Polimerowe banknoty mu mog¹ siê zaopatrywaæ w wysokiej klasy sprzêt poligraficzny, wykorzystuj¹c go do fa³szowania ró nego rodzaju dokumentów. Wzrost si³y nabywczej pieni¹dza spowodowa³ wzrost zjawiska fa³szowania banknotów. W 1991 r. liczba ujawnionych fa³szywych banknotów wynosi³a 4,1 tys. szt., w 1992 r. ju 35 tys. szt., a w 1993 r. tys. szt. 1. Rozwój techniki sprawi³, e wraz ze wzrostem iloœci falsyfikatów wzros³a równie jakoœæ ich wykonania. Zastosowanie zabezpieczeñ przeciwko fa³szerstwom w banknotach, ró nego rodzaju papierach wartoœciowych i produktach markowych utrudnia ich podrabianie. Uzyskanie produktu idealnie zabezpieczonego wzmacnia ekonomicznie bezpieczeñstwo pañstwa. Szerokie zastosowanie papieru syntetycznego mo e spowodowaæ rewolucjê w drukarniach zajmuj¹cych siê produkcj¹ banknotów, poniewa producenci banknotów maj¹ zazwyczaj w³asne papiernie i musieliby przestawiæ produkcjê na papier syntetyczny. W drugiej po³owie XX w. chemia wielkocz¹steczkowa wkroczy³a w wiele dziedzin ycia, równie w przemys³ poligraficzny. Pod³o e papierowe jest coraz czêœciej zastêpowane przez papier syntetyczny. Na pod³o u syntetycznym drukowane s¹ mapy, encyklopedie, s³owniki, instrukcje, ksi¹ eczki dla dzieci, etykiety. Z u yciem papieru syntetycznego wykonywane s¹ równie dokumenty bankowe i pañstwowe. Ciekawym przyk³adem zastosowania papieru syntetycznego s¹ banknoty. W 1988 r. z okazji 2- -lecia powstania pañstwa australijskiego Bank Australii jako pierwszy na œwiecie wyemitowa³ banknot o nominale dolarów wykonany na pod- Ryc. 1ab. Banknot -dolarowy emisja okolicznoœciowa Fig. 1ab. Ten-dollar note special edition Zmiany polityczne i gospodarcze zachodz¹ce w Polsce po 1989 r. i otwarcie granic spowodowa³y nap³yw do kraju nowych technologii, ró norodnego sprzêtu komputerowego, drukarek i kserokopiarek kolorowych. Zniesienie cenzury i wszelkich ograniczeñ zwi¹zanych z dostêpem do urz¹dzeñ i materia³ów poligraficznych pozwoli³o na rozkwit tego typu us³ug. Z tej dogodnej sytuacji skorzysta³y œrodowiska przestêpcze. Bez proble- Ryc. 2. Australijskie znaki pieniê ne Fig. 2. Australian currency signs PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/6 59
³o u syntetycznym. By³a to emisja jednorazowa, okolicznoœciowa. Nie wiadomo, czy trudnoœci w zaopatrywaniu siê w roœlinny surowiec d³ugow³óknisty czy poszukiwanie skutecznych zabezpieczeñ przeciwko fa³szerzom sk³oni³y Bank Australijski do zastosowania pod³o a syntetycznego. Obecnie banknoty o wszystkich nomina³ach: 5,, 2,, dolarów s¹ drukowane na papierze syntetycznym. Banknoty australijskie popularnie zwane s¹ polimer notes. Do produkcji papieru syntetycznego stosuje siê polimery takie jak: polistyren, polietylen, polipropylen, poliamid, które powstaj¹ w wyniku polimeryzacji wêglowodorów nienasyconych. Polimery te ³¹czone s¹ ze sob¹ pod ciœnieniem i w wysokiej temperaturze. Papier syntetyczny ma w³aœciwoœci obce papierom w³óknistym. Chodzi tu przede wszystkim o odpornoœæ na czynniki: mechaniczne: wielokrotne zginanie, przedarcie, naderwanie, rozci¹ganie, œcieranie powierzchni, atmosferyczne i biologiczne: wilgoæ, œwiat³o, dzia³anie bakterii, zabrudzenia i t³uszcze. Dziêki temu banknoty wykonane na plastikowym pod³o u maj¹ o wiele d³u sz¹ ywotnoœæ ni banknoty papierowe. Wycofane z obiegu banknoty polimerowe mog¹ byæ wykorzystane do wytworzenia innych produktów, podczas gdy papierowe nadaj¹ siê tylko do spalania. Papier syntetyczny sam w sobie jest istotnym zabezpieczeniem banknotów przed ich fa³szowaniem, gdy sk³ad oraz technologia jego wykonywania stanowi¹ tajemnicê wytwórni. Plastikowe pod³o e charakteryzuje siê swoist¹, niepowtarzaln¹ faktur¹. Inne zabezpieczenia pod³o a to: znak wodny god³o Australii, a w przypadku banknotu - dolaro-wego emisji okolicznoœciowej falisty wzór; jest on s³abo widoczny, gdy znajduje siê na zadrukowanym polu; t³oczenia widniej¹ce w przeÿroczystym, niezadrukowanym polu znajduj¹cym siê w prawej dolnej czêœci awersu; w zale noœci od nomina³u s¹ to: w banknocie - dolarowym fale, w banknotach 2- i -dolarowych dwa razy powtórzone oznaczenie nomina- ³u, a w banknocie -dolarowym oznaczenie nomina³u. Ryc. 3. Znak wodny Fig. 3. Watermark Ryc. 4. T³oczenia oznaczenia nomina³u w niezadrukowanym polu Fig. 4. Relief printing of banknote value in clear field W³aœciwoœci tworzyw sztucznych powoduj¹, e proces zadrukowywania ich powierzchni jest bardziej skomplikowany i wymagaj¹cy ni w przypadku papieru pochodzenia roœlinnego. Tworzywa sztuczne nie charakteryzuj¹ siê w³aœciwoœciami adhezyjnymi. W zwi¹zku z tym, aby druk by³ mo liwy i pod³o e przyjmowa³o farbê, papier syntetyczny musi zostaæ poddany odpowiedniej obróbce uaktywniaj¹cej jego powierzchniê. Mimo to, wsi¹kliwoœæ papieru syntetycznego nie dorównuje wsi¹kliwoœci papierom pochodzenia roœlinnego, dlatego te do druku stosuje siê specjalne farby szybkoschn¹ce i mniejsz¹ prêdkoœæ druku, któr¹ przystosowuje siê do czasu utrwalenia obrazu. Ryc. 5. Druk stalorytniczy Fig. 5. Steel engraving printing Tworzywa sztuczne s¹ bardziej plastyczne ni zwyk³y papier i przy du ych naprê eniach nastêpuj¹ trwa- ³e ich odkszta³cenia (np. wyd³u enie) stwarzaj¹ce problemy z pasowaniem kolorów. Papier syntetyczny ma tendencjê do elektryzowania siê, co w znaczny sposób utrudnia proces drukowania. Z drugiej strony istnienie tych problemów jest swojego rodzaju dobr¹ ochron¹ banknotów przed ich fa³szowaniem. Banknoty australijskie drukowane s¹, tak jak papierowe banknoty, trzema technikami: stalorytem, offsetem i typografi¹. Stalorytem wykonany jest g³ówny motyw graficzny banknotu zwi¹zany z histori¹ Australii, oznaczenie nomina³u oraz mikrodruki. Elementy wykonane technik¹ stalorytnicz¹ s¹ wyczuwalne w dotyku. W³aœciwoœæ ta u³atwia weryfikacjê autentycznoœci banknotów, jak równie ich nomina³ów przez osoby niewidz¹ce i s³abo widz¹ce. Offsetem drukowane s¹ gilosze, reliefy, mikrodruki, irys, które stanowi¹ t³o PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/6
banknotu i decyduj¹ o jego kolorystyce, a jednoczeœnie s¹ zabezpieczeniem przed skanowaniem i kserowaniem banknotu. Trudnoœci zwi¹zane z pasowaniem elementów znajduj¹cych siê na awersie i rewersie banknotów zosta³y wykorzystane jako ich zabezpieczenie. Elementy graficzne wystêpuj¹ce na awersie banknotu bardzo dobrze mo na powiedzieæ, e wrêcz idealnie pokrywaj¹ siê z elementami rewersu. Ka dy z nomina³ów ma: recto-verso w postaci siedmioramiennej gwiazdy w ca³oœci widocznej w przeœwicie, dla banknotu okolicznoœciowego motyw rombu (czêœæ elementu wydrukowana jest na awersie, a czêœæ na rewersie); Ryc. 6. Recto-verso Fig. 6. Recto-verso cztery poziome pasy znajduj¹ce siê w górnej i dolnej czêœci z prawej i lewej strony awersu, które pokrywaj¹ siê w przeœwicie z takimi samymi pasami ze strony rewersowej. W œrodku elementu przeÿroczystego znajduje siê znak optyczny w postaci nadruku, w zale noœci od nomina³u, ró nych elementów graficznych: w banknocie 5-dolarowym kwiatek, w -dolarowym wiatrak, w 2-dolarowym kompas, w - -dolarowym stylizowany wizerunek krzy a po³udnia, a w -dolarowym ptak lirogon. Ryc. 8. Znak optyczny Fig. 8. Optical sign Obraz uzyskany na pod³o u syntetycznym jest bardziej precyzyjny, czystszy, o wiêkszej ostroœci konturów i d³u szej trwa³oœci ni uzyskany na papierze. Wynika to z faktu, e na pod³o u syntetycznym nie wystêpuje zjawisko w³oskowatoœci charakterystyczne dla papierów pochodzenia roœlinnego, a polegaj¹ce na sp³ywaniu farby po w³óknach. Ryc. 9. Rewers banknotu w promieniach UV Fig. 9. Reverse of banknote viewed in UV light Seria i numer banknotu, tak jak w banknocie papierowym, wykonane s¹ technik¹ typograficzn¹. W banknotach australijskich znajduj¹ siê te zabezpieczenia wynikaj¹ce z zastosowania specjalnych farb fluorescencyjnych i absorpcyjnych. Na rewersie banknotu farbami fluorescencyjnymi oprócz elementów graficznych, wykonano równie oznaczenie serii i numeru banknotu. Dziêki zastosowaniu farb absorpcyjnych uzyskano efekt metameryczny widoczny w promieniowaniu IR w zakresie nm w postaci obrazu fragmentu grafiki banknotu. Na banknocie -dolarowym emisji okolicznoœciowej w elemencie przeÿroczystym wprasowano dwustronny hologram z portretem kapitana J. Cooka. Na awersie widoczny jest jego lewy, a na rewersie prawy profil. Specyfika zastosowanego pod³o- a, zwi¹zane z tym trudnoœci technologiczne wystêpuj¹ce w trakcie procesu zadrukowywania, precyzja wy- Ryc. 7. Poziome pasy Fig. 7. Horizontal stripes Ryc.. Awers banknotu w promieniach IR Fig.. Averse of banknote in IR light PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/6 61
Porównanie skutecznoœci dzia³ania ró nych receptur roztworów ninhydryny Ryc. 11. Hologram Fig. 11. Hologram konania obrazu oraz pasowanie elementów awersu i rewersu s¹ zabezpieczeniami, które w istotny sposób wyró niaj¹ banknoty australijskie od innych œrodków p³atniczych. Australia jest prekursorem polimerowych banknotów. Obecnie banki centralne takich pañstw jak Bangladesz, Brazylia, Brunea, Sri Lanka, Tajwan, Wietnam, Papua-Nowa Gwinea, Kuwejt, Singapur, Indonezja, Samoa, Irlandia Pó³nocna oraz Rumunia zdecydowa³y siê na wprowadzenie do obiegu polimerowych banknotów. Wykonawc¹ niektórych z nich jest wytwórnia australijska. BIBLIOGRAFIA Urszula Konarowka 1. Pruszak A.: Waluty wymienialne. Ocena autentycznoœci pieniêdzy, Unia Wydawnicza Verum, Warszawa 1998 PRZYPISY 1 Denominacja z³otego (1995 1996) Materia³y i Studia NBP, Warszawa 1998 W procesie ujawniania odwzorowañ linii papilarnych mamy do czynienia z ró nego rodzaju metodami, tj. optycznymi, fizycznymi, chemicznymi oraz fizykochemicznymi. Jedn¹ z metod chemicznych najczêœciej stosowanych do ujawniania odwzorowañ linii papilarnych na wiêkszoœci pod³o y ch³onnych jest ninhydryna (ryc. 1). Substancja ta wykorzystywana z powodzeniem od kilkudziesiêciu lat uwa ana jest za jeden z najbardziej skutecznych odczynników chemicznych. W daktyloskopii jest stosowana bardzo czêsto zapewne z uwagi na fakt, e umo liwia ujawnianie odwzorowañ nawet po bardzo d³ugim czasie od pozostawienia. Ryc. 1. Wzór chemiczny ninhydryny (C 9 H 6 O 4 ) Fig. 1. Ninhydrin chemical formula Wiadomo, e odwzorowania linii papilarnych trac¹ swoj¹ lepkoœæ, gdy nastêpuje wysuszenie substancji potowo-t³uszczowej, co uniemo liwia przeniesienie odwzorowañ na foliê daktyloskopijn¹. Ujawnianie linii papilarnych na powierzchniach ch³onnych po d³u szym czasie jest mo liwa, gdy sk³adniki organiczne i nieorganiczne zawarte w substancji potowo-t³uszczowej wnikaj¹ bardzo powoli w g³¹b pod³o a. Ninhydryna jako œrodek chemiczny przeznaczona jest do ujawniania odwzorowañ linii papilarnych na powierzchniach ch³onnych. Uzyska³ j¹ w 19 r. Ruhemann, a po raz pierwszy w procesie ujawniania odwzorowañ linii papilarnych zastosowa³o j¹ dwóch szwedzkich naukowców: S. Oden i B. Von Hofsten w roku 1954. Obecnie ninhydryna jest powszechnie stosowana w kryminalistyce do ujawniania odwzorowañ linii papilarnych naniesionych substancj¹ potowo-t³uszczow¹ oraz do kontrastowania œladów krwawych na pod³o- ach ch³onnych, w szczególnoœci na papierowych, kartonach, surowym drewnie i tynku. Metoda ta jest jednak zupe³nie nieskuteczna na pod³o ach, które by- ³y mokre lub znajdowa³y siê w œrodowisku o du ej wilgotnoœci powietrza. Dzieje siê tak dlatego, e aminokwasy zawarte w substancji potowo- -t³uszczowej rozpuszczaj¹ siê w wodzie. W ten sposób odwzorowania linii papilarnych, które ewentualnie powinny siê tam znajdowaæ, zostaj¹ rozmyte b¹dÿ te ca³kowicie wymyte. Mechanizm reakcji chemicznej zachodz¹cej miêdzy ninhydryn¹, której chemiczna nazwa to 1,2,3-trójketohydrinden uwodniony, a aminokwasami zosta³ opisany szczegó³owo przez M. Friedmana i L.D. Williama. W uproszczeniu reakcja chemiczna zachodz¹ca pomiêdzy aminokwasami a ninhydryn¹ polega na reakcji grupy aminowej NH 2 z ninhydryn¹, w której wyniku powstaje barwny produkt dwuketohydrindamina, w literaturze fachowej okreœlany purpur¹ Ruhemanna. Ninhydryna, wchodz¹c w reakcjê ze znajduj¹cymi siê w substancji potowo-t³uszczowej bia³kami 62 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/6
i produktami ich rozk³adu aminokwasami, zabarwia odwzorowania linii papilarnych pozostawione na pod- ³o u na ró ny stopieñ koloru purpurowego. Ninhydryna reaguje równie z elatyn¹, kazein¹ oraz innymi zwi¹zkami bia³kowymi, które czêsto s¹ sk³adnikami papieru. Wad¹ stosowania metody ninhydrynowej jest d³ugi okres ujawniania, który mo e wynosiæ nawet do kilku dni (co jest zale ne od warunków przeprowadzania reakcji i wieku œladów). Zalet¹ jest natomiast mo liwoœæ jej stosowania do ujawniania nawet bardzo starych odwzorowañ linii papilarnych. Niekiedy jednak zdarza siê tak, e w kanalikach potowych na skórze niektórych osób nie wystêpuje dostateczna iloœci bia³ek, a w zwi¹zku z tym i aminokwasów. Dodatkowo nierównomierne ich rozmieszczenie na powierzchni skóry powoduje, e odwzorowania linii papilarnych nie ujawniaj¹ siê mimo zastosowanej metody. Zjawisko to, spowodowane uwarunkowaniami fizjologicznymi cz³owieka, nie stanowi wady zastosowanego œrodka, niemniej jednak jest istotn¹ przyczyn¹ braku ujawniania siê odwzorowañ. Nale y równie mieæ na uwadze fakt, e przy stosowaniu tej metody nale y bardzo ostro nie obchodziæ siê z dowodami rzeczowymi. Dotkniêcie przedmiotu poddanego wczeœniej dzia³aniu roztworu ninhydryny go³ymi rêkami mo e spowodowaæ powstanie przypadkowych nowych odwzorowañ linii papilarnych i wprowadziæ w ten sposób w b³¹d osoby badaj¹ce. Jednoczeœnie mo e spowodowaæ uszkodzenie starych odwzorowañ. W literaturze fachowej opisano kilka receptur na przygotowanie roztworu ninhydryny. Ze wzglêdu na ró - norodnoœæ sk³adników roztworów i ich w³aœciwoœci maj¹ce wp³yw bezpoœrednio na efekty ujawniania, a tak e w³aœciwoœci powoduj¹ce nara enie na ró nego rodzaju niebezpieczeñstwa podczas ich stosowania podjêto próbê wy³onienia najbardziej skutecznego, a zarazem jak najmniej szkodliwego dla zdrowia roztworu. W tym celu przeprowadzono badania walidacyjne szeœciu znanych i stosowanych receptur roztworów ninhydryny. Przebieg badañ Przygotowanie materia³u badawczego obejmowa³o wy³onienie najpowszechniej dostêpnych pod³o y papierowych, pozostawienie na nich œladów linii papilarnych i przechowywanie w przyjêtych przedzia³ach czasowych oraz przygotowanie ninhydryny wed³ug badanych receptur. Do badañ u yto trzech gatunków papieru, które stanowi³y pod³o a do nanoszenia odwzorowañ linii papilarnych (ryc. 2). Pod³o a u yte do badañ to: papier bia³y kserograficzny, papier gazetowy, papier pakowy. Ryc. 2. Przygotowanie próbki trzech pod³o y Fig. 2. Sample preparation of three backgrounds Pobranie materia³u badawczego Materia³ badawczy pobrano od 3 osób (18 mê czyzn i 12 kobiet) po trzy odbitki o malej¹cej iloœci substancji potowo-t³uszczowej, na ka - dym z trzech przygotowanych gatunków pod³o y. Czynnoœæ tê wykonano czterokrotnie w celu powtórzenia tego samego cyklu badañ dla dwóch czasów przechowywania œladów od pozostawienia. Od jednej osoby pobrano wiêc 36 odbitek (3 kolejne przy³o enia x 3 pod³o a x 2 serie x 2 terminy). Pobieranie materia³u badawczego odbywa³o siê poprzez dotkniêcie powierzchni papieru centraln¹ czêœci¹ d³oni po wczeœniejszym potarciu ni¹ okolic twarzy i w³osów bez wczeœniejszego umycia d³oni (ryc. 3). BRZEG OKCIOWY (ULARNY) BRZEG MIÊDZYPALCOWY BRZEG NADGARSTKOWY Ryc. 3. Odbitka linii papilarnych centralnego sektora d³oni Fig. 3. Central part of palmprint Nastêpnie powierzchniê z naniesionymi œladami podzielono na szeœæ sektorów, tak by mo liwe by³o zastosowanie przygotowanych wczeœniej szeœciu roztworów ninhydryny. Sektory otrzymano, dziel¹c œlad sektora centralnego d³oni wzd³u kierunku od brzegu radialnego (promieniowego) do ularnego (³okciowego). Czas przechowywania pobranego materia³u badawczego BRZEG PROMIENIOWY (RADIALNY) Pobrany materia³ badawczy podzielono na dwie czêœci, tak by mo - liwe by³o zastosowanie roztworów ninhydryny po dwóch czasach od pozostawienia œladów, tj. po odniach i po 3 miesi¹cach. Przygotowane pod³o a z pobranymi odbitkami linii papilarnych przechowywano w warunkach pokojowych w temperaturze ok. +2 o C. PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/6 63
Zastosowane w badaniu receptury ninhydryny Ninhydryna dostêpna jest na rynku w formie substancji sta³ej koloru bia³ego w postaci kryszta³ków lub proszku, z których przygotowuje siê samodzielnie roztwór, dodaj¹c do niego poszczególne zwi¹zki chemiczne, tworz¹c w ten sposób koncentrat, który nastêpnie rozcieñcza siê w rozpuszczalniku. Dostêpna jest te w formie gotowego roztworu aerozolowego. Przygotowuj¹c roztwór, nale y zachowaæ wszelkie formy ostro noœci, gdy u ywane komponenty s¹ toksyczne i ³atwopalne, a sama ninhydryna jest szkodliwa. Nale y za³o yæ fartuch ochronny, rêkawiczki, a w czasie pracy ze sproszkowan¹ ninhydryn¹ wskazane jest na³o enie maski ochronnej. Wszystkie czynnoœci nale y wykonywaæ pod w³¹czonym wyci¹giem. W sk³ad stosowanych roztworów ninhydryny wchodz¹ ró ne zwi¹zki chemiczne, które pe³ni¹ ró ne funkcje, i tak np. dodanie kwasu octowego, który znajduje siê w wiêkszoœci receptur, przyspiesza proces ujawniania, wp³ywaj¹c jednoczeœnie na stabilizacjê i wzmocnienie zabarwienia odwzorowañ linii papilarnych. Podobnie dzia³a zastosowanie chlorku cynku czy azotanu kadmu. Do powszechnie stosowanych rozpuszczalników nale ¹ miêdzy innymi: eter naftowy, aceton, octan etylu, alkohol etylowy, izopropanol, metanol oraz HFE 7, które mo na dobieraæ, uwzglêdniaj¹c przy tym ich wp³yw na pod³o a, œrodki kryj¹ce czy na wyrazistoœæ kontrastowania œladów na danym pod³o u. W przeprowadzonym badaniu zastosowano szeœæ roztworów ninhydryny wed³ug poni ej podanych receptur przygotowanych na piêæ dni przed ka dym z dwóch terminów ujawniania. Receptura I 1 6 g ninhydryny C 9 H 6 O 4 ml acetonu CH 3 COCH 3 Receptura II 2 a) Roztwór koncentratu 5 g ninhydryny C 9 H 6 O 4 3 ml metanolu CH 3 OH ml izopropanolu C 3 H 7 OH b) Roztwór roboczy 8 ml roztworu koncentratu ml eteru naftowego C 2 H 5 O- C 2 H 5 Receptura III 3 a) Roztwór koncentratu 5 g ninhydryny C 9 H 6 O 4 ml metanolu CH 3 OH ml octanu etylu C 4 H 8 O 2 ml kwasu octowego lodowatego CH 3 COOH b) Roztwór roboczy ml roztworu koncentratu ml eteru naftowego C 2 H 5 O- C 2 H 5 Receptura IV 4 a) Roztwór koncentratu 5 g ninhydryny C 9 H 6 O 4 2 ml etanolu bezw. 99,8% C 2 H 6 O ml kwasu octowego lodowatego CH 3 COOH b) Roztwór roboczy 3 ml roztworu koncentratu 97 ml eteru naftowego C 2 H 5 O- C 2 H 5 Receptura V 5 a) Roztwór koncentratu 4 g ninhydryny C 9 H 6 O 4 2 mlmetanolu CH 3 OH ml kwasu octowego lodowatego CH 3 COOH ml octanu etylu C 4 H 8 O 2 b) Roztwór roboczy ml roztworu koncentratu ml eteru naftowego C 2 H 5 O- C 2 H 5 Receptura VI 6,125 g chlorku cynku ZnCl 2 6 ml wody destylowanej,3 ml kwasu octowego lodowatego CH 3 COOH ml acetonu CH 3 COCH 3 1 g ninhydryny C 9 H 6 O 4 Po przygotowaniu szeœciu roztworów ninhydryny wed³ug powy szych receptur roztwory te umieszczono w miejscu zaciemnionym. W recepturze I i VI u yto acetonu jako rozpuszczalnika, w pozosta³ych recepturach zastosowano eter naftowy. Jednoczeœnie z uwagi na fakt, e kadm wykazuje siln¹ w³aœciwoœæ rakotwórcz¹, zmodyfikowano roztwór VI, zamieniaj¹c podawany przez literaturê azotan kadmu na chlorek cynku. Sposób przeprowadzenia badañ Po wyznaczonym czasie od pozostawienia œladów (odnie i 3 miesi¹ce) zastosowano szeœæ roztworów ninhydryny poprzez zanurzenie wyznaczonych sektorów w przygotowanych roztworach. Materia³ badawczy pozostawiono do wyschniêcia w celu odparowania rozpuszczalników, a nastêpnie umieszczono w zaciemnionej zamkniêtej komorze klimatyzowanej firmy Stanimex o symbolu KSX-213 z dodatkowym zaciemnieniem na 24 godziny, zachowuj¹c optymalne warunki ujawniania w temperaturze ok. 25 3 o C i przy wzglêdnej wilgotnoœci ok. %. Po tym okresie pozostawiono go w zaciemnionym miejscu na kolejne 24 godziny w celu umo liwienia stabilizacji œladów (zakoñczenia przebiegu reakcji ninhydrynowej). Ocenê ujawnionych œladów linii papilarnych przeprowadzono w œwietle bia³ym. Do przeprowadzenia rejestracji fotograficznej wybranych œladów u yto aparatu cyfrowego marki Canon EOS z obiektywem Sigma Zoom Aspherical o ogniskowej 28 135 mm umocowanym na kolumnie reprodukcyjnej marki Kaiser wraz z oœwietleniem. Czynnoœci te powtarzano, prowadz¹c badanie dla drugiego czasu. Wyniki badañ Przyst¹piono do oceny uzyskanych wyników, przyjmuj¹c nastêpuj¹c¹ skalê oceny: 64 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/6
Tabela 1 Zbiorcze zestawienie œredniej procentowej œladów linii papilarnych nadaj¹cych siê do identyfikacji ( 2 ) z dwóch serii badañ Collation of latent fingermarks suitable for identification ( 2 ) from two examination series (mean percentage) PAPIER KSEROGRAFICZNY Roztwory 1 przyłożenie 2 przyłożenie 3 przyłożenie ninhydryny od. 3 mies. od. 3 mies. od. 3 mies. I 55 38,33 43,34 25 28,34 II 53,33 35 36,67 2 23,33 III 66,67 65 36,67 48,34 3 41,67 IV 71,67 45 56,67 36,67 48,33 V 73,34 78,34 45 58,33 33,34 45 VI 66,67 76,67 51,67 43,34 43,34 brak odwzorowañ linii papilarnych, 1 œlad z widocznymi odwzorowaniami linii papilarnych, ale nienadaj¹cy siê do identyfikacji, 2 œlad dobrze widoczny, czytelny nadaj¹cy siê do identyfikacji. Wyniki po przeprowadzonych oglêdzinach zsumowano i przedstawiono w formie tabelarycznej. Przedstawione w tabeli 1 dane zaprezentowano na rycinie 4. Jak wynika z ryc. 4, dla œladów z kolejnych przy³o eñ na papierze kserograficznym najefektywniejsze okaza³y siê roztwory V, VI i IV. Najmniej odwzorowañ ujawni³o siê po zastosowaniu roztworu II we wszystkich trzech przy³o eniach. Przedstawione w tabeli 2 dane zaprezentowano na rycinie 5. Jak wynika z ryc. 5, dla œladów z pierwszego przy³o enia na papierze gazetowym najefektywniejsze okaza³y siê roztwory IV, III i V; dla œladów z drugiego przy³o enia roztwory V, IV, VI, a dla œladów z trzeciego przy³o enia VI, V. Skutecznoœæ ujawniania na papierze gazetowym jest mniejsza dla wszystkich roztworów w stosunku do kolejnych przy³o- eñ ni na papierze kserograficznym. Najmniej efektywny we wszystkich trzech przy³o eniach, podobnie jak 3 2 PAPIER KSEROGRAFICZNY Średnia procentowa śladów linii papilarnych nadających się do identyfikacji ( 2") z dwóch serii badań 1 przyłożenie 2 przyłożenie 3 przyłożenie PAPIER GAZETOWY Średnia procentowa śladów linii papilarnych nadających sie do identyfikacji ( 2 ) z dwóch serii badań 3 2 1 przyłożenie 2 przyłożenie 3 przyłożenia Ryc. 4. Ryc. 5. Tabela 2 Zbiorcze zestawienie œredniej procentowej œladów linii papilarnych nadaj¹cych siê do identyfikacji ( 2 ) z dwóch serii badañ Collation of latent fingermarks suitable for identification ( 2 ) from two examination series (mean percentage) Roztwory PAPIER GAZETOWY 1 przyłożenie 2 przyłożenie 3 przyłożenie ninhydryny odnie 3 miesiące odnie 3 miesiące odnie 3 miesiące I 2 3 11,67 15 II 36,67 45 11,67 13,34 5 8,34 III 48,33 63,34 21,67 26,67 11,67 16,67 IV 61,67 66,67 26,67 36,67 15 15 V 61,67 35 38,33 18,34 21,67 VI 41,67 35 35 18,34 23,33 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/6 65
Tabela 3 Zbiorcze zestawienie œredniej procentowej œladów linii papilarnych nadaj¹cych siê do identyfikacji ( 2 ) z dwóch serii badañ Collation of latent fingermarks suitable for identification ( 2 ) from two examination series (mean percentage) PAPIER PAKOWY Roztwory 1 przyłożenie 2 przyłożenie 3 przyłożenie ninhydryny od. 3 mies. od. 3 miesi. od. 3 mies. I 8,33 2 1,67 6,67 1,67 5 II 11,67 16,67 1,67 1,67 III 2 33,33 5 13,33 1,67 8,33 IV 28,34 46,67 5 11,67 1,67 8,34 V 23,34 53,34 11,67 16,67 1,67 VI 15 25 8,33 15 8,34 16,67 na pod³o u kserograficznym, okaza³ siê roztwór II. Przedstawione w tabeli 3 dane zaprezentowano na rycinie 6. Jak wynika z ryc. 6, dla œladów z pierwszego przy³o enia na papierze pakowym najefektywniejsze okaza³y siê roztwory V i IV. Dla œladów z drugiego przy³o enia najefektywniejsze by³y roztwory V i VI. Najskuteczniejszy dla œladów z trzeciego przy³o enia, podobnie jak na pod³o u gazetowym, okaza³ siê roztwór VI. Najmniej efektywny we wszystkich trzech przy³o eniach, podobnie jak na pod³o u kserograficznym i gazetowym, okaza³ siê roztwór II. W dalszej czêœci pracy zestawiono w tabelach 4, 5, 6 uœrednione wyniki w procentach z trzech kolejnych przy³o eñ na papierze kserograficznym. Przedstawione w tabeli 4 dane zaprezentowano na rycinie 7. Przedstawione w tabeli 5 dane zaprezentowano na rycinie 8. Zbiorcze zestawienie potwierdza mniejsz¹ skutecznoœæ roztworów na papierze gazetowym. Na tym pod³o- u najskuteczniejsze s¹ roztwory V, IV, VI i III. Przedstawione w tabeli 6 dane zaprezentowano na rycinie 9. Skutecznoœæ roztworów na papierze pakowym jest mniejsza. Na tym pod³o u najskuteczniejsze s¹ roztwo- PAPIER PAKOWY Średnia procentowa śladów linii papilarnych nadająch się do identyfikacji ( 2 ) z dwóch serii badań 3 2 1 przyłożenie 2 przyłożenie 3 przyłożenie 3 2 PAPIER KSEROGRAFICZNY Wykres średniej procentowej z trzech kolejnych przyłożeń 2 1 Ryc. 6 Ryc. 7 Roztwory Tabela 4 Zbiorcze zestawienie œredniej procentowej œladów linii papilarnych z trzech kolejnych przy³o eñ na papierze kserograficznym Collation of latent fingermarks from three consecutive depositions on xerox paper (mean percentage) PAPIER KSEROGRAFICZNY 2 1 ninhydryny od. 3 mies. od. 3 mies. od. 3 mies. I 39,44 43,89 16,11,56 44,45 45,56 II 36,11 12,78 11,11 51,11 48,89 III 44,45 51,67 18,33 12,23 37,22 36,12 IV 51,11 58,33 17,78 12,78 31,11 28,89 V,56,56 17,22 13,34 32,22 26,12 VI 53,89 21,67 18,33 25,55 21,67 66 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/6
Tabela 5 Zbiorcze zestawienie œredniej procentowej œladów linii papilarnych z trzech kolejnych przy³o eñ na papierze gazetowym Collation of latent fingermarks from three consecutive depositions on newspaper (mean percentage) PAPIER GAZETOWY Roztwory 2 1 ninhydryny odnie 3 miesiące odnie 3 miesiące odnie 3 miesiące I 23,89 31,67 11,12 9,45 65 58,89 II 17,78 22,23 15,56,56,56 III 27,22 35,56 15 57,78 54,44 IV 34,45 39,45 2,56 13,89 45 43,34 V 37,78,57 18,89 16,11 43,34 43,34 VI 31,67 36,11 19,98 11,11 48,33 52,78 3 2 PAPIER GAZETOWY Wykres średniej procentowej z trzech kolejnych przyłożeń 2 1 3 2 PAPIER PAKOWY Wykres średniej procentowej z trzech kolejnych przyłożeń 2 1 Ryc. 8 Ryc. 9 Tabela 6 Zbiorcze zestawienie œredniej procentowej œladów linii papilarnych z trzech kolejnych przy³o eñ na papierze pakowym Collation of latent fingermarks from three consecutive depositions on wrapping paper Roztwory ninhydryny PAPIER PAKOWY 2 1 odnie 3 miesiące odnie 3 miesiące odnie 3 miesiące I 3,89,56 8,89,56 86,67 78,89 II 3,89 6,67 2,78 7,23 93,33 83,33 III 8,89 13,33,56,56 71,67 IV 11,67 22,23 12,22,56 71,11 67,22 V 12,23 26,67 13,89 12,78 73,89,55 VI,56 18,89 12,78 76,67 71,11 ry V, IV i VI. Najmniej œladów ujawni- ³o siê po zastosowaniu roztworu II. Dane z tabel 4, 5 i 6 dotycz¹ce tylko pozytywnych ujawnieñ œladów linii papilarnych na u ytych pod³o ach zebrano w tabeli 7. W tabeli 8 zestawiono pozytywne ujawnienia niezale nie od czasu, po którym ujawniono œlady. Przedstawione w tabeli 8 dane zaprezentowano na rycinie. Powy szy wykres prezentuje wyniki ujawniania œladów linii papilarnych na u ytych w badaniu pod³o- ach. Niezale nie od pod³o a i czasu, po którym ujawniano œlady linii papilarnych najskuteczniejsze s¹ roztwory VI, V, IV. Najmniej œladów linii papilarnych, na u ytych pod³o ach, ujawni³o siê po zastosowaniu roztworu II. Przedstawione w tabeli 9 dane zaprezentowano na rycinie 11. Ze zgromadzonych danych przedstawionych na wykresach wynika, e najskuteczniejszym roztworem na wszystkich badanych pod³o ach jest roztwór V. Nieco mniejsz¹ skutecznoœæ wykazuj¹ roztwory IV i VI. Wybrane œlady linii papilarnych zarejestrowano fotograficznie z u yciem aparatu cyfrowego marki Canon EOS z obiektywem Sigma Zoom Aspherical o ogniskowej 28 135 mm umocowanym na kolumnie reproduk- PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/6 67
Tabela 7 Porównawcze zestawienie œredniej procentowej œladów linii papilarnych nadaj¹cych siê do identyfikacji ( 2 ) z trzech kolejnych przy³o eñ na u ytych pod³o ach papierowych, z uwzglêdnieniem czasu od pozostawienia œladów Collation of latent fingermarks suitable for identification ( 2 ) from three consecutive depositions on paper backgrounds with reference to time factor (mean percentage) PAPIER Roztwory KSEROGRAFICZNY GAZETOWY PAKOWY ninhydryny od. 3 mies. od. 3 mies. od. 3 mies. I 39,44 43,89 23,89 31,67 3,89,56 II 36,11 17,78 22,23 3,89 6,67 III 44,45 51,67 27,22 35,56 8,89 18,33 IV 51,11 58,33 34,45 39,45 11,67 22,23 V,56,56 37,78,57 12,23 26,67 VI 53,89 31,67 36,11,56 18,89 Tabela 8 Porównawcze zestawienie œredniej % œladów linii papilarnych nadaj¹cych siê do identyfikacji ( 2 ) ujawnionych na trzech u ytych pod³o ach Collation of latent fingermarks suitable for identification ( 2 ) and developed on three backgrounds used (mean percentage) Roztwory ninhydryny Ślady nadaj ące się do identyfikacji KSEROGRAFICZNY GAZETOWY PAKOWY I 41,67 27,78 7,22 II 38,6 2 5,28 III 48,6 31,39 13,61 IV 54,72 36,94 16,95 V 55,56 39,17 19,45 VI 56,94 33,89 14,73 Tabela 9 Porównawcze zestawienie œredniej procentowej œladów linii papilarnych nadaj¹cych siê do identyfikacji ( 2 ) ujawnionych na wszystkich u ytych pod³o ach Collation of latent fingermarks suitable for identification ( 2 ) and developed on all backgrounds used (mean percentage) Roztwory ninhydryny Œrednia procentowa ujawnionych œladów I 25,56 II 21,2 III 31,2 IV 36,2 V 38,6 VI 35,19 cyjnej marki Kaiser wraz z oœwietleniem (ryc. 13 18). Podsumowanie i wnioski z badañ Celem przeprowadzonych badañ by³a próba znalezienia najbardziej efektywnego roztworu ninhydryny spoœród szeœciu receptur tego roztworu podawanych przez literaturê fachow¹. Do przeprowadzenia badañ u yto trzech gatunków papieru kserograficznego, gazetowego i pakowego. Zastosowanych roztworów ninhy- 3 2 Wykres średniej procentowej śladów linii papilarnych nadających się do identyfikacji ( 2 ) z trzech kolejnych przyłożeń na papierze xero, gazetowym, pakowym papier kserograficzny papier gazetowy papier pakowy Ryc. Wykres średniej procentowej śladów linii papilarnych na trzech podłożach 3 2 I II III IV V VI KSEROGRAFICZNY GAZETOWY PAKOWY Ryc. 11. Œrednia procentowa œladów linii papilarnych nadaj¹cych siê do identyfikacji ( 2 ) ujawnionych na wszystkich u ytych pod³o ach Fig. 11. Mean percentage of latent fingermarks suitable for identification ( 2 ) and developed on all backgrounds used 68 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/6
I II III IV V VI 21,11 25,56 31,2 36,2 35,19 38,6 Ryc. 12. Œrednia procentowa œladów linii papilarnych nadaj¹cych siê do identyfikacji ( 2 ) ujawnionych na wszystkich u ytych pod³o ach Fig. 12. Mean percentage of latent fingermarks suitable for identification ( 2 ) and developed on all backgrounds used doœwiadczenia stwierdzono, e: 1. Najwiêcej œladów linii papilarnych ujawni³o siê na papierze kserograficznym po zastosowaniu roztworu VI (na acetonie), a na papierze gazetowym i pakowym roztworu V (na metanolu, eterze naftowym). 3. Najmniej efektywny okaza³ siê roztwór II (na izopropanolu, eterze naftowym) bez wzglêdu na gatunek papieru i czas, po którym ujawniano œlady. 4. Po zastosowaniu roztworów ninhydryny do ujawnienia odwzorowañ linii papilarnych po trzech miesi¹cach od momentu ich pozostawienia iloœæ czytelnych œladów nieco siê zwiêkszy³a. 5. Najwiêcej odwzorowañ linii papilarnych ujawni³o siê na papierze kserograficznym, mniej na papierze gazetowym, a bardzo ma³o na papierze pakowym. Ryc. 13. Œlady linii papilarnych ujawnione roztworem V na papierze kserograficznym, gazetowym i pakowym po 3 miesi¹cach przechowywania Fig. 13. Latent fingermarks developed with V solution on xerox, wrapping paper and newspaper after three month storage Ryc. 14. Œlady linii papilarnych ujawnione roztworem IV na papierze kserograficznym, gazetowym i pakowym po 3 miesi¹cach przechowywania Fig. 14. Latent fingermarks developed with IV solution on xerox, wrapping paper and newspaper after three month storage Ryc. 15. Œlady linii papilarnych ujawnione roztworem VI na papierze kserograficznym, gazetowym i pakowym po 3 miesi¹cach przechowywania Fig. 15. Latent fingermarks developed with VI solution on xerox, wrapping paper and newspaper after three month storage Ryc. 16. Œlady linii papilarnych ujawnione roztworem V na papierze kserograficznym, gazetowym i pakowym po odniach przechowywania Fig. 16. Latent fingermarks developed with V solution on xerox, wrapping paper and newspaper after two week storage Ryc. 17. Œlady linii papilarnych ujawnione roztworem IV na papierze kserograficznym, gazetowym i pakowym po odniach przechowywania Fig. 17. Latent fingermarks developed with IV solution on xerox, wrapping paper and newspaper after two week storage Ryc. 18. Œlady linii papilarnych ujawnione roztworem VI na papierze kserograficznym, gazetowym i pakowym po odniach przechowywania Fig. 18. Latent fingermarks developed with VI solution on xerox, wrapping paper and newspaper after two week storage dryny u yto do ujawnienia odwzorowañ linii papilarnych po dwóch i trzech miesi¹cach od momentu ich naniesienia na wymienionych pod³o- ach. W wyniku przeprowadzonego 2. Najwiêksz¹ skutecznoœæ bez wzglêdu na gatunek papieru i czas, po którym ujawniono œlady, wykaza³y roztwory V, IV (na etanolu, eterze naftowym) i VI. Nale y te zwróciæ uwagê na fakt, e nie bez znaczenia jest osoba, która pozostawi³a odwzorowania linii papilarnych. Wydaje siê, e na wynik mia³y wp³yw warunki fizjologiczne da- PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/6 69
nego cz³owieka. Wœród osób pozostawiaj¹cych odwzorowania linii papilarnych na badanych pod³o ach znajdowa³y siê osoby, których odwzorowania by³y bardzo dobrze widoczne po zastosowaniu ka dego roztworu na wszystkich badanych pod³o ach, ale te takie osoby, których œlady niezale nie od zastosowanego roztworu, pod³o a i czasu ich przechowywania od naniesienia na pod³o e nie ujawni³y siê. W przeprowadzonym doœwiadczeniu wp³yw na wynik ujawnienia po zastosowaniu roztworów ninhydryny mia³ równie zastosowany gatunek pod³o a, który ró nie reagowa³ na pozostawione na nim œlady linii papilarnych. Doœwiadczenie wykaza³o, e nie mo na jednoznacznie wskazaæ jednego najskuteczniejszego roztworu ninhydryny z uwagi na niewielkie ró - nice pomiêdzy trzema z szeœciu zastosowanych roztworów ninhydryny. Mo na jedynie wyodrêbniæ grupê roztworów, które wykaza³y siê najwiêkszym stopniem efektywnoœci, tj. roztwory V, IV i VI. BIBLIOGRAFIA 1. Baniuk K.: Optymalne warunki przebiegu reakcji ninhydrynowej i ich wp³ywu na efekt ujawniania œladów linii papilarnych, Problemy Kryminalistyki 1979, nr 137, Warszawa, s. 54 65. 2. Baniuk K.: Proces starzenia siê œladów linii papilarnych. Badania diagnostyczne oraz znamiona staroœci œladów, Problemy Kryminalistyki 24, nr 243, s. 34 35. 3. Baniuk K., Bieñkowski J.: Kompleksowa metoda ujawniania œladów linii papilarnych na papierach gwarancj¹ uzyskania najwy szej efektywnoœci, Problemy Kryminalistyki 1988, nr 181, s. 294 33. 4. Früh W., Hofman W.: Ujawnianie niewidocznych œladów daktyloskopijnych na papierze, Problemy Kryminalistyki 1957, nr 6 7, s. 142 143. 5. Grzeszyk C.: Daktyloskopia, PWN, Warszawa 1992, s. 24 28. 6. Ho³yst B.: Kryminalistyka, PWN, Warszawa 2, s. 516 517. 7. Horoszowski P.: Metody ujawniania i utrwalania œladów linii papilarnych, Problemy Kryminalistyki 1957, nr 6 7, Warszawa, s. 5 48. 8. Je ewski M.: Fizyka, Warszawa 1957, s. 222 225. 9. Kêdzierski W. [red.]: Technika kryminalistyczna, t. I, Szczytno 22, s. 32 34.. Kowalik J.: Daktyloskopia i pokrewne metody identyfikacji cz³owieka, cz. I, Wyd. WSPol, Szczytno 2, s. 31 33. 11. Krasnowski W.: Porównanie efektywnoœci dzia³ania roztworów ninhydryny w odniesieniu do ujawniania œladów linii papilarnych œwie ych i starych, Biuletyn Informacyjny 1994, nr 93, Wyd. CLK KGP, Warszawa, s. 53. 12. Miernik S.: Metodyka badañ daktyloskopijnych wnioskowanie oraz identyfikacja, Warszawa 1996, Wyd. CLK KGP, s. 2 21. 13. Moszczyñski J.: Daktyloskopia. Zarys teorii i praktyki, Wyd. CLK KGP, Warszawa 1997. 14. Moszczyñski J., Rybczyñska- -Królik M.: Daktyloskopia. Materia³y szkoleniowe, Wyd. CSP, Legionowo 2. 15. Rybczyñska-Królik M.: Mo liwoœci zastosowania w roztworze ninhydryny innych rozpuszczalników zastêpuj¹cych aceton, Problemy Kryminalistyki 1985, nr 169, s. 468 482. 16. Szkatulski J.: Daktyloskopia i jej wykorzystanie materia³y pomocnicze, Wyd. ZTK, S³upsk 1996. 17. Tomaszycki K.: Porównanie efektywnoœci ujawniania œladów linii papilarnych klasycznym roztworem ninhydryny z dodatkiem gencjany, Biuletyn Informacyjny 1994, nr 95, s. 32 39. PRZYPISY 1 Wg J. Moszczyñski: Daktyloskopia. Zarys teorii i praktyki Wyd. CLK KGP, Warszawa 1997; 2 Ibidem; 3 Ibidem na podstawie D. Tighe, J. Freon: Identification News 1984, nr 34/6, s. 3 4; 4 Ibidem na podstawie Manual of Fingerprint Development Techniques Home Office Police Scientific Development Branch, London 1992; 5 Ibidem na podstawie Margot P., Lennard Ch.: Manual of Fingerprint Detection Techniques Universite De, Lausanne 1992; 6 Wzorowana na recepturze Barroliera z modyfikacj¹ Hoffmana opracowan¹ z udzia³em ekspertów Wydzia³u Daktyloskopii CLK KGP. Wszystkich zainteresowanych zakupem Problemów Kryminalistyki oraz innych naszych pozycji wydawniczych prosimy o kontakt z Biurem Logistyki Policji KGP -276 Warszawa, ul. Domaniewska 36/38 tel. (-22) -129-45, faks (-22) -13-59 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 254/6