Wszystkie scenariusze lekcji, komiksy i animacje są dostępne na: www.for.org.pl Temat: Od czego zależeć będzie Twoja emerytura? Autor: Beata Łuba-Krolik Poziom Szkoła ponadgimnazjalna Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół ponadgimnazjalnych Podstawy przedsiębiorczości Treści nauczania i umiejętności: Instytucje rynkowe. Uczeń: charakteryzuje system emerytalny w Polsce i wskazuje związek pomiędzy okresem aktywności zawodowej a wysokością przyszłej emerytury. Cele: Uczeń powinien: charakteryzować system emerytalny w Polsce; wskazywać związek między okresem aktywności zawodowej a wysokością przyszłej emerytury; umieć współpracować w grupie. Metody: praca z tekstem puzzle (układanka ekspercka) dyskusja miniwykład 1
Pojęcia kluczowe: system emerytalny filary systemu emerytalnego system repartycyjny ZUS OFE Materiały: Materiał pomocniczy nr 1 - komiks Andrzeja Milewskiego, I miejsce w kategorii Od czego zależy nasza emerytura w III edycji konkursu Forum Obywatelskiego Rozwoju na komiks i animację o tematyce ekonomicznej Materiał pomocniczy nr 2 karta pracy do analizy komiksu Materiał pomocniczy nr 3 teksty dla grup Materiał pomocniczy nr 4 tabela System emerytalny w Polsce Materiał pomocniczy nr 5 tekst FOR Od czego zależy nasza emerytura? Przebieg zajęć: 1. Na początku lekcji rozdaj uczniom komiks Andrzeja Milewskiego, I miejsce w kategorii Od czego zależy nasza emerytura? w III edycji konkursu FOR oraz karty pracy (materiał pomocniczy nr 1 i 2). Poproś o zapoznane się z historią przedstawioną w komiksie. Następnie zaproponuj, aby uczniowie w parach porozmawiali nt. komiksu i wypełnili kartę pracy. Po wykonaniu zadania, poproś kilka osób o podzielenie się wrażeniami i wnioskami na forum klasy. Podawane przez uczniów terminy zapisz na tablicy, jeśli to konieczne wyjaśnij ich znaczenie. Zwróć uwagę, czy wśród wypowiedzi uczniów pojawiły się, obok pojęć o charakterze emocjonalnym, np. bieda, złość, niezaspokojenie potrzeb itp., również pojęcia ekonomiczne, np. wydatki, oszczędzanie, składka, emerytura, ZUS. Czy wśród wypowiedzi uczniów na temat sytuacji opisanej w komiksie, przeważają opinie pozytywne, czy raczej negatywne? 2
2. Porozmawiaj z uczniami o przyczynach niskiej emerytury bohatera komiksu. Zapytaj, co ich zdaniem symbolizuje świnka? Podsumowując wypowiedzi wyjaśnij, że świnkę możemy uznać za symbol starego systemu emerytalnego, który obowiązywał w Polsce do końca 1998 r. Był to system repartycyjny, czyli oparty na umowie pokoleniowej. W systemie takim ludzie aktywni zawodowo wpłacają część zarobionych pieniędzy do wspólnej kasy, z której na bieżąco wypłacane są świadczenia (emerytury) osobom już niepracującym. Wadą tego systemu jest duża wrażliwość na proces starzenia się społeczeństwa i bezrobocie: oba zjawiska prowadzą do większych obciążeń osób pracujących (które muszą wówczas płacić wyższą składkę). Stary system emerytalny, oparty na ZUS, okazał się mało wydolny. 3. Poinformuj uczniów, że w 1999 roku Polska, jako jeden z pierwszych krajów w Europie, przeprowadziła gruntowną reformę systemu emerytalnego. Nowy system emerytalny objął wszystkich pracujących poza rolnictwem, którzy urodzili się po 1948 roku. Nowy system emerytalny funkcjonuje w oparciu o trzy filary - zreformowany ZUS, fundusze emerytalne oraz dobrowolne dodatkowe ubezpieczenie. 4. Poproś uczniów, aby utworzyli trzy np. cztero-, pięcioosobowe zespoły i przydzielili sobie w grupie numery od 1 do 4-5. Rozdaj grupom odpowiednie części tekstu (materiał pomocniczy nr 3). Poleć, aby każdy uczeń zapoznał się z tekstem najpierw indywidualnie, podkreślił w nim to, co uważa za najbardziej istotne, a następnie razem ze swoim zespołem porozmawiał na temat przeczytanego tekstu, uzgadniając najważniejsze informacje dotyczące opisanego filaru systemu emerytalnego. 5. Następnie poproś o utworzenie nowych zespołów, w skład których wejdą przedstawiciele poprzednich, zgodnie z przydzielonym wcześniej numerem np. uczniowie z nr 1 utworzą jeden zespół, dwójki kolejny itd. Każdy uczeń będzie ekspertem, który zrelacjonuje to, czego nauczył się pracując w poprzednim etapie zajęć. 3
6. Po zakończeniu pracy, poproś uczniów o powrót do grup wyjściowych. Poproś, by uczniowie przedstawili informacje, które uzyskali pracując w nowych grupach, a następnie uzupełnili tabelę charakteryzującą polski system emerytalny (materiał pomocniczy nr 4). Pomocny w wykonaniu ćwiczenia może być również tekst FOR Od czego zależy nasza emerytura? (materiał pomocniczy nr 5). Po zakończeniu pracy poproś jedną grupę o prezentację efektów swojej pracy, a pozostałe o ewentualne poprawki, uwagi. Zwracaj uwagę na poprawność wykonanego ćwiczenia, dopowiadaj, poprawiaj błędy. 7. Porozmawiaj z uczniami o tym, z czym im się kojarzy emerytura? Czy myślą o swojej emeryturze? Jak ją sobie wyobrażają? Podsumowując zwróć uwagę, że w nowym systemie emerytalnym wysokość przyszłej emerytury zależy od stażu pracy i poziomu zarobków. Im dłużej będziemy pracować i w tym czasie na naszym koncie emerytalnym zgromadzimy więcej oszczędności, tym samym wyższa będzie nasza emerytura. Również my sami wybieramy OFE, warto więc przyglądać się ich wynikom, sprawdzać skuteczność inwestycji i w razie potrzeby przenieść się do innego funduszu emerytalnego. Jeśli dysponujesz czasem, możesz przeanalizować z uczniami oferty kilku wybranych funduszy emerytalnych. Warto już w momencie wejścia na rynek pracy ubezpieczyć się dodatkowo w III filarze, który jest dobrowolnym ubezpieczeniem uzupełniającym świadczenia otrzymywane z I i II filaru. 8. Jako pracę domową poproś uczniów, aby zastanowili się, w jaki sposób główny bohater komiksu mógłby zadbać o swoją przyszłą emeryturę. Poproś o przygotowanie dalszego ciągu komiksu, w którym przedstawią swoje pomysły na dalsze losy bohatera komiksu. Materiały pomocnicze Materiał pomocniczy nr 1 4
Komiks Andrzeja Milewskiego, I miejsce w kategorii Od czego zależy nasza emerytura? w III edycji konkursu FOR na komiks i animację o tematyce ekonomicznej. http://www.for.org.pl/pl/a/1789,i-miejsce-w-kategorii Materiał pomocniczy nr 2 Karta pracy do analizy komiksu Kto jest głównym bohaterem komiksu?.. Jakie wrażenie wywarł na Tobie komiks? Czy Ci się podobał? Dlaczego?.. Jakie zagadnienia przedstawione zostały w komiksie? Które z nich Twoim zdaniem jest najważniejsze?.... Jaki problem został przedstawiony w komiksie?. Jaki tytuł mógłby mieć komiks?.. 5
Materiał pomocniczy nr 3 Teksty dla poszczególnych grup Grupa 1 Pierwszy filar systemu emerytalnego zarządzany przez państwo, oparty jest na zreformowanym Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. Ubezpieczenie w ramach I filaru jest powszechne i obowiązkowe, oparte na systemie repartycyjnym, to jest umowie pokoleniowej. Emerytura wypłacana jest dożywotnio po osiągnięciu wieku emerytalnego. Skarb Państwa gwarantuje 100% wypłacalności dla emerytury z pierwszego filaru. Każda osoba objęta ubezpieczeniem posiada w ZUS dwa indywidualne konta emerytalne: tzw. konto podstawowe oraz indywidualne subkonto. Wysokość świadczenia emerytalnego, które będzie wypłacane z I filaru, odpowiada kwocie zgromadzonego kapitału emerytalnego, podzielonego przez średnie dalsze trwanie życia osoby przechodzącej na emeryturę (wskaźnik GUS). Obecnie do I filaru trafia 17,22% pensji brutto: 12,22% na tzw. konto podstawowe oraz 5% na indywidualne subkonto. Środki zgromadzone w ZUS na obu kontach są waloryzowane. Środki na subkoncie są dodatkowo dziedziczone przez współmałżonka lub wskazaną osobę. Wpłacone do ZUS-u pieniądze są wydawane na wypłatę bieżących emerytur. Na naszych kontach w ZUS są jedynie zapisy, wirtualne punkty i obietnice, że następne pokolenia będą wypłacać nam wyznaczoną na ich podstawie emeryturę. I filar jest podatny na zmiany demograficzne i polityczne. Im mniej osób będzie pracowało w przyszłości, a więcej będzie emerytów, tym trudniej będzie państwu wywiązać się z zobowiązań wynikających z zapisów na naszych indywidualnych kontach w ZUS. 6
Grupa II Drugi filar w systemie zabezpieczenia społecznego oparty jest na Otwartych Funduszach Emerytalnych (OFE), które są odrębnymi podmiotami mającymi osobowość prawną. Ich zadaniem jest: prowadzenie indywidualnych kont członków Funduszu, gromadzenie składek członków Funduszu transferowanych za pośrednictwem ZUS, inwestowanie składek i wypracowanie kapitału. Dziś do II filara trafia 2,3% pensji brutto. Pieniądze te wędrują na indywidualne konto i są inwestowane w akcje i obligacje. Suma naszych składek oraz wypracowane zyski to nasze oszczędności zgromadzone w OFE. Wysokość przyszłej emerytury bezpośrednio zależy od wysokości składek, które wpłynęły na indywidualne konto w OFE oraz od umiejętności i efektywności ich inwestowania przez fundusz emerytalny. Dla osób urodzonych po 1968 roku przynależność do II filaru jest obowiązkowa. Istnieje jednak możliwość samodzielnego wyboru OFE. Istnieją specjalne regulacje w przypadku śmierci lub rozwodu uczestnika funduszu. Środki znajdujące się na koncie są dziedziczone przez współmałżonka lub wskazaną osobę. II filar jest związany z ryzykiem rynków finansowych wartość naszych oszczędności, które są w nim zgromadzone będzie w jakiejś części zawsze zależała np. od sytuacji na giełdzie. Ryzyko zmian wartości oszczędności zgromadzonych w OFE byłoby mniejsze, gdyby istniała możliwość inwestowania w akcje za młodu, a na starość przenoszenia oszczędności do mniej zyskownych, ale za to znacznie stabilniejszych obligacji. 7
Grupa III Trzeci filar w systemie zabezpieczenia emerytalnego jest dobrowolny. Ma charakter kapitałowy, jest związany z ryzykiem rynków finansowych wartość naszych oszczędności, które są w nim zgromadzone, będzie w jakiejś części zawsze zależała np. od sytuacji na giełdzie. Filar jest zarządzany przez prywatne instytucje. Jego celem jest zapewnienie osobom ubezpieczonym uzupełnienia przyszłej emerytury z I i II filaru Istnieją dwie formy gromadzenia środków w ramach III filaru: zbiorowe Pracownicze Programy Emerytalne indywidualne Indywidualne Konta Emerytalne Pracownicze Programy Emerytalne tworzone są dobrowolnie przez pracodawcę. Mają formę umowy lub umów określających zobowiązania pracodawcy i pracowników w związku z prowadzonym programem - PPE nie jest instytucją finansową. Wypłata świadczenia z PPE następuje po osiągnięciu wieku emerytalnego lub nabyciu wcześniejszych uprawnień emerytalnych przez uczestnika programu. Świadczenie emerytalne z PPE zwolnione jest z podatku dochodowego. Indywidualne Konto Emerytalne IKE jest indywidualną, kapitałową formą gromadzenia środków emerytalnych dla osób, które ukończyły 16 lat. Dopuszczalne jest gromadzenie środków tylko na jednym IKE. Środki na IKE mogą być gromadzone w formie funduszy inwestycyjnych, indywidualnych ubezpieczeń na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, lokaty bankowej, rachunku papierów wartościowych. Składki na IKE mogą być wnoszone z dowolną częstotliwością zależną jedynie od umowy z instytucją prowadzącą IKE. Inwestycje w ramach IKE zwolnione są z podatku od zysków kapitałowych. Wypłata świadczenia z IKE następuje po ukończeniu 60 roku życia w formie jednorazowej - wypłacone środki mogą być dalej inwestowane już poza IKE i wypłacane w formie ratalnej W przypadku śmierci środki zgromadzone na IKE są wypłacane: osobom uposażonym jeśli zostały wskazane 8
spadkobiercom jeśli nie zostały wskazane inne osoby uposażone. Źródło: www.igte.pl; http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/483351,do_dwoch_filarow_zus_i_ofe_dojdzie_zus_b is.html,2; http://www.godna-emerytura.pl/artykul/system-emerytalny-w-polsce/system-emerytalnypo-1999-roku-3-filary; http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,9393989,prezydent_podpisal_ustawe_tnaca_ofe Ap ele_nie_pomogly.html Materiał pomocniczy nr 4 Tabela Polski system emerytalny Wskaż cechy i czynniki opisujące oraz wpływające na poszczególne filary polskiego systemu emerytalnego Cecha/czynnik I filar II filar III filar SYSTEM PODSTAWOWY CZĘŚĆ DOBROWOLNA Obligatoryjność Obowiązkowy/dobrowolny Obowiązkowy/dobrowolny Obowiązkowy/dobrowolny Metoda finansowania Dziedziczenie oszczędności Forma gromadzenia środków Repartycyjny/kapitałowy Repartycyjny/kapitałowy Repartycyjny/kapitałowy Nie/tak Nie/tak Nie/tak Fundusz Ubezpieczeń Społecznych/ Otwarte Fundusze/ Emerytalne Oszczędności i ubezpieczenia dodatkowe Fundusz Ubezpieczeń Społecznych/ Otwarte Fundusze/ Emerytalne Oszczędności i ubezpieczenia dodatkowe Fundusz Ubezpieczeń Społecznych/ Otwarte Fundusze/ Emerytalne Oszczędności i ubezpieczenia dodatkowe 9
Zarządzający ZUS/PTE/instytucje finansowe ZUS/PTE/instytucje finansowe ZUS/PTE/instytucje finansowe Starzenie się społeczeństwa Nieodporny/ odporny Nieodporny/ odporny Nieodporny/ odporny Wzrost bezrobocia Nieodporny/ odporny Nieodporny/ odporny Nieodporny/ odporny Spadek płac i produkcji Nieodporny/ odporny Nieodporny/ odporny Nieodporny/ odporny Przetargi polityczne Nieodporny/ odporny Nieodporny/ odporny Nieodporny/ odporny Załamanie na giełdach Nieodporny/ odporny Nieodporny/ odporny Nieodporny/ odporny Długotrwała inflacja Nieodporny/ odporny Nieodporny/ odporny Nieodporny/ odporny Źródło: http://www.igte.pl/sysemeryt/01.htm Materiał pomocniczy nr 5 Tekst FOR Od czego zależy nasza emerytura? W polskim systemie emerytalnym wyróżniamy trzy elementy konstrukcyjne, tzw. filary: I obowiązkowy repartycyjny (ZUS-owski), II obowiązkowy kapitałowy (Otwarte Fundusze Emerytalne - OFE), III dobrowolny kapitałowy (Indywidualne Konta Emerytalne - IKE). 10
Obecnie do I filara trafia 17,22% pensji brutto. Wpłacone do ZUS-u pieniądze są natychmiast wydawane na wypłatę bieżących emerytur. W zamian dostajemy wirtualne punkty i obietnicę, że następne pokolenia będą wypłacać nam wyznaczoną na ich podstawie emeryturę. Do II filara trafia 2,3% pensji brutto. Pieniądze te wędrują na indywidualne konto i są inwestowane w akcje i obligacje. Suma naszych składek oraz wypracowane zyski to nasze oszczędności zgromadzone w OFE. Wpłaty do III filara nie są obowiązkowe. Zachętą do gromadzenia w nim dodatkowych oszczędności emerytalnych są ulgi podatkowe (obecnie niezbyt duże). Poza tym III filar działa podobnie jak II. Sposób wyznaczania emerytury jest bardzo prosty sprawdzamy, ile wirtualnych punktów zgromadziliśmy w ZUS i ile pieniędzy zgromadziliśmy w II filarze, a wynik dzielimy przez oczekiwaną dalszą długość trwania życia. Widać więc, że wysokość emerytury będzie zależała od tego: 1) Ile wpłaciliśmy do systemu (a więc też pośrednio jak długo pracowaliśmy), 2) Ile wynosi dalsza oczekiwana długość trwania życia. Ad 1. Na wysokość naszej emerytury istotny wpływ ma długość okresu odprowadzania "składek". Im dłużej pracujemy, tym dłużej odprowadzamy do systemu "składki" i tym wyższą otrzymamy emeryturę. Ad 2. Długość życia w Polsce systematycznie się wydłuża, co bardzo cieszy. Jednak trzeba pamiętać, że oznacza to, że dłużej żyjemy na emeryturze. Jeśli kiedyś ktoś zgromadził 200 tys. zł w systemie emerytalnym, a przeciętna pozostała długość trwania życia momencie przechodzenia na emeryturę wynosiła 5 lat, to mógł liczyć na emeryturę w wysokości około 40 tys. zł rocznie. Jednak w sytuacji, gdy oczekiwana długość życia na emeryturze wzrośnie o 5 lat, to ktoś, kto zgromadził 200 tys. otrzyma emeryturę wynoszącą tylko 20 tys. zł rocznie (bo 200 tys. dzielimy nie na 5 a na 10 lat dalszego życia). Z tym jest też związany drugi problem kwestia dyskryminacji kobiet. Średnio żyją one dłużej, a jednocześnie daje im się mniej czasu na zgromadzenie kapitału. Kobieta do 60 roku 11
życia musi uzbierać kapitał, który starczy jej jeszcze na około 20 lat życia, podczas gdy mężczyzna do 65 roku życia zbiera kapitał tylko na 15 lat emerytury. Dlatego ważne jest podnoszenie i zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn. I filar jest podatny na zmiany demograficzne i polityczne. Im mniej osób będzie pracowało w przyszłości, a więcej będzie emerytów, tym emerytury z niego wypłacane będą niższe. Obecnie na jednego emeryta przypada czterech pracujących a za około 20 lat będzie już tylko dwóch pracujących. Ryzyko polityczne jest związane z pokusą dla polityków, by w przyszłości zmieniać warunki wypłacania emerytur z I filara, częściowo nie wywiązując się z dzisiejszych obietnic. II i III filar jest związany z ryzykiem rynków finansowych wartość naszych oszczędności, które są w nim zgromadzone będzie w jakiejś części zawsze zależała np. od sytuacji na giełdzie. Choć oczywiście ryzyko to można ograniczać, gdyby istniała możliwość inwestowania w akcje za młodu, a na starość przenoszenia oszczędności do mniej zyskownych, ale znacznie bezpieczniejszych obligacji. Nie bez powodu hasłem reformy emerytalnej z 1999 roku było: bezpieczeństwo dzięki różnorodności. Budując system oparty na trzech różnych filarach, zwiększono bezpieczeństwo przyszłych emerytur. Obecne propozycje rządowe, dążące do wzrostu roli ZUS, spowodują wzrost ryzyka politycznego i demograficznego. Na koniec trzeba podkreślić, że w żadnym wypadku nie można zdawać się tylko na system emerytalny. Aby zwiększyć naszą emeryturę w przyszłości warto samemu zacząć na nią oszczędzać. Ważne jest by moment oszczędzania rozpocząć jak najwcześniej, najlepiej od momentu wejścia na rynek pracy. Długotrwałe i systematyczne oszczędzania nawet małych kwot przynosi bowiem duże korzyści. Oszczędzając 100 zł miesięcznie przez 30 lat przy zakładanym oprocentowaniu 5% w skali roku można otrzymać na koniec kwotę ponad 70 tys. zł. Oszczędzając trzy razy więcej, czyli 300 zł, lecz przez trzy razy krótszy okres, czyli 10 lat, przy tym samym oprocentowaniu uzyskamy niecałe 45 tys. zł. Źródło: http://www.for.org.pl/pl/od-czego-zalezy-nasza-emerytura 12