Raport Roczny 212 Sytuacja finansowa jednostek samorządu terytorialnego Departament Analiz Ekonomicznych Zespół Analiz Sektorowych wanda.urbanska@pkobp.pl Warszawa, wrzesień 212
Spis treści Synteza.. 3 Część I Sytuacja finansowa jednostek samorządu terytorialnego ogółem.... 7 Część II Sytuacja finansowa gmin... 21 Część III Sytuacja finansowa miast na prawach powiatu... 35 Część IV Sytuacja finansowa powiatów ziemskich... 49 Część V Sytuacja finansowa województw... 6 Aneks metodologiczny... 71 2
Synteza Główne czynniki zewnętrzne determinujące sytuację w sektorze JST w 211 r. Dynamika wzrostu PKB w 211 r. na poziomie 4,3% r/r wobec 3,9% r/r w 21 r., podtrzymująca wzrost dochodów JST; Napływ środków UE wspierający wzrost dochodów sektora JST; Zastój na rynku nieruchomości, ś i ograniczający dochody d ze sprzedaży ż majątku samorządów oraz wpływy ł z transakcji na tym rynku; Wzrost inflacji do 4,4% z 2,6% w 21 r., obniżający realne dochody samorządów; Obciążenia budżetów gmin wynikające z zapisów Karty Nauczyciela, w tym obligatoryjne wprowadzenie podwyżek płac dla nauczycieli; Procedury ograniczenia i deficytu Polski do 3% PKB: - deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych pomniejszony został o 2,7 pkt. proc. do 5,1% PKB w 211 r. z poziomu 7,8% PKB w 21 r., w tym deficyt sektora JST spadł do,7% PKB z 1,1% PKB w 21 r. Zmiana w zakresie rozwiązań regulacyjnych rozszerzająca definicję kredytów i pożyczek zaliczanych do długu (od 1 stycznia 211 r.) wpływająca na istotny wzrost zadłużenia JST. W perspektywie roku sytuacja finansowa sektora JST będzie trudniejsza ze względu na spodziewane pogorszenie sytuacji makroekonomicznej polskiej gospodarki, jednak napływ środków UE w ramach refinansowania poniesionych wcześniej wydatków naprojekty unijne, pozwoli utrzymaćć spadkowy trend df deficytu budżetowego sektora JST, a nawet na czasową poprawę sytuacji płynnościowej. Należy jednak spodziewać się dalszego spadku inwestycji JST ze względu na barierę finansową (brak zdolności kredytowej) i ustawową (planowane wejście w życie tzw. reguły wydatkowej ). Wyniki z 211 r. potwierdzają znaczne zróżnicowanie wyników operacyjnych poszczególnych JST, co wskazuje na konieczność indywidualnego podejścia do oceny sytuacji finansowej poszczególnych jednostek. 3
Synteza cd. Przedmiotem raportu jest ocena zmian sytuacji finansowej sektora jednostek samorządu terytorialnego (JST) na podstawie analizy: dochodów, wydatków i wyników budżetów, aktywności inwestycyjnej, stopnia samodzielności finansowej, a także zadłużenia. Podstawą analizy są dane za 211 r. Badana zbiorowość obejmuje 2413 gmin, 65 miast na prawach powiatu, 314 powiatów ziemskich i 16 województw. Silne powiązanie finansów JST z koniunkturą gospodarczą w kraju (1/4 dochodów ogółem i ponad 4% dochodów własnych stanowią wpływy z PIT i CIT) spowodowało, że utrzymujący się od 28 r. spadek dynamiki wzrostu dochodów widoczny był także w 211 r. Dochody sektora JST wzrosły o 5,2% r/r, podobnie jak w 21 r., wobec 8,5% w 28 r. i 8,6% w 29 r. Trend wzrostowy udało się zachować głównie dzięki wzrostowi wpływów z PIT, CIT i podatku od nieruchomości oraz napływowi środków UE (wzrost dotacji UE do budżetów JST wyniósł r/r 19% ). Systemowo niekorzystna struktura dochodów JST - niski udział dochodów własnych podstawowych (bez udziału w podatkach PIT i CIT), które pozwalają na samodzielność finansową powoduje,że udział transferów z budżetu państwa w dochodach sektora jest bardzo wysoki w 211 r. wyniósł ponad 7%. Najsilniejszym segmentem sektora JST pozostają miasta na prawach powiatu (powiaty grodzkie), znajwiększym ę udziałem dochodów własnych i największą możliwością ich kreowania. Porównanie granicznych lat okresu od 24 r. do 211 r. wskazuje, że poprawiła się sytuacja samorządów województw dotychczas uznawanych za najbiedniejsze - podkarpackiego, lubelskiego i świętokrzyskiego, które osiągnęły w 211 r. dochody na mieszkańca na poziomie średniej dla Polski. W efekcie presji na ograniczenie deficytu sektora samorządowego w 211 r. nastąpiło odwrócenie wzrostowego trendu nakładów inwestycyjnych po raz pierwszy od 25 r. inwestycje JST spadły oponad2 mld zł, tj. o 5% r/r. W wydatkach inwestycyjnych JST dominowały o i nadal rosły udziały wydatków na infrastrukturę transportową (45,2% w 211 r.), wzrósł też udział wydatków finansowanych ze środków zagranicznych (3,5% w 211 r. wobec 25,5% w 21 r.). 4
Synteza cd. Inwestycje ograniczyły wszystkie kategorie JST, oprócz województw, miasta na prawach powiatu - o 3% r/r, gminy - o 9%, a powiaty ziemskie - o 14%. Wzrost inwestycji województw łączył się zichzaangażowaniem w kontynuowane duże projekty infrastrukturalne, finansowane ze środków UE, takie jak drogi, koleje, ochrona środowiska (ok. ¼ dotacji stanowiły środki unijne). W efekcie prac resortu finansów nad ustawowym ograniczaniem deficytu sektora JST, samorządy poprawiły w 211 r. zbiorczy wynik budżetów deficyt spadł do 1,3 mld zł (,7% PKB) z 15 mld zł (1,1% PKB w 21 r.). Szybsze tempo wzrostu zobowiązań niż dochodóww211r.wpłynęło na utrzymanie wzrostowego trendu zobowiązań sektora JST, przy spadku tempa wzrostu do 19% r/r wobec 37% w 21 r. W gminach zobowiązania wzrosły r/r o 19%, w miastach na prawach powiatu o 2%, w powiatach ziemskich o 14%, a w województwach o 29%. Znacznie wzrosła liczba jednostek ze współczynnikiem zadłużenia 5% - 6% dochodów - do 291 z 24 w 21 r. Pomimo braku zagrożenia w 211 r. przekroczenia ustawowo dozwolonej granicy 6% dochodów dla łącznego wskaźnika udziału zobowiązań w dochodach (pomimo wzrostu r/r w każdej JST), w jednostkowych przypadkach wzrost zadłużenia może mieć wpływ na płynność finansową niektórych jednostek. Liczba jednostek, w których wskaźnik zadłużenia przekroczył 6% wzrosła z 7 do 135. Po wyłączeniu zobowiązań związanych z projektami unijnymi ustawowy limit przekroczyło 31 gmin i 1 powiat ziemski (17 gmin w 21 r.). Wcałej kwocie zadłużenia utrzymuje sięę zdecydowanie wyższy y udział kredytów (92%) i pożyczek niż papierów p wartościowych, jednak dynamika wzrostu obligacji wykazuje tendencję rosnącą (wg Fitch w 211 r. 34% r/r). Zagrożone mogą być budżety powiatów ziemskich, województw i gmin wiejskich, główniezewzględu na niski udział dochodów własnych, wysoki udział transferów z budżetu państwa i niską nadwyżkę operacyjną, która wskazuje namożliwości ś i inwestycyjne samorządów, a dodatkowod na potencjalną konieczność przejmowania zobowiązań SP ZOZ (powiaty i województwa). Trudna sytuacja będzie także wdużych miastach, które już mają wysoki wskaźnik zadłużenia i jednocześnie kontynuują projekty inwestycyjne. 5
Synteza cd. Pomimo obecnie trudnej sytuacji finansowej sektora JST, samorządy pozostają ważnym segmentem klientów Banku, zwłaszcza wobec coraz sprawniejszej absorpcji środków UE i rosnących potrzeb na ich współfinansowanie, jednak wobec planowanego przez resort finansów ograniczenia deficytu sektora JST, konieczna jest szczególna uwaga przy badaniu zdolności do obsługi zadłużenia poszczególnych jednostek samorządu. Wyniki z 211 r. potwierdzają znaczne zróżnicowanie wyników operacyjnych poszczególnych JST, co potwierdza konieczność indywidualnego podejścia do oceny zdolności kredytowej JST. W dalszej perspektywie, nowy indywidualny wskaźnik zadłużenia JST (od 214 r.), może ograniczyć liczbę JST, które będą mogły zaciągać zobowiązania, ponieważ jest korzystny dla samorządów mających nadwyżkę dochodów bieżących nad wydatkami. Wg symulacji RIO nowe indywidualne limity zadłużenia dla każdej jednostki dla 212 r. (obliczone na podstawie danych z 21 r. i 211 r.) wskazują, że liczba JST, dla których byłyby one korzystne spadłaby do 227 (8,1% ogółu) wobec 437 (15,6% ogółu) w 21 r., a jednocześnie 18 samorządów nie mogłoby spłacać żadnych zobowiązań, ponieważ miały ujemny wynik finansowy. Pozytywnym sygnałem dla sektora JST jest inicjatywa resortu finansów zaciągnięcia w Europejskim Banku Inwestycyjnym (EBI) kredytu w wysokości 3,5 mld EUR (ok. 14 mld zł) dla wsparcia komunalnych inwestycji, zwłaszcza w słabiej rozwiniętych regionach. 6
Wskaźniki finansowe x/ JST ogółem Wyszczególnienie jedn. miary 21 211 r/r Dochody ogółem mld zł 162,8 171,3 5,2% Dochody własne podstawowe mld zł 45,6 47,4 4,1% Dochody z tytułu podatków PIT i CIT mld zł 33, 36,3 1,% Subwencje i dotacje ogółem mld zł 84,2 87,6 4,% Wydatki ogółem mld zł 177,8 181,6 2,2% Wydatki inwestycyjne mld zł 43,3 41,2-4,8% Wynik budżetu mld zł -15, -1,3 Wynik operacyjny mld zł 93 9,3 11, 18,4% Zobowiązania ogółem mld zł 55,1 65,8 19,4% w tym kredyty i pożyczki mld zł 5,4 6,5 2,% Na mieszkańca dochody ogółem zł 4 265 4 484 5,1% wydatki ogółem zł 4 658 4 754 2,1% wydatki inwestycyjne zł 1 134 1 78-4,9% Udziały podatków PIT i CIT w dochodach ogółem % 2,3 21,2 x subwencji i dotacji w dochodach ogółem % 51,7 51,1 x wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem % 24,3 22,7 x zobowiązań w dochodach ogółem % 33,8 38,4 x kredytów i pożyczek w zobowiązaniach ogółem % 91,5 92, x Liczba JST z deficytem budżetowym 2 49 1 952-21,6% x/ definicje w Aneksie metodologicznym 7
Dochody JST stabilny wzrost w tempie zbliżonym do poprzedniego p roku Dochody ogółem (w mld zł) Dochody z PIT i CIT (w mld zł) 2 14% 15% 171,3 13% 12% 154,8 162,8 142,6 15 12,9 117, 131,4 1% 9% 9% 1 5% 5 5% 5% % 25 26 27 28 29 21 211 dochody dynamika (prawa skala) 35 3 25 2 15 1 5 PIT 28,5 25,6 27, 26,9 29,4 2,6 17,7 CIT 7,6 7,5 5 5, 6, 6,6 6,1 6,9 25 26 27 28 29 21 211 Dynamika zmian wybranych podatków i opłat lokalnych JST Utrzymanie tempa wzrostu dochodów ogółem JST w 211 r. dzięki wzrostowi dochodów z podatków PIT (o 9,4%), CIT (o 211/21 13,1%) i podatku od nieruchomości (o 8%) oraz dotacji zue. 2% 21/29 1% % 3% 12% 7% 8% 11% 2% Spadek dochodów z podatków lokalnych i znaczne zmniejszenie wpływów ze sprzedaży majątku (zastój na rynku nieruchomości). -1% -6% -6% spadki i od czynności darowizny cywilno prawnych podatek od nieruchomości ś i wpływy z majątku 8
Powiaty grodzkie najsilniejszym segmentem sektora JST Dochody ogółem wg segmentów JST w 211 r. (w mld zł) Dochody ogółem na 1 mieszkańca (w zł) powiaty ziemskie 23,6 województwa 15,1 gminy miejskie 17,3 gminy miejskowiejskie 25,3 7 655 6 5 4168 21 211 4 2969 3 miasta na prawach powiatu 56,9 gminy wiejskie 33,2 2 1 gminy miasta na prawach powiatu 922 394 Warszawa powiaty województwa Miasta na prawach powiatu najsilniejszym segmentem sektora JST - 65 miast na prawach powiatu skupiało 1/3 dochodów całego sektora JST, a wśród nich dochody Warszawy stanowiły ok. 1/5. 9
Dochody JST wzrost dochodów własnych Struktura dochodów ogółem JST Struktura dochodów własnych ogółem w 211 r. * 1% podatek rolny+leśny 3% 28% 28% 29% 29% 28% 1,5% 8% 6% 4% 17% 16% 17% 23% 25% 25% 22% 23% 23% 22% 2% 21% pozostałe dochody 23,2% 2% wpływy z opłat 3,7% udział w podatku PIT 35,2% 2% % 31% 31% 3% 27% 28% 28% 26 27 28 29 21 211 dochody własne podstawowe dotacje Dochody ogółem na 1 mieszkańca (w zł) 6 4 2 azowieckie M D olnośląskie Pomorskie W armińsko- m azurskie Zachodnio opomorskie dochody z PIT i CIT subwencje 21 211 średnia dla Polski Ś wię ętokrzyskie dkarpackie Po Podlaskie Lubuskie M ałopolskie Wie elkopolskie 4484 Lubelskie Kujawskopomorskie Łódzkie Ś ląskie Opolskie dochody z majątku 7,7% podstek od środków transportu 1,1% podatek od nieruchomości 19,4% */ dochody własne ogółem zawierają dochody podatkowe z PIT i CIT udział w podatku CIT 8,2% Niekorzystna struktura dochodów JST ok. połowę stanowią dotacje i subwencje. Wzrost dochodów własnych JST (głównie dzięki dotacjom z UE), we wszystkich typach samorządów najwyższy o 17% r/r w województwach, o 7% w gminach, o 5% w miastach na prawach powiatu i o 3% w powiatach. Dochody z PIT i CIT oraz podatek od nieruchomości podstawowym źródłem dochodów własnych ogółem (ok. 63%). Poprawa zamożności województw dotychczas uznawanych za najbiedniejsze - podkarpackie, lubelskie i świętokrzyskie osiągnęły w 211 r. dochody na mieszkańca na poziomie średniej dla Polski. 1
Dochody JST rosnące płatności z budżetu UE 2 15 1 9 6 3 5 5,5 w mld zł 14,5 13,8 Dochody JST na finansowanie i współfinansowanie projektów unijnych x/ w 211 r. 16,3 28 29 21 211 Dotacje unijne na 1 mieszkańca (w zł), stan na 31 grudnia 211 r. dofinansowanie unijne na mieszkańca w zł 7851 armińskomazurskie W 7783 Ma azowieckie 68 858 Pod dkarpackie 658 89 tokrzyskie Święt 648 88 Zachodniop pomorskie 623 Pomorskie 6226 Lubelskie 5958 Podlaskie 5893 Do olnośląskie 5754 Małopolskie 5722 Śląskie udział w dochodach ogółem (w %) wg kategorii JST (w mld zł) średnia krajowa w zł 5682 Lubuskie 51 152 Łódzkie 6434 48 898 Wie elkopolskie 48 881 Kujawsko-p pomorskie 95% 9,5% x/łącznie ze środkami z budżetu państwa 3 47 Opolskie 8 6 4 2 71, 4,8 3,2 Dochody ze 53,6 środków UE wg 1,5kategorii JST w 211 r. (w mld zł) gminy miasta na prawach powiatu dochody bez UE 22,1 powiaty ziemskie środki z UE 11,4 3,7 województwa Znaczne zaawansowanie absorpcji pj środków UE w 211 r. poziom wykorzystania alokacji na lata 27 213 wyniósł 73% wobec 58% w 21 r. (wg wartości podpisanych umów), co wpłynęło na istotny wzrost (o 19% r/r) pozyskanych środków zagranicznych przez JST na dofinansowanie projektów unijnych: -wbudżetach gmin o 28% r/r; - miast na prawach powiatu o 24% r/r; - województw o 22% r/r; w przypadku powiatów ziemskich spadek o 14%. Zróżnicowanie absorpcji środków unijnych (ostanie dane z końca 211 r.) wskazują, że do najbardziej aktywnych, oprócz woj. mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego, należały świętokrzyskie i podkarpackie. 11
Wydatki JST osłabienie tempa wzrostu wskutek spadku nakładów inwestycyjnych Wydatki ogółem JST (mld zł) 2 177,8 181,6 167,8 2% 16% 16 145,2 14% 16% 15% 129,4 12 12, 13,8 12% 8% 1% 8 4 Wydatki inwestycyjne JST (mld zł) 6% 2% 25 26 27 28 29 21 211 wydatki dynamika (prawa skala) 5% % Odwrócenie w 211 r. wzrostowego trendu nakładów inwestycyjnych po raz pierwszy od 25 r. inwestycje JST spadły oponad2mldzł, tj.o5%r/r.jednocześnie o 4,2% wzrosły wydatki bieżące, w tym wydatki na obsługę długu o 46,4%, a na wynagrodzenia o 8,8%. Spadek inwestycji we wszystkich segmentach JST, oprócz województw w miastach na prawach powiatu o 3% r/r, gminach o 9%, w powiatach ziemskich o 14%. Wzrost inwestycji województw łączył się z ich zaangażowaniem w kontynuowane duże projekty infrastrukturalne, finansowane ze środków UE, takie jak drogi, koleje, ochrona środowiska (ok. ¼ dotacji stanowiły środki unijne). Dynamika wzrostu wydatków inwestycyjnych 5 4 3 2 1-1 2% 17,8 37% 24,4 26,3 8% 3,8 17% 35% 41,6 43,3 4% 41,2 25 26 27 28 29 21 211 wydatki inwestycyjne -5% 4% 3% 1% 4% 2% % 25% 2% -2% -9% % dynamika (prawa skala) -1% -4% -6% gminy 5% -3% miasta na prawach powiatu 28% -14% powiaty ziemskie 21/29 211/21-41% 13% województwa 12
Wydatki inwestycyjne spadek inwestycji we wszystkich kategoriach JST, oprócz województw Wydatki inwestycyjne wg kategorii JST (w mld zł) Spadek udziału wydatków inwestycyjnych w wydatkach 5 ogółem we wszystkich kategoriach JST, oprócz województw, w porównaniu z rokiem poprzednim. 4 5,7 6,4 5,2 4,5 3 12,7 65 miast na prawach powiatu pozostało najbardziej j znaczącymą 12,4 inwestorem w sektorze JST - inwestycje w 211 r. stanowiły 2 ok. 3% wszystkich inwestycji w sektorze JST, przy bardzo zróżnicowanej sytuacji w poszczególnych miastach (np. w 211 1 19,7 17,9 r. w Przemyślu udział inwestycji w wydatkach ogółem wyniósł 46%, wgdańsku, Sopocie i Toruniu ponad 35%, natomiast w kilku śląskich miastach ok. 6-8%. 21 211 gminy powiaty ziemskie Udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem województwa miasta na prawach powiatu województwa 39% Struktura wydatków inwestycyjnych w 211 r. wg kategorii JST powiaty ziemskie 12% województwa 13% gminy 46%. powiaty ziemskie miasta na prawach powiatu gminy 19% 2% 22% 21 211 miasta na prawach powiatu 29% % 1% 2% 3% 4% 5% 13
Wynik budżetów JST poprawa wyniku w związku z planowaną regułą ł wydatkową Wynik planowany i wykonany budżetów JST (w mld zł) Deficyt budżetowy wg kategorii JST (w mld zł) 5-5 -1-15 -2-25 -3-7,5 -,9-11,3-3, -8,4 2,3-13, -22,6-13, -22,6-25,7-15, 25 26 27 28 29 21 211 lata plan wykonanie -1,3-19,6-2 -4-6 -8 gminy miasta na prawach powiatu powiaty ziemskie 21 211 województwa Poprawa zbiorczego wyniku budżetów w 211 r. w efekcie prac MF nad ustawowym ograniczaniem deficytu sektora JST deficyt spadł do,7% PKB z 1,1% PKB w 21 r. Wg projektu nowelizacji ustawy o Udział deficytu (w %) finansach publicznych w 212 r. dfi deficyt sektora JST nie powinien i w przekraczać 1,5 mld zł, w 213 r. 1 mld zł, w 214 r. 9 mld zł, a dochodach w PKB od 215 r. nie powinien przekraczać,5% PKB. ogółem Zgodnie z planowanym wprowadzeniem reguły wydatkowej, wg 28 1,8,2 29 8,4 1, 21 9,2 1,1 211 6 6, 7,7 której samorządy w ciągu czterech lat miałyby zmniejszać deficyty do 1% swoich dochodów, już w 211 r. poprawiła się relacja deficytu do dochodów ogółem - z 9% w 21r. do 6% w 211 r. Trwają prace nad ostatecznym kształtem ustawy. 14
Nadwyżka operacyjna sektora JST wzrost po spadkowej tendencji Nadwyżka operacyjna sektora JST (w mld zł) Nadwyżka operacyjna wg kategorii JST (w mld zł) 2 15 1 5 1,2 11,6 17,8 17,8 12, 9,3 11, 8 6 4 2 47 4,7 5,4 2,5 2,8 8,8 21 211 1,3 1,3 1,5 gminy miasta na 25 26 27 28 29 21 211 prawach powiatu powiaty ziemskie województwa Nieco szybszy wzrost dochodów bieżących JST (o 5,1% r/r) niż wydatków bieżących (o 4,2%) wpłynął na wzrost nadwyżki operacyjnej w 211 r., po spadkowej tendencji w ostatnich latach. Oznaczało to niewielkie rezerwy finansowe w 211 r. w sektorze JST, które mogą być skierowane np. na spłatę rosnącego zadłużenia sektora JST. Najsilniejszym segmentem w sektorze JST pozostaje 65 miast na prawach powiatu, które w 211 r. dysponowały nadwyżką operacyjną wwysokości 2,8 mld zł, tj. 1/4 wszystkich wolnych środków w sektorze JST, natomiast ponad 2 tys. gmin dysponowało 5,4 mld zł. Znaczne wahania wyników operacyjnych jednostek samorządu terytorialnego w ramach poszczególnych szczebli wskazują na konieczność indywidualnego podejścia do oceny zdolności kredytowej JST. Np. w 211 r. w grupie 65 miast na prawach powiatu w niektórych miastach wynik operacyjny y w porównaniu z poprzednim p rokiemwzrósł o kilkaset procent wobec znacznego spadku w 21 r. 15
Zobowiązania JST utrzymanie wzrostu przy spadku tempa Zobowiązania JST (w mld zł) Zobowiązania wg kategorii JST (w mld zł) 7 65,8 5% 3 28,1 6 5 4 3 2 1 21,2 11% 24,9 25,9 18% 4% 28,88 11% 4% 55,1 4,3 37% 19% 25 26 27 28 29 21 211 zobowiązania dynamika (prawa skala) 4% 3% 2% 1% % 25 2 15 1 5 1,4 8,1 1,8,9 11,3 18,7 miasta na prawach powiatu 18,7 12,8 1,8 9,6 powiaty 14,6 25 2,5 ziemskie 29 2,9 3,9 1,6 2, województwa 4,3 3,9 3,5 gminy 14,6 23,4 5,4 4,3 21,9 25 26 27 28 29 21 211 6,1 5,6 26,. Zobowiązania wg tytułów dłużnych w 211 r. (w mld zł) 8 6 4 2 65,8 37% całkowite zadłużenie ż 2% 6,5 kredyty i pożyczki ż 13% 5, obligacje 21 211 dynamika xxx % Utrzymanie wzrostowego trendu zobowiązań sektora JST w 211 r., przy spadku tempa wzrostu do 19% r/r wobec 37% w 21 r. w gminach wzrost r/r o19%, wmiastachnaprawach powiatu o 2%, w powiatach ziemskich o 14%, a w województwach o 29%. Wcałej kwocie zadłużenia zdecydowanie wyższy udział kredytów i pożyczek niż papierów wartościowych, jednak dynamika wzrostu obligacji wykazuje tendencję rosnącą (tt (statystyka tk MF uwzględnia jd jedynie obligacje notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych, a pozostałe zalicza do kredytów i pożyczek ). Wartość rynku obligacji komunalnych wg danych Fitch w 211 r. osiągnęła 14,4 mld zł, tj.wzrosła r/r o 32,2%. PKO Bank Polski pozostaje liderem na rynku obligacji komunalnych. 16
. Zobowiązania JST brak zagrożenia przekroczenia ustawowych wskaźników 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % ogółem ograniczenie ustawowe 2,6% 21,3% 19,7% 21,2% 26,% Wskaźnik zadłużenia JST (udział zobowiązań w dochodach) 33,8% 38,4% 25 26 27 28 29 21 211 Wskaźnik zadłużenia wg kategorii JST uwzględniający zadłużenie związane z projektami UE w 21 r. 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % ograniczenie ustawowe 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % 34,3% wg kategorii JST 49,4% ograniczenie ustawowe 26,1% 36,9% gminy miasta na powiaty województwa prawach ziemskie powiatu 21 211 6% dochodów Brak zagrożenia w 211 r. przekroczenia ustawowo dozwolonej granicy 6% dochodów dla łącznego wskaźnika udziału zobowiązań w dochodach (pomimo wzrostu r/r w każdej JST), jednak w 6% jednostkowych przypadkach wzrost zadłużenia może mieć wpływ na 43,9% 3,1% 34,5% płynność finansową jednostki. 24,7% Najwyższy średni wskaźnik zadłużenia osiągnęły miastanaprawach powiatu (wzrost o 5,9 p. proc.) i województwa (o 6,5 p. proc.). gminy miasta na prawach powiatu zobowiązania ogółem powiaty ziemskie województwa zobowiązania bez kredytów i pożyczek na realizację projektów unijnych 6% dochodów Wzrost w 211 r. o 2 mld zł, tj.o41%r/rzobowiązań związanych z projektami unijnymi, jednak nadal stanowiły one niewielki udział w ogólnej kwocie zobowiązań wzrost do 11% wobec 9% w 21 r. i nie wpływały znacząco na wzrost średniego wskaźnika zobowiązań w sektorze JST. 17
Zobowiązania JST wzrost liczby samorządów z wysokimi wskaźnikami zadłużenia Zmiana liczby JST wg wskaźników zadłużenia do 1% 293 21 211 1-2% 43 2-3% 3-4% 4-5% 5-6% pow. 6% 135 291 485 579 596 1 2 3 4 5 6 7 Liczba JST wg kategorii i wskaźnika zadłużenia w 211 r. 1% 8% 6% 4% 2% %,%-2% 2%-4% 4%-5% pow. 5% 386 435 986 67 gminy 21 14 26 4 miasta na prawach powiatu 16 32 157 19 powiaty ziemskie 3 4 6 3 województwa. Wskaźnik zadłużenia JST wg województw (w %) Wzrost liczby jednostek, w których wskaźnik zadłużenia przekroczył 6% - do 135 z 7 w 21 r. Po wyłączeniu zobowiązań związanych z projektami unijnymi ustawowy limit Śląskie Podlaskie przekroczyło ł 31 gmin i 1 powiat ziemski (17 gmin w 21r.). Podkarpackie Opolskie Świętokrzyskie O ponad połowę wzrosła liczba jednostek samorządu Warmińskoterytorialnego, w których relacja zobowiązań do wykonanych Wielkopolskie Łódzkie 21 dochodów przekroczyła 5% (ze 174 w 21 r. do 27), w tym 14 Polska 211 miast na prawach powiatu wobec 6 w 21 r. Wzrost zadłużenia sektora JST we wszystkich województwach, jednak najwyższy wzrost zanotowało woj. lubelskie (o 12,1 p. Małopolskie Pomorskie Lubelskie Lubuskie Zachodniopom Mazowieckie Kujawsko- Dolnośląskie 1 2 3 4 5 6 proc.), anajniższy woj. lubuskie (o 1,8%p.proc.). 18
Zobowiązania JST niekorzystne trendy Tempo wzrostu dochodów i zobowiązań (21=1) 4% dochody zobowiązania 3% 29% 19% 2% 2% 14% 1% 5% 6% 5% 7% % gminy miasta na powiaty województwa prawach ziemskie powiatu Koszty obsługi długu JST (w mld zł) Obciążenie budżetów JST zobowiązaniami nadzorowanych jednostek w 211 r. ( wskaźnik zadłużenia w %) 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % 54,6% ograniczenie ustawowe 49,5% 34,4% 32,2% gm miny Warsz zawa miast ta na praw wach pow iatu pow wiaty 51,2% ztwa wojewód ogółem zobowiązania skumulowane 6% dochodów 3, 2,5 2,7 Utrzymywanie się w 211 r. niekorzystnych dla sytuacji finansowej JST trendów, takich jak: - znacznie szybszy y wzrost zobowiązańą aniżeli dochodów,. 2, 1,5 1,,5, 1,9 1,3 1,4 1,,8 1, 25 26 27 28 29 21 211 - potencjalne zobowiązania jednostek nadzorowanych przez samorządy, - niedostateczne finansowanie zadań związanych z oświatą, - rosnące koszty obsługi długu, - niska nadwyżka operacyjna w sektorze, - dodatkowe zadania bez zapewnienia środków jak np. organizacja przedszkoli i pieczy zastępczej. 19
Szanse i zagrożenia + poprawa koniunktury - pogorszenie koniunktury gospodarczej + środki unijne w nowej perspektywie 214-22 - ustawowe ograniczenia wzrostu wydatków (tzw. reguła wydatkowa) i prace resortu finansów nad ograniczeniem deficytu sektora JST + napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych i rozwój specjalnych stref ekonomicznych - ryzyko pośrednie (zobowiązania szpitali i podmiotów, dla których JST są organami założycielskimi) - wysoka presja na wydatki operacyjne (wynagrodzenia, obsługa długu) i słabnące wyniki na poziomie operacyjnym + rosnąca wiedza władz samorządowych tego szczebla o aktywnym zarządzaniu finansami - przekazywanie zadań ń bez dodatkowych d środków + prace nad nowelizacją Karty Nauczyciela - opóźnienia płatności z programów pomocowych UE
Raport roczny 212 Sytuacja finansowa jednostek samorządu terytorialnego - gminy
Podsumowanie Znaczne zróżnicowanie zbiorowości gmin wysoki udział gmin wiejskich (ok. 65% ogólnej ich liczby), których struktura dochodów ogranicza samodzielność finansową ze względu na niekorzystny, w porównaniu ze strukturą dochodów pozostałych gmin, udział dochodów własnych w dochodach ogółem w gminach wiejskich 37,1%, a w pozostałych 52,%. Dochody gmin wiejskich w 211 r. stanowiły ok. 44% dochodów ogółem wszystkich gmin. Wzrost dochodów gmin w 211 r. o 3,5 mld zł, przyspadającej dynamice wzrostu - o 5% r/r wobec wzrostu o 11% w poprzednim roku. Wzrost pozyskanych przez gminy środków z UE o 25% r/r, z czego niemal 84% stanowiły środki na zadania inwestycyjne. Negatywna tendencja wydatków gmin 211 r. - spadek wydatków inwestycyjnych o 1,8 mld zł, tj. o 9% r/r wobec wzrostu o 25% w 21 r., przy wzroście wydatków bieżących o 3% r/r, w tym wzrost wydatków na wynagrodzenia i pochodne o 8% r/r. Spadeko2pkt.proc.r/rudziału wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem w 211 r., przy wzroście o 4,8% r/r inwestycji finansowanych ze źródeł zagranicznych i spadku o 3,6% inwestycji pozostałych. Poprawa zbiorczego wyniku budżetowego w 211 r. związana z wprowadzaniem przez resort finansów dyscypliny finansów publicznych deficyt budżetowy gmin stanowił 5,1% dochodów ogółem wobec 1,3% w 21 r. Wzrost zobowiązań gmin w 211 r. w porównaniu z poprzednim rokiem o 4,1 mld zł, tj. o 19% r/r, wobec 5% w 21 r., przy braku zagrożenia przekroczenia ustawowego wskaźnika zadłużenia gmin (pomimo wzrostu r/r w każdej grupie gmin), jednak w jednostkowych przypadkach w kolejnych latach wzrost zadłużenia może mieć wpływ napłynność finansowąą jednostki. Zdecydowany wzrost liczba gmin, których zadłużenie mieściło się w granicach 5% - 6% i niemal podwojenie liczby gmin, wktórychrelacjazobowiązań do dochodów przekroczyła 6% w 211 r. było ich 125 (po odjęciu zobowiązań unijnych ustawowy limit przekroczyło 31 wobec 17 w 21 r.). Negatywne tendencje w sytuacji finansowej gmin: - wyraźnie wyższe tempo wzrostu zobowiązań niż dochodów we wszystkich kategoriach gmin, z największą dysproporcją w gminach wiejskich, - znaczący udział wydatków sztywnych (płace i wynagrodzenia, zasiłki) w wydatkach bieżących, - rosnące wydatki na obsługę długu należące do kategorii wymagalnych. 22
Wskaźniki finansowe x/ -gminy Wyszczególnienie jedn. miary 21 211 r/r Dochody ogółem mld zł 72,3 75,8 4,9% Dochody własne podstawowe mld zł 21,6 22,4 3,8% Dochody z tytułu podatków PIT i CIT mld zł 1,7 12,1 13,1% Subwencje i dotacje ogółem mld zł 4, 41,3 3,2% Wydatki ogółem mld złł 79,77 79,77 %,% Wydatki inwestycyjne mld zł 19,7 17,9-9,% Wynik budżetu mld zł -7,4-3,9 Wynik operacyjny y mld zł 4,7 5,4 14,9% Zobowiązania ogółem mld zł 21,9 26, 18,6% w tym kredyty i pożyczki mld zł 21,3 25,6 2,2% Na mieszkańca zł dochody d ogółem złł 2836 2969 47% 4,7% wydatki ogółem zł 3 128 3 12 -,3% wydatki inwestycyjne zł 772 72-9,1% Udziały podatków PIT i CIT w dochodach ogółem % 14,8 16, x subwencji i dotacji w dochodach ogółem % 55,4 54,5 x wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem % 24,7 22,5 x zobowiązań w dochodach ogółem % 33 3,3 34,33 x kredytów i pożyczek w zobowiązaniach ogółem % 97, 99,9 x Liczba gmin z deficytem budżetowym 2 153 1 694-21,2%. x/ definicje w Aneksie metodologicznym 23
Dochody gmin spadek dynamiki wzrostu Dochody ogółem (w mld zł) Struktura dochodów gmin (w %) 9 16% 14% 72,3 75,8 13% 6 57, 62,3 64,9 12% 51,7 11% 45,8 1% 9% 8% 3 5% 4% 4% % 25 26 27 28 29 21 211 dochody dynamika (prawa skala) 1% 8% 21 6% 211 4% 2% % dochody dochody z PIT dotacje i własne icit subwencje Dochody z PIT i CIT (w mln zł) 12 1 PIT 8 6 4 2 CIT 25 26 27 28 29 21 211 Wzrost dochodów gmin w 211 r. o 3,5 mld zł, przy spadającej dynamice wzrostu - o 5% r/r wobec wzrostu o 11% w poprzednim roku. Lekka poprawa struktury dochodów gmin w 211 r. wzrost dochodów własnych ogółem o 7% r/r, wobec wzrostu transferów z budżetu państwa, tj. dotacji o 4% i subwencji o 3%, przy wzroście w porównaniu z rokiem poprzednim wpływów z udziałówwpodatkach- PIT o 13% r/r i CIT o 23%. 24
Dochody gmin zróżnicowanie wg kategorii Zróżnicowanie struktury dochodów ogółem gmin w 211 r. pozostałe wiejskie 25,2% 37,4% 25,5% 32,9% 11,9% 22,5% 25,5% 19,1% Dochody ogółem gmin wg kategorii w 211 r. (w mld zł) wiejskie miejskie 33,2 mld zł 17,3 mld zł dochody własne podstawowe dochody z CIT i PIT dotacje celowe subwencja ogólna miejskowiejskie 25,3 mld zł Struktura dochodów własnych ogółem* gmin w 211 r. podatki i opłaty 63% 6,3% pozostałe 19,8% dochody z majątku 7,5% podatek od nieruchomości 28,1% podatek rolny 3,% */ dochody własne ogółem zawierają dochody podatkowe z PIT i CIT udziały w podatkach PIT i CIT 35,1% Znaczne zróżnicowanie zbiorowości gmin wysoki udział gmin wiejskich (ok. 65% ogólnej ich liczby), których struktura dochodów ogranicza samodzielność finansową ze względu na niekorzystny, w porównaniu ze strukturą dochodów pozostałych gmin, udział dochodów własnych w dochodach ogółem w gminach wiejskich 37,1%, a w pozostałych 52,%). Wpływy z PIT i CIT oraz podatek od nieruchomości pozostają głównymi źródłami dochodów własnych. Uszczuplenie dochodów gmin na skutek decyzji władz lokalnych - w 211 r. obniżenia podatków, ulgi i zwolnienia wyniosły ponad 3 mld zł, tj. ok.. 4% dochodów ogółem i ok. 9% dochodów własnych. 25
Dochody gmin wzrost udziału środków UE Dochody ze środków UE w budżetach gmin (w mld zł) Udział dochodów ze środków UE w dochodach ogółem 8 21 211 6,5 7,1% 8,3% 6 5,1 4 2 1,5 1,8 1,7 1,2 2, 25 26 27 28 29 21 211 dochody d ogółem bez środków z UE dochody na finansowanie i współfinansowanie projektów UE Udział dochodów ze środków UE w dochodach ogółem różnych grup gmin 1% 7,7% 8,% 8,% 8,6% 8% 69% 6,9% 66% 6,6% 6% 4% 2% Wzrost pozyskanych przez gminy środków z UE o 25% r/r, z czego niemal 84% stanowiły środki na zadania inwestycyjne. Wyraźny wzrost udziały środków na finansowanie projektów unijnych w każdej kategorii gmin, najwyższy ż w gminach wiejskich. ijkih % miejskie miejsko- wiejskie wiejskie 21 211 26
Zróżnicowanie dochodów gmin Wzrost dochodów gmin na 1 mieszkańca (w zł) w 211 r. Dochody gmin na 1 mieszkańca (w zł) w 211 r. * 4 3 2 1 21 211 średnia krajowa 2969 Pomorskie Zachod dniopomorski Dolnośląskie Mazowieckie Małopolskie Warmińsko- Kujawskowiętokrzyskie Ś Lubuskie Łódzkie Podkarpackie Podlaskie Śląskie Lubelskie Wielkopolskie Opolskie Wzrost dochodów gmin w przeliczeniu na jednego mieszkańca w 211 r. o 133 zł, ł tj. o4,1% r/r, w tym: - w wiejskich o 131 zł (39% przekraczało średnią dla grupy), - w miejsko-wiejskich o 139 zł (47% przekraczało średnią dla grupy), - w miejskich o 137 zł (43% przekraczało średnią dla grupy). Koncentracja dochodów wg grup gmin w 211 r. 1% 4 8% 2836 2897 392 3 6% 4% 2 2% 1 Jedynie w województwie świętokrzyskim i podkarpackim spadły dochody na mieszkańca w porównaniu z rokiem poprzednim (odpowiednio o 66 zł i26zł). 57% 53% 61% Najwyższe dochody w przeliczeniu na jednego mieszkańca, podobnie jak w poprzednim roku, w gminach województwa pomorskiego (3,3 tys. zł), a najniższe woj. opolskiego i wielkopolskiego (odpowiednio 2,8 i 2,9 tys. zł). % miejskie miejsko-wiejskie wiejskie odsetek gmin poniżej średniej w grupie średnia w grupie w zł */ źródło: Sprawozdanie z działalności RIO i wykonania budżetów przez JST w 211 r., KR RIO, Warszawa 211, www.rio.gov.pl 27
Wydatki gmin wyraźny spadek wydatków inwestycyjnych Wydatki ogółem gmin (mld zł) Negatywna tendencja wydatków gmin w 211 r. - spadek wydatków inwestycyjnych o 1,8 mld zł, tj. o 9% r/r wobec 9 79,7 79,7 2% wzrostu o 25% w 21 r., przy wzroście wydatków bieżących o 16% 7, 3% r/r, w tym wzrost wydatków na wynagrodzenia i pochodne o 62,9 56,1 14% 15% 8% r/r. 6 12% 53,2 45,8 11% 12% Stosunkowo stabilna struktura wydatków gmin największy 1% udział di ł wydatków związanych z oświatąś i wychowaniem oraz 3 5% edukacyjną iopieką wychowawczą ok. 35% wydatków ogółem, 5% następnie na pomoc społeczną ok. 16%, a zatem na zadania związane z wydatkami tzw. sztywnymi (płace i wynagrodzenia). % % 25 26 27 28 29 21 211 wydatki dynamika (prawa skala) Wydatki inwestycyjne gmin (mld zł) i dynamika wzrostu (w%) Udział wybranych wydatków gmin w wydatkach ogółem (w %) 3 3% 25% 3% 25% oświata 2 1 11% 8,3 1,7 1,4 17% 15,8 12,6 19,7 17,9 2% 1% pomoc społeczna transport -1-3% -9% 25 26 27 28 29 21 211 % -1% adminstracja 21 211 gospodarka komunalna i ochrona środowiska wydatki inwestycyjne dynamika (prawa skala) 1 2 3 4 28
Wydatki inwestycyjne gmin wyraźny spadek nakładów Udział wydatków inwestycyjnych gmin w wydatkach ogółem (w %) 18% 2% 19% 2% 23% 25% 23% 25 26 27 28 29 21 211 Wydatki inwestycyjne finansowane ze środków UE (w mld zł) Spadek o 2 pkt. proc. r/r udziału wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem w 211 r., przy wzroście o 4,8% r/r inwestycji finansowanych ze 25% źródeł zagranicznych i spadku o 3,6% inwestycji pozostałych. Wzrost udziału inwestycji finansowanych ze środków UE w wydatkach ogółem w 211r. do 29% wobec 25% w 21 r. Prawie co trzecia złotówka nakładów inwestycyjnych (29%) pochodziła ze źródeł zagranicznych (w 21 r. 25%), byłył to głównie inwestycje związane z gospodarką komunalną iochronąśrodowiska 29%, rolnictwem i łowiectwem 24% oraz w transportem i łącznością 17%. Spadek o 7 zł wydatków inwestycyjnych yyjy gmin na jednego mieszkańca w stosunku do 21 r. Do 57,1% zwiększył się (o 2,6 pkt. proc.) odsetek gmin, które zrealizowały niższe od średniej w kraju wydatki inwestycyjne w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Wydatki inwestycyjne na mieszkańca wg województw (w zł) 25 2 15 4,9 5,1 9 6 3 21 211 średnia krajowa 72. 1 5 14,8 12,8 21 211 Pomorskie Małopolskie Zac chodniopomorskie Świętokrzyskie Lubelskie Dolnośląskie Podlaskie Mazowieckie Śląskie Warmińskomazurskie Kujawskopomorskie Podkarpackie Łódzkie Wielkopolskie Lubuskie Opolskie pozostałe inwestycje finansowane ze środków UE 29
Wynik budżetów gmin w 211 r. poprawa wyniku Wynik budżetów gmin (w mln zł) Nadwyżka operacyjna* gmin (w mld zł) 2,9 1-2 -6-1 -14 -,2-1,5 -,6-3,9-5,1-7,4 plan wykonanie 25 26 27 28 29 21 211 8 6 4 2 8,1 7,2 62 6,2 5,4 5, 5,4 4,7 25 26 27 28 29 21 211 Poprawa wyniku w 211 r. związana z wprowadzaniem przez resort finansów dyscypliny finansów publicznych deficyt budżetowy gmin stanowił 5,1% dochodów ogółem wobec 1,3% w 21 r. Spadek liczby gmin z deficytem do ok. 1,7 tys. (ok. 7,2% ogółu) wobec ok. 2,2 tys. (89,2%) w 21 r. Pogorszenie sytuacji gmin wiejskich udział gmin wiejskich z deficytem budżetowym wzrósł o 4,5 pkt. proc., a odsetek gmin miejskich i miejsko-wiejskich obniżył się, odpowiednio o 2,1 oraz 2,4 pkt. proc. W 211 r. zmniejszyła się o 1,5 mld zł, tj. prawie ¼, nadwyżka operacyjna, która wyznacza możliwości dalszego inwestowania przez gminy oraz określa zdolność do zaciągania nowych zobowiązań i obsługi dotychczasowych.. Deficyt operacyjny zanotowano w 4 gminach, tj. 16,6% ogólnej liczby. * Różnica między dochodami bieżącymi i wydatkami bieżącymi. Wg definicji MF : dochody bieżące = dochody ogółem dochody majątkowe (dotacje i środki na inwestycje, dochody ze sprzedaży majątku, dochody ze sprzedaży składników majątkowych), wydatki bieżące = wydatki ogółem wydatki majątkowe (wydatki na inwestycje, zakup akcji, wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego). Nadwyżka operacyjna wskazuje na sytuację finansową samorządu, jego potencjał inwestycyjny oraz zdolność kredytową im wyższy wskaźnik tym sytuacja samorządu jest lepsza. 3
Zobowiązania gmin w 211 r. kontynuacja wzrostu przy niższej dynamice Zobowiązania wg kategorii gmin w 211 r. (w mld zł) Zobowiązania gmin (w mld zł) 3 26, 6% 21,9 25 5% 2 4% 14,6 15 35% 9,6 1, 1,8 1 8,1 2% 5 19% 7% 4% 9% 19% 25 26 27 28 29 21 211 zobowiązania dynamika (prawa skala) Zobowiązania gmin wg tytułów dłużnych w 211 r. (w mld zł) % wiejskie 1,2 mld zł miejskie 6,3 mld zł miejskowiejskie 9,4 mld zł Wzrost zobowiązań gmin w porównaniu z poprzednim rokiem o4,1mldzł, tj. o 19% r/r, wobec 5% w 21 r. Najwyższy udział w zobowiązaniach ogółem gmin wiejskich (39%), następnie miejsko-wiejskich (36%) i miejskich (25%). 3 2 1 26, 25,6 Wzrost wartości kredytów i pożyczek zaciąganych przez gminy w 211 r. (o 2% r/r), natomiast niewielka aktywność gmin na rynku obligacji komunalnych (wartość zobowiązań spadła z,5 mld zł w 21 r. do,3 mld zł w 211 r.). Nadal niski udział wydatków na obsługę długu w wydatkach,3 ogółem (1,4%), pomimo istotnego wzrostu tych wydatków w. całkowite kredyty i pożyczki ż obligacje 211 r. - o 56% r/r. zadłużenie 21 211 31
Zobowiązania gmin w 211 r. nie ma zagrożenia przekroczenia ustawowych wskaźników Wskaźnik zadłużenia gmin (udział zobowiązań w dochodach ogółem) ogółem wg kategorii gmin 7% granica 7% 6% granica ustawowa 6% ustawowa 5% 5% 3% 3% 36,5% 37,4% 4% 3,3% 34,3% 4% 34,3% 3% 17,6% 18,5% 17,5% 17,4% 22,5% 3% 2% 2% 1% 1% % % gminy miejskie miejskowiejskie 25 26 27 28 29 21 211 ogółem Wskaźnik zadłużenia gmin uwzględniający zadłużenie związane z projektami UE 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % 18% 16% 17% 16% granica ustawowa 23% 21% 3% 27% 34% 3% 27 28 29 21 211 zobowiązania ą ogółem. zobowiązania bez kredytów i pożyczek na realizację projektów unijnych 6% dochodów 3,8% wiejskie 21 211 6% dochodu Brak zagrożenia przekroczenia ustawowego wskaźnika zadłużenia gmin w 211 r. (pomimo wzrostu r/r w każdej grupie gmin), jednak w jednostkowych przypadkach w kolejnych latach wzrost zadłużenia może mieć wpływ na płynność finansową jednostki. Spadek wskaźnika zadłużenia o 4 pkt. proc po uwzględnieniu zobowiązań gmin wynikających z realizacji projektów unijnych*, które w 211 r. wyniosły 3,2mldzłistanowiły 12%zobowiązań ogółem gmin. * zobowiązania unijne po 9 dniach od zakończenia inwestycji stają się zobowiązaniami wymagalnymi. 32
Zobowiązania gmin w 211 r. wzrost liczby gmin o wysokim wskaźniku zadłużenia Zróżnicowanie gmin wg wskaźnika zadłużenia Wskaźnik zadłużenia gmin wg województw - 1% 247 21 1% - 2% 36 211 2% - 3% 481 3% - 4% 55 4% - 5% 435 5% - 6% 261 pow. 6% 125 1 2 3 4 5 6 Polska Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie 21 Lubuskie Łódzkie 211 Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 2 4 6 Wyraźny wzrost liczby gmin o wskaźniku zadłużenia powyżej 3%, w tym zdecydowany wzrost liczba gmin, których zadłużenie mieściło się w granicach 5% - 6%. Niemal podwojenie liczby gmin, wktórych relacja zobowiązańą do dochodów przekroczyła 6% w211r.było ich 125. Jednak po odjęciu zobowiązań unijnych (zgodnie z z art. 17 ust. 3 uofp z 25 r.), ustawowy limit przekroczyło 31 (wobec 17 w 21 r.) Wzrost r/r przeciętnego zadłużenia gmin we wszystkich województwach. Najwyższe zadłużenie, podobnie jak w roku poprzednim dotyczyło gmin woj. lubuskiego 42,3%, zachodniopomorskiego 42,% oraz dolnośląskiego 4,9%. Najniższe przeciętne zadłużenie gmin odnotowano w woj. śląskim 28,8% oraz lubelskim i podlaskim 29,9%. 33
Zobowiązania gmin w 211 r. niekorzystne tendencje Tempo wzrostu dochodów i zobowiązań gmin (21=1) Struktura wydatków bieżących gmin w 211 r. 25% 8% dochody 21% 2% zobowiązania 19% 6% 18,4 15,8 18,4 19,8 15% 1% 5% % 15% 5% 6% 4% miejskie miejsko-wiejskie wiejskie Udział wydatków na obsługę długu w wydatkach ogółem (w %) 1,5% 1,%,5% 4% 2% % 46,9 46, 46,6 ogółem miejskie miejskowiejskie świadczenia na rzecz osób fizycznych wynagrodzenia i pochodne 47,6 wiejskie Wyraźnieź wyższeż tempo wzrostu zobowiązań ń niż dochodów dó we wszystkich kategoriach gmin, z największą dysproporcją wgminach wiejskich. Znaczącyą udział wydatków sztywnych y (płace i wynagrodzenia, zasiłki) w wydatkach bieżących. Rosnące wydatki na obsługę długu należące do kategorii wymagalnych.,% 28 27 28 29 21 211 34
Raport roczny 212 Sytuacja finansowa jednostek samorządu terytorialnego - miasta na prawach powiatu (powiaty grodzkie)
Podsumowanie 65 miast na prawach powiatu skupiało 1/3 dochodów całego sektora JST, w tym dochody Warszawy stanowiły ok. 1/5 dochodów wszystkich powiatów grodzkich. Wzrost dochodów miast na prawach powiatu w 211r. o 6% r/r (o 7% w 21 r.), w tym wzrost dochodów Warszawy o 7,9%, a pozostałych miast o 5% r/r. Główne czynniki wzrostu dochodów powiatów grodzkich w 211 r. to napływ środki UE (wzrost o 24% r/r, co stanowiło 1/5 wszystkich środków pozyskanych przez sektor JST) oraz dochody z CIT i PIT (wzrost r/r odpowiednio o 8,2% i 6,6%). Spadły natomiast wpływy z podatków lokalnych, związane głównie ze słabnącymi obrotami na rynku nieruchomości. Szczególna aktywność Warszawy w pozyskiwaniu środków UE w 21 r. dotacje wyniosły,7 mld zł,,4 mld zł w 21. i,3 mld zł w 29 r. Po latach dynamicznego wzrostu wydatków miast na prawach powiatu, w 211 r. osłabienie ich tempach wzrostu, głównie z powodu spadku wydatków inwestycyjnych o 3% r/r. W konsekwencji spadek udziału wydatków inwestycyjnych w wydatkach o 1,4 pkt. proc. w porównaniu z 21 r. Miasta o liczbie ludności ponad 2 tys. (łącznie z Warszawą) pozostały największymi inwestorami, pomimo wyraźnego spadku tempa nakładów w 211 r. inwestycje 17 miast stanowiły 67% wydatków inwestycyjnych wszystkich miast na prawach powiatu i 1/5 wydatków inwestycyjnych całego sektora JST. Wyhamowanie wzrostu zbiorczego deficytu efektem ostrożnejpolitykiinwestycyjnejmiastnaprawachpowiatu deficyt wykazało ł 55 spośródś 65 miast (59 w 21 r.). Wysoki wzrost kwoty zadłużenia powiatów grodzkich w 211 r. - o 4,7 mld zł, tj. o 2% r/r (25% w 21 r.). Niewielkie obniżenie dynamiki wzrostu w porównaniu do 21 r. wynikało z wysokiej bazy odniesienia. Zobowiązania 22 największych miast stanowiły 3/4 zobowiązań wszystkich 65 miast, w tym zobowiązania Warszawy 1/5 (ponad połowa zobowiązań z tytułu emisji obligacji). Istotny wzrost średniego wskaźnika zadłużenia powiatów grodzkich w 211 r. (o 5,9 pkt. proc.) poważnie zbliżył go do ustawowo dozwolonej granicy 6%, zwłaszczał w największych miastach. 36
Podsumowanie c.d. Negatywne tendencje w sytuacji finansowej miast na prawach powiatu: - znacznie szybszy wzrost zobowiązań aniżeli dochodów, zwłaszcza w największych miastach, - poziom zadłużenia powyżej 4% dochodów w ponad połowie miast, w tym w 13 spośród 65 zadłużenie na poziomie 5% - 6% (po uwzględnieniu zobowiązań unijnych żadne z miast nie przekroczyło progu 6%), - zagrożenie dla budżetu Warszawy zobowiązaniami jednostek nadzorowanych (przede wszystkim szpitali), - znaczący udział wydatków sztywnych (płace i wynagrodzenia, zasiłki) w wydatkach bieżących, - rosnące wydatki na obsługę długu (należące do kategorii wymagalnych). O ile zbiorczo stan zadłużenia w 21 r. nie stanowił zagrożenia dla sytuacji finansowej miast na prawach powiatu, gdyż udział zobowiązań w dochodach kształtował się poniżej ustawowo dozwolonej granicy 6%, to jednak wskaźnik zadłużenia wzrósł w porównaniu z 29 r. o 6,5 pkt. proc. i był na najwyższym poziomie spośród wszystkich szczebli samorządu. ą W jednostkowych przypadkach wzrost zadłużenia może mieć wpływ napłynność finansowąą miasta. Na tle sytuacji finansowej całego sektora JST, miasta na prawach powiatu, pomimo pogorszenia sytuacji finansowej w 211 r., pozostają najsilniejszym ekonomicznie segmentem ze względu na: - dużyż potencjał ł gospodarczy z racji większych dochodów dó i bardziej zróżnicowanych źródeł ih ich generowania, - większe możliwości rozwojowe, - rosnącą wiedzę władz samorządowych tego szczebla o aktywnym zarządzaniu finansami. 37
Wskaźniki finansowe x/ miasta na prawach powiatu. Wyszczególnienie jedn. miary 21 211 r/r Dochody ogółem mld zł 53,9 56,9 5,5% Dochody własne podstawowe mld zł 19,6 2,4 4,1% Dochody z tytułu podatków PIT i CIT mld zł 14,5 15,5 6,7% Subwencje i dotacje ogółem mld zł 19,6 2,9 6,7% Wydatki ogółem mld zł 59, 61,5 4,3% Wydatki inwestycyjne mld zł 12,7 12,4-2,6% Wynik budżetu mld zł -5,1-4,7 Wynik operacyjny mld zł 25 2,5 28 2,8 12,% Zobowiązania ogółem mld zł 23,4 28,1 19,8% w tym kredyty i pożyczki mld zł 2, 23,8 18,9% Na mieszkańca dochody ogółem zł 4 252 4 492 5,6% wydatki ogółem zł 4 652 4 859 4,4% wydatki inwestycyjne zł 1 2 977-2,5% Udziały podatków PIT i CIT w dochodach ogółem % 27, 27,3 x subwencji i dotacji w dochodach ogółem % 36,4 36,8 x wydatków inwestycyjnych w wydatkach ac ogółem % 21,5 2,1 x zobowiązań w dochodach ogółem % 43,5 49,4 x kredytów i pożyczek w zobowiązaniach ogółem % 85,3 84,7 x Liczba miast na prawach powiatów z deficytem budżetowym 59 55-6,8% x/ definicje w Aneksie metodologicznym 38
Dochody miast na prawach powiatu osłabienie tempa wzrostu Dochody ogółem (w mld zł) Struktura dochodów miast na prawach powiatu (w %) 8 2% 14% 53,9 56,9 6 13% 46,9 15% 49,4 5,3 14% 41, 36,3 4 1% 7% 2 6% 6% 5% 1% 8% 6% 4% 2% 21 211 2% 25 26 27 28 29 21 211 dochody dynamika (prawa skala) Dochody z PIT i CIT (w mld zł) 15 PIT 14, 12 9 6 3 CIT 1,5 25 26 27 28 29 21 211 % % dochody własne dochody z PIT i CIT dotacje i subwencje Nieco mniej korzystna dynamika wzrostu dochodów miast na prawach powiatu w 211 r. w porównaniu do roku poprzedniego (spadek o 1pkt.proc.),wtymwyższy wzrost dochodów Warszawy - o 7,9% r/r, wobec 5,% r/r w 64 pozostałych miastach na prawach powiatu.. Korzystna struktura dochodów ogółem powiatów grodzkich - podobny udział dochodów własnych podstawowych (bez PIT i CIT) oraz subwencji i dotacji, w dochodach ogółem (w 211r. odpowiednio 36% i 36,8%). Wzrost dochodów własnych miast na prawach powiatu o 4,9% r/r. Główne czynniki wzrostu dochodów powiatów grodzkich w 211 r. to dotacje unijne (wzrost o 24% r/r) oraz dochody z CIT ipit (wzrost odpowiednio o 8,2% i 6,6% r/r). /) 39
Powiaty grodzkie najsilniejszym segmentem sektora JST Udział dochodów ogółem miast na prawach powiatu w dochodach sektora JST w 211 r. Dochody ogółem miast na prawach powiatu wg liczby mieszkańców w 211 r. (w mld zł) 66,8% Warszawa do 1 tys. 33,2% 11,3 mld zł 7,3 mld zł dochody miast na prawach powiatu pozostałe JST powyżej 2 tys. 26,2 mld zł 1-2 tys 12,1 mld zł Zróżnicowanie dochodów na mieszkańca w miastach na prawach powiatu wg liczby mieszkańców w 211 r. 8 6576 7 6 4 2 4228 5% 43 5% 4288 x/ 56% do 1 tys. 1-2 tys. pow. 2 tys. Warszawa odsetek miast na prawach powiatu poniżej średniej w grupie średnia w grupie w zł 35 Znaczący udział dochodów miast na prawach powiatu w dochodach całego sektora 65 miast skupia 1/3 dochodów całego sektora JST, a wśród nich dochody Warszawy stanowią ok. 1/5. Wzrost dochodów miast na prawach powiatu (bez Warszawy) na mieszkańca w 211 r. o 22 zł, w relacji do poprzedniego roku (wzrost w 52 miastach, a spadek w 12). Niewielkie zróżnicowanie miast pod względem dochodów na jd jednego mieszkańca ń w grupach miast -w każdej grupie miast ok. połowa uzyskuje dochody na mieszkańca wyższe od średniej w odpowiedniej grupie wielkości. */ dochód bez Warszawy 4
Dochody miast na prawach powiatu aktywna absorpcja środków UE Dochody ze środków UE w budżetach miast na prawach powiatu (w mld zł) 3,5 2,9 3,6 21 5,4% Udział dochodów ze środków UE w dochodach ogółem miast na prawach powiatu (w %) 6,3% 211 1,4 2,2 2,,5 25 26 27 28 29 21 211 dochody ogółem bez środków z UE dochody na finansowanie i współfinansowanie projektów UE Tempo wzrostu dochodów zuewmiastachna prawach powiatu 8% 6% 4% 2% % 72% 58% 5% 9% Warszawa pozostałe miasta na prawach powiatu 21/211 211/21 Efekty aktywnej absorpcji środków UE miast na prawach powiatu w 211 r.: - do budżetów wpłynęło o 24% więcej r/r środków UE, co stanowiło 1/5wszystkichśrodków pozyskanych przez sektor JST (86% tych środków miało charakter dochodów inwestycyjnych), - wzrost udziału di ł bezzwrotnych środków zagranicznych w dochodach ogółem, - szczególna aktywność Warszawy w 211 r. 41
Dochody miast na prawach powiatu spadek podatków lokalnych Struktura dochodów własnych ogółem miast na prawach powiatu w 211 r. Dynamika głównych źródeł dochodów własnych ogółem miast na prawach powiatu (21=1) podatki i opłaty 5% 15% pozostałe dochody z 24% majątku 1% 7% 7% 9% 5% 2% % -5% podatek od nieruchomości 18% podatek od środków transportowych 1% udział w podatku CIT 4% udział w podatku PIT 39% -1% -15% wpływy z PIT i CIT dochody z majątku -9% -1% podatek od czynności cywilnych ni podatek od spadków i darowizn podatek od ieruchomości Stabilność struktury dochodów dó własnychł ogółem miast na prawach powiatu nadal w 211 r. głównym źródłem dochodów pozostawały udziały w podatkach PIT i CIT oraz podatek od nieruchomości. Wzrost dochodów własnych o 4,9% r/r, /, wtym wzrostdochodówzpiti CIT (najbardziej j wrażliwych na niekorzystne zmiany w koniunkturze gospodarczej), stabilne dochody z podatku od nieruchomości, natomiast spadek wpływów z podatków lokalnych związanych głównie ze słabnącymi obrotami na rynku nieruchomości. 42
Wydatki miast na prawach powiatu spadek inwestycji Wydatki ogółem miast na prawach powiatu (mld zł) 8 14% 15% 13% 11% 12% 56,2 59, 61,5 6 51,2 45,9 1% 1% 41,2 4 36,5 5% 5% 4% 2 % 25 26 27 28 29 21 211 wydatki dynamika (prawa skala) Wydatki inwestycyjne miast na prawach powiatu (w mld zł) i dynamika wzrostu (w%) 15 12,1 12,7 12,4 45% 42% 11,1 99 9,9 35% 1 7,9 23% 5,5 26% 25% 5 17% 15% 9% 5% 5% Udział wybranych wydatków miast na prawach powiatu w wydatkach ogółem oświata transport i łączność pomoc społeczna administracja gospodarka mieszkaniowa 21 211 5 1 15 2 25 3 Spadek tempa wzrostu wydatków miast na prawach powiatu związany ze spadkiem wydatków inwestycyjnych o 3% r/r. Brak istotnych zmian w strukturze wydatków miast na prawach powiatu wg działów klasyfikacji budżetowej - najwięcej środków przeznaczono na zadania związane z oświatą (ok. 3% wydatków ogółem), transportem i łącznością (ok.23% - wzrost o 2,4 pkt. proc.) oraz pomocą społeczną (ponad 1%). -5-3% -5% 25 26 27 28 29 21 211 wydatki inwestycyjne dynamika (prawa skala) 43
Wydatki inwestycyjne miast na prawach powiatu spadek tempa wzrostu w największych miastach Wydatki inwestycyjne miast na prawach powiatu wg liczby mieszkańców w 211 r. (w mld zł) Dynamika nakładów inwestycyjnych r/r Warszawa 2,1 mld zł do 1 tys. 1,7 mld zł 6% 3% 42% 11% 6% 11% 28% %. pow.2 tys. 6,2 mld zł 1-2 tys. 2,4 mld zł Tempo wzrostu/spadku wydatków inwestycyjnych yj y o Spadek udziału w 211 r. wydatków inwestycyjnych w wydatkach najwyższej i najniższej dynamice (21=1) ogółem o 1,4 pkt. proc. w porównaniu do poprzedniego roku. Miasta o liczbie ludności ponad 2 tys. (łącznie z Warszawą) 36 236 pozostały największymi ę inwestorami, pomimo wyraźnego spadku tempa nakładów w 211 r. inwestycje 17 miast stanowiły 67% 8 wydatków inwestycyjnych wszystkich miast na prawach powiatu i 1/5 6 4 wydatków inwestycyjnych całego sektora JST. 2 Ponad połowęł środków unijnych miasta na prawach powiatu przeznaczyły nainwestycjedrogoweiobiektysportowe(efekteuro 212). Istotne zróżnicowanie dynamiki wzrostu/spadku nakładów inwestycyjnych w poszczególnych miastach od wzrostu o ponad 3% do spadku o 8%. 44 2 18 16 14 12 1-2 -4-6 -8 Tarn nobrzeg Prze emyśl Świę ętochłowice Jele enia Góra Zam mość Świnoujście Rad dom Suw wałki Żor y Płoc ck Zielo ona Góra Zab brze -3% do 1 tys. -2% -9% 1-2 tys. pow. 2 tys. (bez W-wy) 21/29 211/21-19% Warszawa