwiczeniu? 3. Co sprawiło Wam trudność? 4. Jak się czuliście, kiedy czytaliście swoje listy? Załączniki: Niepotrzebne. Uwagi: Konieczne jest pilnowanie, aby dzieci wpisywały sobie tylko pozytywne informacje. Strona 20

Załączniki Zdania niedokończone Myślę, że nikt oprócz mnie w klasie 1) nie jadł, 2) nie był, 3) nie ma, 4) nie lubi, 5) nie oglądał, 6) nie czytał, 7) nie ugotował, 8) nie zrobił, 9) nie interesuje się, 10) nie rozmawiał z, 11) nie grał w Strona 21

4. Warsztaty kompetencji adaptacyjnych, czyli 8 kroków do zmiany siebie w sytuacji zmiany Podejmowanie rozsądnych decyzji wymaga wielu umiejętności prospołecznych. Człowiek w procesie decyzyjnym powinien zdawać sobie sprawę z istnienia alternatyw, następnie musi rozważyć konsekwencje poszczególnych rozwiązań. Ważne jest również, aby zdawał sobie sprawę z czynników utrudniających podejmowanie decyzji, takich jak emocje, presja czasu lub wpływ innych osób. Korzystne zmiany są następstwem podejmowania dobrych decyzji. Strona 22

Scenariusz zajęć Temat: Podejmuję rozważne decyzje Ćwiczenie nr 1: James Bond. Czas trwania: Do 20 minut. Cel: Integracja grupy, współpraca, ćwiczenia koncentracji uwagi, spostrzegawczości i podejmowania decyzji. refleksu, Potrzebne materiały: Mała karteczka z zapisaną wiadomością. Opis ćwiczenia: Wszyscy stoją w kręgu. Osoba przeprowadzająca zabawę wybiera dwie osoby jedna wcieli się w rolę Jamesa Bonda, a druga będzie miała do przekazania swoim współpracownikom tajną informację. Na znak osoby prowadzącej zabawę wszyscy zaczynają chodzić po sali. Zadaniem tajniaka (czyli osoby, która ma do przekazania informację) jest włożenie wiadomości w dłoń chociażby jednego swojego współpracownika w taki sposób, aby James Bond nie odkrył, do kogo ona trafiła. Natomiast zadaniem Jamesa jest śledzenie każdego kroku tajniaka w dowolny sposób. Zabawa kończy się na znak prowadzącego wówczas James musi wskazać osobę, która trzyma w dłoni karteczkę z wiadomością. Ma dwie takie próby. Podchodzi do podejrzanej osoby i zadaje pytanie: Czy masz karteczkę w dłoni?. Wskazana osoba odpowiada: Tak, mam lub Nie, nie mam. Odpowiedź nie musi być prawdziwa. James po usłyszeniu odpowiedzi może poprosić o pokazanie dłoni jeśli dana osoba nie ma w niej karteczki, automatycznie zostaje odebrana mu jedna szansa. Natomiast jeżeli usłyszy odpowiedź Nie, nie mam i nie poprosi o ukazanie dłoni, tylko wskaże kolejną osobę, nadal pozostają mu dwie szanse. Instrukcja: W ćwiczeniu tym liczą się spostrzegawczość, koncentracja i współpraca. Stańmy w kręgu. Za chwilę jedno z Was wcieli się w rolę tajniaka, natomiast druga osoba w rolę Jamesa Bonda. Tajniakowi wręczę informację napisaną na małej karteczce. Wybiorę też drugą osobę z kręgu Jamesa Bonda która będzie śledziła ruchy tajniaka. Zadaniem osoby z zapisaną wiadomością będzie przekazanie informacji swoim współpracownikom tak, aby James Bond nie zauważył, do kogo ona trafiła. Natomiast zadaniem Jamesa jest śledzenie każdego kroku tajniaka w dowolny sposób. Gdy dam znak, zabawa zakończy się wówczas James musi wskazać osobę, która trzyma w dłoni karteczkę z wiadomością. Ma dwie takie próby. Musi podejść do podejrzanej osoby i zapytać: Czy masz karteczkę w dłoni?. Wskazana osoba odpowiada: Tak, mam lub Nie, nie mam. Odpowiedź nie musi być prawdziwa. James po usłyszeniu odpowiedzi może poprosić o pokazanie dłoni jeśli dana osoba nie ma w niej karteczki, automatycznie zostaje odebrana mu jedna Strona 23

szansa. Natomiast jeżeli usłyszy odpowiedź Nie, nie mam i nie poprosi o ukazanie dłoni, tylko wskaże kolejną osobę, nadal pozostają mu dwie szanse. Pytania do podsumowania: 1) (Pytanie do Jamesa) Co sprawiło Ci trudność w tym zadaniu? Co pomogło w obserwacji? 1. (Pytanie do tajniaka ) Czy łatwo było przekazać wiadomość? Co Ci pomogło/utrudniło wykonanie zadania? 2. (Pytania do pozostałych osób współpracowników tajniaka ) 1. Jak się czuliście podczas wykonywania tego zadania? 2. Jakie umiejętności ćwiczyliście? 3. Co byście zmienili/zrobili, żeby poszło Wam jeszcze lepiej? 4. Czy przekazywanie wiadomości pozostałym osobom było dla Was łatwe, czy trudne? Dlaczego? Załączniki: Niepotrzebne. Uwagi: Należy zwrócić uwagę, aby wiadomość była podawana wyłącznie do rąk, nie może zostać gdzieś odłożona i odebrana przez inną osobę. Ręce możemy trzymać dowolnie, byleby tylko nie było widać, kto ma schowaną wiadomość. Strona 24

Ćwiczenie nr 2: Moja decyzja. Cel: Analiza konsekwencji podejmowania decyzji. Czas trwania: Do 20 minut. Potrzebne materiały: Kartki i długopisy. Opis ćwiczenia: Zadaniem każdego dziecka jest podjęcie decyzji o tym, jak spędzić najbliższy weekend. W tym celu dzieci na górze kartki piszą pytanie: Jak spędzę najbliższy weekend?, od którego strzałkami w dół wyprowadzają możliwości spędzania weekendu, zaś od każdej możliwości strzałkami w dół wyprowadzają ich konsekwencje (skutki). Na samym dole kartki wpisują decyzję, jaką podjęli w wyniku tej analizy. Instrukcja: Za chwilę będziecie podejmować decyzję o tym, jak spędzicie weekend. Każdy będzie tę decyzję podejmował sam. Aby łatwiej Wam było podjąć dobrą decyzję, przeanalizujecie na kartkach wszystkie możliwości wyboru i ich skutki. Na górze kartki wpiszcie pytanie: Jak spędzę najbliższy weekend?, od którego strzałkami w dół wyprowadzicie możliwości spędzania weekendu, a od każdej z możliwości strzałkami w dół konsekwencje (skutki) każdej możliwości. Po przeanalizowaniu wszystkich konsekwencji na samym dole kartki wpiszcie decyzję, jaką podjęliście w wyniku tej analizy. Pytania do podsumowania: 1. Co pomogło Wam w podjęciu decyzji? 2. Jakie są zalety takiego podejmowania decyzji? 3. Jakie możliwości wymienialiście? 4. Jakie konsekwencje wyszukaliście? 5. Jak zazwyczaj podejmujecie decyzje? Załączniki: Niepotrzebne. Uwagi: Można zmienić pytanie decyzyjne na np. Jak spędzę wakacje?, Co wybrać na prezent urodzinowy?, Do jakiego gimnazjum pójdę?. Strona 25

Ćwiczenie nr 3: Tratwa ratunkowa. Cel: Ćwiczenie umiejętności grupowego podejmowania decyzji. Czas trwania: Do 25 minut. Potrzebne materiały: Karty pracy kopie historyjki o rozbitkach i listy rzeczy do zabrania z tratwy, po jednej dla każdego ucznia (załącznik). Opis ćwiczenia: Czytamy uczniom historyjkę, następnie rozdajemy karty pracy i prosimy, aby indywidualnie ułożyli rzeczy z listy w kolejności od najważniejszej do najmniej ważnej. Następnie dzielimy klasę na zespoły 4- lub 5-osobowe i prosimy, aby spośród 15 rzeczy wybrali tylko 5, które, zdaniem grupy, są najważniejsze do przeżycia. Instrukcja: Przeczytam Wam za chwilę historię o rozbitkach. Rozdam Wam karty pracy z opisem sytuacji i listą 15 rzeczy niezbędnych do przeżycia. Na początku Wasze zadanie polegać będzie na uporządkowaniu tych rzeczy od najważniejszej do najmniej ważnej. Kiedy już to zrobicie, podzielę Was na zespoły 4- lub 5-osobowe, których zadaniem będzie wybranie z tej listy tylko pięciu rzeczy, które rozbitkowie mogą wziąć na wyspę. Proszę, abyście przy podejmowaniu decyzji grupowej zachowywali się z szacunkiem do siebie nawzajem. Pytania do podsumowania: 1. Jakie rzeczy wybraliście? 2. Czym kierowaliście się, dokonując wyboru? 3. W jaki sposób podjęliście grupową decyzję? 4. Co jest potrzebne do tego, aby podjąć dobrą decyzję? 5. Co utrudnia podejmowanie decyzji? 6. Czym sytuacja w klasie różni się od rzeczywistej, którą przeżywali rozbitkowie? Załączniki: Karty pracy. Uwagi: Należy zwracać uwagę, aby dzieci nie przekrzykiwały się wzajemnie, nie forsowały na siłę swojego zdania, żeby stosowały argumentację. Strona 26

Załączniki Karta pracy: Rozbitkowie Ty i czworo Twoich przyjaciół znajdujecie się na statku na południowym Atlantyku. Wasz statek w wyniku sztormu przewrócił się i tonie. Zostało wam tylko 10 minut, aby wydostać się ze statku na szalupę ratunkową i dopłynąć na najbliższą niezamieszkałą wyspę, znajdującą się w odległości 300 kilometrów (2 tygodnie rejsu szalupą). Podejmijcie decyzję, co musicie zabrać ze sobą ze statku, aby przetrwać. Lista możliwych rzeczy do zabrania: 1) kompas, 2) mapa, 3) 20 litrów wody, 4) siatka przeciw moskitom, 5) 20 konserw mięsnych, 6) lustro, 7) radio, 8) telefon, 9) zestaw do łowienia ryb, 10) przyrząd odstraszający rekiny, 11) 20 tabliczek czekolady, 12) 10 metrów liny, 13) plastikowa plandeka, 14) kamizelka ratunkowa, 15) latarka. Strona 27

5. Trening sprawnego zarządzania sobą, czyli zostań swoim menedżerem Aby dokładnie wiedzieć, dokąd zmierzamy, konieczna jest orientacja w świecie wartości swoich i innych ludzi. To właśnie wartości stoją na straży naszych wyborów, wartości też bywają przyczyną wielu przeżywanych na co dzień dylematów moralnych. W świecie relatywizmu moralnego i niszczenia wielu ważnych dla ludzkości wartości konieczna jest dyskusja z dziećmi o tym, co ważne i ważniejsze. Strona 28

Ćwiczenie 1: Wartościowy, czyli jaki? Scenariusz zajęć Temat: Wiem, co jest ważne Cel: Rozgrzewka, podniesienie samooceny, uczenie spostrzegania innych ludzi przez pryzmat wartości, jakie reprezentują. Czas trwania: Do 20 minut. Potrzebne materiały: Długopisy i kartki. Opis ćwiczenia: Rozdajemy uczniom małe karteczki, na których każdy z nich wpisuje swoje imię. Karteczki, złożone, trafiają na biurko nauczyciela. Następnie dzieci losują karteczki z imionami (ważne, aby nie wylosować siebie samego). Zadaniem dzieci jest stworzenie reklamy kolegi z karteczki jako osoby, która jest wierna zauważonym przez innych wartościom, np. Podziwiam Kasię, że jest zawsze przygotowana do lekcji, nigdy się nie spóźnia jest ona wierna wartościom: pracowitość i punktualność czy Podziwiam Piotrka za jego umiejętność niesienia pomocy widziałem, jak pomagał mamie w robieniu zakupów. Uczniowie mają pięć minut na przygotowanie karteczek. Na koniec dzieci odczytują napisane przez siebie reklamy. Instrukcja: Za chwilę rozdam Wam karteczki i długopisy. Wpiszcie na kartkach swoje imiona, złóżcie je i połóżcie mi na biurku. Teraz wylosujcie po jednej kartce z imieniem jeśli wylosujecie siebie, oddajcie los i losujcie jeszcze raz. Waszym zadaniem będzie stworzenie reklamy kolegi, którego wylosowaliście. Macie się w niej skupić na wartościach, jakie zauważacie w Waszych kolegach i koleżankach, a które przejawiają się w pozytywnych zachowaniach, które na co dzień obserwujecie. Na Waszych reklamach ma się pojawić wartość reprezentowana przez kolegę i opis zachowania, które świadczy o tym, że kolega/koleżanka wyznaje daną wartość. Na zakończenie każdy odczyta swoją reklamę. Pytania do podsumowania: 1. Jakie wartości reprezentują Wasi koledzy i koleżanki? 2. Co było dla Was trudne? 3. Co Wam się podobało w zabawie? Załączniki: Niepotrzebne. Uwagi: Brak. Strona 29

Ćwiczenie nr 2: Nasze wartości. Cel: Uświadomienie sobie spójności klasy pod względem wyznawanych wartości, integracja grupy. Czas trwania: Do 20 minut. Potrzebne materiały: Karteczki z pięcioma najważniejszymi dla każdego dziecka wartościami, duże arkusze papieru. Opis ćwiczenia: Dzielimy klasę na dwie grupy. Prosimy, aby dzieci naklejały na arkusze papieru karteczki z wartościami, tworząc z nich słoneczko. Jeśli dana wartość się powtarza, dzieci naklejają ją, tworząc przedłużenie promienia słoneczka. Najdłuższe promienie to wartości najważniejsze dla grupy, zaś promienie złożone tylko z jednej karteczki to wartości najmniej ważne. Prosimy grupy, aby wybrały trzy najważniejsze wartości grupowe (najdłuższe promienie). Porównujemy wartości obu grup. Najważniejsze dla klasy wartości zapisujemy na oddzielnym arkuszu i wieszamy na gazetce klasowej pod hasłem Nasze wartości. Instrukcja: Na ostatnich zajęciach przygotowaliście karteczki z pięcioma najważniejszymi dla Was wartościami. Teraz porównacie swoje wartości i stworzycie grupową hierarchię wartości. Proszę, abyście na duże arkusze papieru naklejali karteczki z wartościami, tworząc z karteczek słoneczko. Jeśli dana wartość się powtarza, naklejacie ją poniżej, tworząc przedłużenie promienia słoneczka. Najdłuższe promienie to wartości najważniejsze dla Waszej grupy, a promienie złożone tylko z jednej karteczki to wartości najmniej ważne. Proszę, abyście wybrali trzy najważniejsze wartości grupowe najdłuższe promienie i zapisali je na dole kartki. Najważniejsze klasowe wartości zapiszemy na osobnym arkuszu i powiesimy na gazetce jako nasze klasowe wartości. Pytania do podsumowania: 1. Jakie wartości wybraliście? 2. Jakie zachowania świadczą o tym, że są to Wasze wartości? 3. Dlaczego takie wartości wybraliście, dlaczego są one dla Was ważne? Załączniki: Niepotrzebne. Uwagi: Należy szczególnie zaakcentować, że wartości nie mogą być tylko deklarowane, muszą być one widoczne w czynach. Strona 30

Ćwiczenie nr 3: Dylematy moralne. Cele: Ćwiczenie dokonywania wyborów moralnych. Czas trwania: Do 20 minut. Potrzebne materiały: Kartki z dylematami moralnymi. Opis ćwiczenia: Nauczyciel czyta dzieciom historyjki, których bohaterowie przeżywają dylematy moralne (załącznik), i do każdego z nich zadaje pytania. Instrukcja: Będę teraz czytać Wam historyjki, w których bohater przeżywa rozterki moralne i ma problem z podjęciem decyzji. Waszym zadaniem będzie podejmować decyzje w imieniu bohatera. Pytania do podsumowania: 1. Jakie Wy przeżywaliście rozterki moralne? 2. Jakich wyborów dokonaliście? 3. Kiedy decyzja jest najtrudniejsza do podjęcia? Załączniki: Historie z dylematami moralnymi. Uwagi: Konieczne jest rozstrzyganie każdego dylematu w sposób prospołeczny. Strona 31

Załączniki Dylematy moralne Historia nr 1 Dawid, Twój kolega z klasy, znajduje na ulicy portfel, w którym jest 2000 zł. Co powinien zrobić Dawid, jeżeli: 1) jego mama potrzebuje pieniędzy na opłacenie czynszu? 2) Dawid ma wszystkiego pod dostatkiem? 3) pieniądze należą do kogoś, kto ma ciężko chore dziecko? 4) w portfelu jest wizytówka z adresem? 5) w portfelu nie ma adresu ani numeru telefonu? Historia nr 2 Uczniowie piszą sprawdzian z matematyki. W pewnym momencie nauczyciel, wywołany przez dyrektora, wychodzi na chwilę z klasy. W tym czasie Marek, siedzący za Małgosią, bardzo dobrą uczennicą, prosi ją o przysłanie karteczki z rozwiązaniami zadań. Czy Małgosia powinna spełnić prośbę kolegi, jeżeli: 1) nauczyciel jest bardzo uczciwym i sprawiedliwym człowiekiem? 2) nauczyciel jest nielubiany przez uczniów? 3) od wyników tego sprawdzianu zależy promocja Marka do następnej klasy? 4) Marek na pewno zemści się, jeżeli Małgosia nie poda mu rozwiązań? 5) koleżanka z ławki na pewno powie nauczycielowi o postępowaniu Małgosi? Historia nr 3 Wracając ze szkoły, Robert zauważył, że jego koledzy palą za szkołą papierosy. Czy Robert powinien powiedzieć o tym komuś dorosłemu, jeżeli: 1) Robert wie, że koledzy szkodzą swojemu zdrowiu? 2) Robert wcześniej palił razem z nimi? 3) Robert wie, że chłopcy się dowiedzą, że to on powiedział? Strona 32

6. Trening rozwijania kompetencji poznawczych, czyli nieznane jako znane słów kilka o konstruowaniu wiedzy i logicznym myśleniu Umiejętność jasnego przekazywania swoich myśli i jednocześnie aktywnego odbierania informacji jest kluczowa w procesie nabywania wiedzy. W świecie komunikatorów i globalnej społeczności internetowej to, w jaki sposób komunikujemy się z innymi, może mieć duże znaczenie w procesie uczenia się. Chcąc przekazać jakąś informację drugiemu człowiekowi, musimy wiedzieć, że nasz odbiorca jest otwarty na prowadzenie komunikacji z nami. Co jednak mówi nam jego ciało? Czy rzeczywiście nasz rozmówca jest skoncentrowany na przekazywanym przez nas komunikacie, a może jego język niewerbalny mówi nam: nie chcę Cię słuchać, nie interesuje mnie to? Dlatego też nie tylko sztuka retoryki, ale przede wszystkim umiejętność aktywnego słuchania jest warunkiem skutecznej komunikacji. Oprócz uzyskania informacji słuchający wysyła swojemu rozmówcy również konkretny komunikat niewerbalny, który może mieć decydujący wpływ na ich wspólną relację. Zaproponowane poniżej ćwiczenia uczą dzieci umiejętności aktywnego słuchania oraz precyzyjnego przekazywania informacji. Dodatkowo uświadamiają im znaczenie komunikacji niewerbalnej w trakcie prowadzenia rozmowy. Strona 33

Ćwiczenie nr 1: Rysunek. Scenariusz zajęć Temat: Uczymy się razem Cel: Rozwijanie i ćwiczenie umiejętności aktywnego słuchania oraz precyzyjnego przekazywania informacji. Czas trwania: Do 30 minut. Potrzebne materiały: Rysunek, kartki, długopisy. Opis ćwiczenia: Jedna osoba z grupy otrzymuje od prowadzącego rysunek. Jej zadaniem jest opisanie tego, co na nim widzi, wyłącznie za pomocą słów. Pozostali uczniowie starają się sporządzić taki sam rysunek. Opisujący nie może posługiwać się komunikacją niewerbalną (np. gestami). Uczestnicy mogą jedynie prosić o powtórzenie, ale nie o wyjaśnienie. Po zakończeniu rysowania ćwiczenie się powtarza uczniowie rysują ten sam rysunek z drugiej strony kartki, ale tym razem mogą dopytywać opisującego, prosząc go o wyjaśnienie lub doprecyzowanie. Po zakończeniu wszyscy uczestnicy zabawy porównują obie wersje rysunku z oryginałem. Instrukcja: Poproszę do siebie jednego ochotnika. Dostanie on ode mnie rysunek, którego nie może pokazać klasie. Jego zadaniem będzie opisanie klasie, co widzi na tym rysunku. W trakcie opisywania nie wolno mu używać żadnych gestów. Zadaniem pozostałych uczniów jest narysowanie tego, co usłyszą od opisującego. Można prosić o powtórzenie tego, co opisujący powiedział, ale nie wolno prosić o wyjaśnienie lub doprecyzowanie tego, czego nie zrozumieliście. Po zakończeniu rysowania odwrócicie kartki na drugą stronę i spróbujecie narysować jeszcze raz, ale tym razem możecie zadawać opisującemu dodatkowe pytania doprecyzowujące i prosić o wyjaśnienie. Na koniec porównajcie oba rysunki z oryginałem. Pytania do podsumowania: 1) Która wersja bardziej przypominała oryginał? 2) Co Wam pomagało, a co utrudniało wykonanie tego ćwiczenia? 3) W jakim stopniu jasne były instrukcje osoby opisującej? 4) Co na podstawie tego ćwiczenia można powiedzieć o komunikacji? Załączniki: Niepotrzebne. Uwagi: Rysunek powinien składać się z różnych figur geometrycznych, ułożonych w stosunku do siebie pod różnym kątem. Zastosowanie figur i ich ułożenie na rysunku Strona 34

należy dostosować do wieku uczestników gry. Strona 35

Ćwiczenie nr 2: Aktywne słuchanie. Cel: Uświadomienie uczestnikom roli komunikacji niewerbalnej w trakcie prowadzenia rozmowy. Czas trwania: Do 25 minut. Potrzebne materiały: Flipchart, długopisy, kartki. Opis ćwiczenia: Prowadzący rozpoczyna od zadania grupie następujących pytań: Skąd wiemy, że ktoś nas słucha?, Jakie zachowania danej osoby świadczą o tym, że jest ona dobrym słuchaczem?, Kiedy jest nam trudno kogoś słuchać?. W toku dyskusji prowadzący zapisuje na flipcharcie propozycje zachowań, które utrudniają komunikację (unikanie kontaktu wzrokowego, odgradzanie się od rozmówcy, ignorowanie poprzez wykonywanie w tym samym czasie innych czynności, zadawanie niepotrzebnych pytań, zakładanie rąk na piersiach lub krzyżowanie rąk z tyłu, zwracanie ciała bokiem lub tyłem do rozmówcy, podniesiony, nerwowy ton głosu itp.) i ją ułatwiają (kontakt wzrokowy, wyprostowana postawa ciała, znajdowanie się blisko drugiej osoby, ale bez naruszania jej intymnej przestrzeni prywatnej, ciepły ton głosu, wyraźne mówienie, uśmiechanie się, unoszenie brwi, otwarte ramiona itp.). Następnie dzieli grupę na 3-osobowe zespoły. W każdym zespole jedna osoba zgłasza się na obserwatora. Pozostałe dwie osoby prowadzą krótką rozmowę (3-5 minut) na wybrany temat. W trakcie rozmowy starają się przestrzegać zasad skutecznej komunikacji zgodnie z tym, co zostało zapisane na flipcharcie. Zadaniem obserwatora jest przyglądanie się rozmówcom i udzielenie im na koniec informacji zwrotnej o ich umiejętnościach w zakresie komunikacji niewerbalnej. W drugiej części ćwiczenia prowadzący prosi, aby uczestnicy dobrali się w pary i przeprowadzili krótkie rozmowy (około 5-minutowe) przy następujących utrudnieniach: mają zamknięte oczy lub wzrok wbity w ziemię, nie wolno im wykonywać najmniejszych ruchów, zachowują kamienny wyraz twarzy, siedzą z rękami założonymi na piersiach, siedzą odwróceni do siebie plecami, coś sobie piszą/rysują na kartce, bawią się telefonem komórkowym, chodzą po klasie itp. Instrukcja: Proszę Was, żebyście spróbowali odpowiedzieć na kilka pytań. Zapiszę na tablicy Wasze odpowiedzi. Skąd wiemy, że ktoś nas słucha? Jakie zachowania danej osoby świadczą o tym, że jest ona dobrym słuchaczem? Kiedy jest nam trudno kogoś słuchać? (Po zakończeniu dyskusji) A teraz podzielcie się na grupy 3-osobowe. W każdym zespole dwie osoby będą prowadziły krótkie rozmowy na tematy, które za chwilę Wam podam, natomiast trzecia osoba będzie obserwowała, czy rozmówcy aktywnie siebie słuchają, zgodnie z tym, co sobie powiedzieliśmy. (Po upływie ok. 3 Strona 36

minut) A teraz proszę, aby obserwatorzy powiedzieli rozmówcom, co zaobserwowali w ich zachowaniu. Tym razem proszę, żebyście dobrali się w pary. Znowu spróbujecie porozmawiać ze sobą przez kilka minut, ale tym razem jeden z uczestników będzie się zachowywał w taki sposób, aby utrudnić rozmowę, np. będzie miał zamknięte oczy lub wzrok wbity w ziemię, będzie siedział bez ruchu, zachowa kamienny wyraz twarzy, będzie siedzieć z rękami założonymi na piersiach, odwróci się plecami, będzie coś sobie pisał lub rysował na kartce, będzie bawił się telefonem komórkowym, chodził po klasie itp. Pytania do podsumowania: 1. Czego nauczyło Was to ćwiczenie? 2. Czy zachowania niewerbalne (gesty, mimika itp.) utrudniają, czy ułatwiają komunikację i dlaczego? 3. Kiedy i dlaczego jest nam trudno kontrolować nasze zachowanie w trakcie rozmowy? 4. Co zyskujemy, będąc aktywnymi słuchaczami? Załączniki: Niepotrzebne. Uwagi: Brak. Strona 37

7. Warsztaty budowania motywacji, czyli chcieć to móc Nic tak nie motywuje jak grupa rówieśnicza. Jeśli uda się spotkać osoby, które są zaangażowane, pełne chęci i zapału, nie trzeba nic więcej, aby podjąć się nawet najtrudniejszego zadania. W poniższym scenariuszu taki właśnie młodzieńczy entuzjazm i zapał staną się źródłem świetnych pomysłów i spektakularnych efektów. Strona 38

Ćwiczenie nr 1: Sałatka owocowa. Scenariusz zajęć Temat: W grupie siła Cel: Ćwiczenie rozgrzewające, aktywizujące całą grupę. Czas trwania: Do 15 minut. Potrzebne materiały: Krzesła. Opis ćwiczenia: Wszyscy uczestnicy siedzą na krzesłach w kręgu. Prowadzący stoi pośrodku kręgu, nie ma dla niego krzesła. Każdemu uczestnikowi gry przydziela jeden owoc (jabłko, gruszkę, pomarańczę, banana, kiwi itp.) w taki sposób, aby 4-5 osób w grupie miało przydzielony taki sam owoc. Grę rozpoczyna prowadzący, podając nazwę jednego z owoców. Wszyscy uczniowie, których owoc został wymieniony, muszą zmienić miejsca. Również prowadzący wykorzystuje ten moment, aby znaleźć dla siebie krzesło. Uczeń, który pozostał bez krzesła, kontynuuje zabawę, wymieniając nazwę kolejnego owocu. Na hasło sałatka owocowa! wszyscy muszą zmienić swoje miejsca. Uwaga! Gracze, w trakcie zmiany miejsc, nie mogą usiąść na te same krzesła. Instrukcja: Proszę, aby wszyscy usiedli na krzesłach w kręgu. Jak widzicie, nie ma dla mnie krzesła. Za chwilę każdemu z Was przydzielę jeden owoc w taki sposób, aby jego nazwa powtórzyła się kilka razy. Kiedy wymienię nazwę jakiegoś owocu, wszyscy, których owoc jest z tej kategorii, będą musieli zmienić swoje miejsca. Ten z Was, który nie zdąży znaleźć dla siebie wolnego krzesła, stanie na środku i wymieni nazwę kolejnego owocu. Na hasło sałatka owocowa wszyscy muszą zmienić swoje miejsca. Pytania do podsumowania: Załączniki: Niepotrzebne. Uwagi: Tego typu zabawa może być wykorzystana również jako ćwiczenie aktywizujące w trakcie prowadzenia innych zajęć, wymagających od uczniów dużego stopnia koncentracji. Pozwala ona na zrelaksowanie ciała i dotlenienie mózgu. Strona 39

Ćwiczenie nr 2: Impreza szkolna. Cel: Ćwiczenie umiejętności współpracy, planowania i organizacji oraz podziału zadań zgodnie z umiejętnościami uczestników gry. Czas trwania: Do 40 minut. Potrzebne materiały: Kolorowy papier, pomoce plastyczne, balony, komputer z dostępem do Internetu (jest to opcjonalne). Opis ćwiczenia: Zadaniem klasy jest przygotowanie imprezy szkolnej. W ramach tych przygotowań klasa powinna działać w zespołach zadaniowych: 1 przygotowanie zaproszeń dla pozostałych klas, nauczycieli, dyrekcji itp. (można też uwzględnić innych uczestników), 1. przygotowanie ozdób i dekoracji, 2. przygotowanie listy utworów muzycznych (DJ s playlist), 3. przygotowanie menu (jedzenie i napoje, które trzeba zakupić/przygotować dla około 80 uczestników) w zależności od poziomu grupy można też poprosić o przygotowanie kosztorysu. Instrukcja: Wasza klasa została poproszona o zorganizowanie imprezy szkolnej (prowadzący podaje datę i czas trwania imprezy ok. 2 h). W ramach przygotowań musicie wykonać określone zadania, pracując w grupach. Jednak dobór oraz liczba członków danej grupy zależy wyłącznie od Was. Klasa jako całość jest zobowiązana do zrealizowania wszystkich zadań w ciągu 30 minut. Zadania te wymagają Waszego współdziałania, dobrej organizacji i kreatywności, dlatego warto wspólnie się zastanowić, jak zorganizować pracę całej klasy. Proszę też, abyście wybrali spośród siebie osobę, która podsumuje na koniec efekty pracy klasy. Macie do dyspozycji różne materiały plastyczne oraz komputer z dostępem do Internetu. Powodzenia! Pytania do podsumowania: 2. Doskonale poradziliście sobie z tym zadaniem. Jak udało Wam się to zrobić? 3. Jak zorganizowaliście sobie pracę? Od czego zaczęliście? Kto wykonywał określone zadania i dlaczego? 4. Czy wszyscy byli w równym stopniu zaangażowani? Czy były osoby, które w ogóle się nie zaangażowały? 5. Czy był lider lub osoba, która kierowała pracą całego zespołu? Czy byli liderzy poszczególnych grup? 6. Czy było Wam trudno/łatwo zrealizować to zadanie? 7. Co pomogło Wam w zrealizowaniu tego wyzwania? 8. Jakie problemy pojawiły się w trakcie pracy? Jak je rozwiązywaliście? Strona 40