OCENA ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA STACJI BAZOWYCH ZMŚP METALAMI CIĘŻKIMI I DWUTLENKIEM SIARKI W LATACH 21 29 Z WYKORZYSTANIEM POROSTU HYPOGYMNIA PHYSODES Ktrzyn Swick-Kpust, Mrt Zkrzewsk, Griel Bydłoń, Jonn Hjduk Swick-Kpust K., Zkrzewsk M., Bydłoń G., Hjduk J., 21: Ocen znieczyszczeni powietrz Stcji Bzowych ZMŚP metlmi ciężkimi i dwutlenkiem sirki w ltch 21 29 z wykorzystniem porostu Hypogymni Physodes (Estimtion of ir pollution in the se sttions of the integrted nture monitoring system y hevy metls nd sulphur dioxide in 21 29 using lichen Hypogymni physodes), Monitoring Środowisk Przyrodniczego, Vol. 11, s. 63-71, Kieleckie Towrzystwo Nukowe, Kielce. Zrys treści: Znieczyszczenie powietrz Stcji Bzowych ZMŚP metlmi ciężkimi i SO 2 oceni się od 21 roku, stosując jko iowskźnik porost Hypogymni physodes. W lipcu 29 roku, n terenie siedmiu Stcji Bzowych (Bił Gór, Storkowo, Puszcz Boreck, Wigry, Pożry, Św. Krzyż i Szymrk) zerno próy tego porostu, występujące w nturlnym środowisku, n stłych powierzchnich monitoringowych. W plechch H. physodes nlizowno stężenie Cd, P, Cu, Zn, Fe, Ni i Cr, stosując metodę AAS, poziom S, stosując metodę turidymetryczną. N terenie Stcji Bzowych ZMŚP wykzno zróżnicowne znieczyszczeni powietrz zrówno metlmi ciężkimi, jk i dwutlenkiem sirki. Njwyższe, podone, poziomy kdmu wykzno n Stcjch Św. Krzyż, Szymrk i Pożry, njniższy w Biłej Górze. Njwyższe koncentrcje ołowiu stwierdzono n południu Polski n Stcji Św. Krzyż i Szymrk, ntomist njniższe w Storkowie i n Wigrch. Znieczyszczenie miedzią yło podone n wszystkich Stcjch Bzowych ZMŚP z wyjątkiem Storkow, gdzie stwierdzono wrtość njwyższą. Niskie koncentrcje cynku stwierdzono w północnej części krju, njniższe w Biłej Górze i w Puszczy Boreckiej. Generlnie n północy krju stwierdzono niższe koncentrcje metli, n południu wyższe. Njniższe znieczyszczenie powietrz dwutlenkiem sirki wykzno tylko n dwóch, położonych n północy, Stcjch Puszczy Boreckiej i Wigrch. N wszystkich pozostłych znieczyszczenie jest zncznie wyższe. W 29 roku znieczyszczenie powietrz Stcji Bzowych ZMŚP, w porównniu do 21 roku, zmniejszyło się, szczególnie ołowiem, żelzem, do 25 roku chromem. Istotnie zmniejszyło się tkże znieczyszczenie wszystkich sześciu Stcji Bzowych dwutlenkiem sirki. Puszcz Boreck i Wigry mogą yć, n podstwie dnych z 29 roku, zliczone do stcji czystych. Pomimo oniżeni się koncentrcji sirki w porostch nie możn ntomist zliczyć do terenów czystych Stcji Bzowej w Storkowie. Ndl pozostją znieczyszczone dwutlenkiem sirki Stcje Bzowe: Pożry, Św. Krzyż i Szymrk. Słow kluczowe: Stcje Bzowe ZMŚP, znieczyszczenie powietrz, metle ciężkie, SO 2, Hypogymni physodes. Key words: Bse Sttions, ir pollution, hevy metls, SO 2, Hypogymni physodes. Ktrzyn Swick-Kpust, Mrt Zkrzewsk, Griel Bydłoń, Jonn Hjduk, Instytut Nuk o Środowisku UJ, Gronostjow 7, 3-387 Krków, e-mil: ktrzyn.swick-kpust@uj.edu.pl 63
1. Wprowdzenie Bioindykcj, od ngielskiego słow ioindiction, to iologiczn metod oceny stnu środowisk zrówno jego odksztłceni, znieczyszczeni czy degrdcji, jk również zchodzących w nim pozytywnych zmin. Bioindyktormi mogą yć orgnizmy roślinne, zwierzęce, tkże porosty, symiotyczny związek grzy i glonu. Od wielu lt porosty są stosowne w iomonitoringu jko rdzo dore wskźniki znieczyszczeni powietrz dwutlenkiem sirki, metlmi ciężkimi, związkmi orgnicznymi, np. wielopierścieniowymi węglowodormi romtycznymi. Porosty są uniwerslnymi iowskźnikmi, poniewż mogą yć równocześnie kumultormi i indyktormi, tzn. mogą gromdzić w swoich tknkch znieczyszczeni i/lu wskzywć n ich oecność w powietrzu uszkodzenimi plechy. Porosty możn zierć z nturlnego środowisk lu trnsplntowć z terenów czystych do znieczyszczonych (De Wit 1983; Burton 1986; Puckett 1988; Conti, Cecchetti 21; Krnner i wsp. 22; Nsh 28). Od 21 roku n Stcjch Bzowych ZMŚP ocenine jest znieczyszczenie powietrz metlmi ciężkimi i dwutlenkiem sirki z zstosowniem metody ioindykcji. Jko iowskźnik stosuje się, występujący powszechnie n terenie cłej Polski, epifityczny porost Hypogymni physodes (Swick-Kpust i wsp. 25; 26; 27). Co dw lt z terenu Stcji Bzowych, n stnowiskch wyrnych w 21 roku, zierne są próy porostu H. physodes. Próy zerno dotychczs czterokrotnie: w 21, 23, 25 i 27 roku (Swick-Kpust, Zkrzewsk 23, Swick-Kpust i wsp. 25, Swick-Kpust i wsp. 27, Swick-Kpust i wsp. 28). Porównując koncentrcje metli ciężkich i sirki w plechch porostów w kolejnych, dwuletnich cyklch, możn prześledzić trendy zmienijącego się znieczyszczeni powietrz. Celem niniejszej prcy ył ocen znieczyszczeni powietrz Stcji Bzowych ZMŚP w 29 roku, tkże porównnie zmin znieczyszczeni n terench tych stcji w ltch 21 29 dl kdmu, ołowiu, miedzi, cynku, żelz i dwutlenku sirki, w ltch 25 29 dl chromu i niklu. 2. Metody W lipcu 29 roku z oszru siedmiu Stcji Bzowych zerno, z nturlnego środowisk, 62 próy porostu Hypogymni physodes. N terenie Stcji Bił Gór 5 pró, Storkowo 11, Puszcz Boreck 16, Wigry 8, Pożry 1, Św. Krzyż 7 i Szymrk 5. Dodtkowo z trzech stcji zerno 21 pró porostów n orzeżch zlewni (Puszcz Boreck 4, Wigry 12 i Pożry 5). W sumie ze wszystkich Stcji Bzowych zerno i znlizowno 83 próy. Ocenę znieczyszczeni powietrz Stcji Bzowych wykonno n podstwie koncentrcji metli ciężkich (Cd, P, Cu, Zn, Fe, Ni, Cr) i sirki w plechch porostu Hypogymni physodes, zernych z nturlnego środowisk. Metle ciężkie, po uprzedniej minerlizcji pró porostów w mieszninie spektrlnie czystych stężonych kwsów HNO 3 + HClO 4 w stosunku 4:1 (Pilegrd 1979, Swick-Kpust, Rkowsk 1993), oznczne yły metodą AAS. Dl kdmu, ołowiu, miedzi, niklu i chromu stosowno spektrofotometr Perkin Elmer Anlyst 8 z kuwetą grfitową, dl cynku i żelz spektrofotometr Perkin Elmer Anlyst 2 z płomieniem gzowym cetylen-powietrze. Anlizowno również mterił referencyjny CRM 482. Odzysk wynosił od 94,9 do 11%. Sirkę ogólną oznczono metodą turidymetryczną Butters-Chenry ego (Nowosielski 1968, Biłońsk, Dyn 25). Wszystkie wyniki podno w μg g -1 suchej msy. 3. Wyniki Njwyższe, nieróżniące się sttystycznie między soą, średnie koncentrcje kdmu wykzno w plechch Hypogymni physodes zernych z terenu Stcji Bzowych Św. Krzyż, Pożry i Szymrk (odpowiednio,88;,84 i,81 μg g -1 ). Njniższe stężenie (,4 μg g -1 ), stwierdzone w porostch ze Stcji Bił Gór, różniło się sttystycznie tylko od wrtości njwyższej, wykznej w próch zernych n Stcji Św. Krzyż. Drugą z kolei Stcją o stosunkowo niskiej (,53 μg g -1 ) zwrtości kdmu w porostch yło Storkowo. Wrtość t nie różnił się sttystycznie ni od stwierdzonej w Biłej Górze, ni od wykznych n pozostłych Stcjch Bzowych. Poziom kdmu w porostch zernych n terenie Stcji Wigry i Puszcz Boreck ył prktycznie identyczny (t. 1). W przypdku ołowiu, njwyższe jego ilości wykzno w plechch H. physodes zernych ze Stcji Św. Krzyż (19,92 μg g -1 ) i Szymrk (16,82 μg g -1 ). Były one istotnie wyższe w stosunku do zwrtości njniższych, stwierdzonych w porostch ze Stcji Wigry i Storkowo (5,7 i 6,22 μg g -1 ). Stężeni tego metlu wykzne w próch ze Stcji Pożry, Bił Gór i Puszcz Boreck miły podone wrtości i yły prwie dwukrotnie wyższe od stwierdzonych n Stcji Bzowej Wigry (t. 1). 64
T. 1. Średnie koncentrcje (±SE) i zkres (μg g-1 s.m.) kdmu, ołowiu i sirki w plechch porostu H. physodes zernych n terench Stcji Bzowych ZMŚP w 29 roku T. 1. Averge concentrtions (±SE) nd rnges (μg g-1 d.w.) of cdmium, led nd sulphur in H. physodes from Bse Sttions of the Integrted Nture Monitoring System in 29 Stcj Bzow Bse Sttion Bił Gór N = 5 P. Boreck N = 16 Wigry N = 8 Storkowo N = 11 Pożry N = 1 Św. Krzyż N = 7 Szymrk N = 5 Stężenie/Concentrtion (mg g -1 ) Cd P S,4 1 ±,5 9,9 1,2 ± 2,4 2477 N = 2,23-,51 5,87-19,12 1959-2996,7 1,2 ±,6 1,2 1,2 ± 1,74 834 1 ± 66,27-1,7 3,66-28,18 417-1336,69 1,2 ±,9 5,7 1 ±,59 988 1,2 ± 162,47-1,15 3,23-8,43 391-1758,53 1,2 ±,5 6,22 1 ±,91 1162 1,2 ± 113,31-,85 2,25-1,37 458-1752,84 1,2 ±,16 9,13 1,2 ±,68 1424 2 ± 169,42-1,96 6,78-13,16 851-2313,88 2 ±,8 19,92 2 ± 3,82 1412 1,2 ± 223,54-1,19 1,59-37,49 716-2419,81 1,2 ±,13 16,82 2 ± 2,19 1487 1,2 ± 24,45-1,2 9,51-22,59 699-184 1, 2 różnymi cyfrmi oznczono sttystycznie istotne różnice w stężenich pierwistków między stcjmi, p<,5 1, 2 different numers indicte sttisticl differences in levels of elements etween Sttions, p<,5 Njwyższą koncentrcję miedzi stwierdzono w porostch ze Stcji Storkowo (7,1 μg g -1 ), różnił się on sttystycznie istotnie tylko od koncentrcji wykznej dl pró zernych w Puszczy Boreckiej. W pozostłych Stcjch stężenie miedzi w plechch porostów whło się od 5,4 μg g -1 n Św. Krzyżu do 6,7 μg g -1 w Szymrku. Wrtości te nie różniły się sttystycznie między soą (t. 2). Njwyższe stężenie cynku odnotowno w plechch ze Stcji Św. Krzyż i Pożry (odpowiednio 121 i 116 μg g -1 ). Wrtości te yły istotnie wyższe od stwierdzonych n Stcjch Bił Gór (56 μg g -1 ) i Puszcz Boreck (61 μg g -1 ) (t. 2). Njwyższe stężenie żelz stwierdzono w porostch ze Stcji Szymrk (675 μg g -1 ) i yło ono istotnie wyższe od wrtości njniższych wykznych dl Stcji Storkowo (292 μg g -1 ) i Wigry (338 μg g -1 ). Poziom żelz w pozostłych Stcjch Bzowych whł się w zkresie od 361 μg g -1 n Stcji Puszcz Boreck do 46 μg g -1 n Stcji Pożry. Wrtości te nie różniły się sttystycznie między soą (t. 2). Średnie koncentrcje chromu w plechch porostów mieściły się w zkresie od,73 μg g -1, w próch zernych ze Stcji Storkowo, do 2,3 μg g -1, w porostch ze Stcji Szymrk, i te wrtości różniły się istotnie między soą. N Stcjch Św. Krzyż i Pożry stężeni tego metlu yły identyczne i wynosiły 1,17 μg g -1 (t. 3). Średnie stężeni niklu mieściły się w zkresie od 1,4 μg g -1, w porostch zernych n Stcji Wigry, do 2,54 μg g -1, w próch ze Stcji Bzowej Bił Gór. Nie wykzno sttystycznie istotnych różnic w koncentrcji niklu w porostch zernych ze wszystkich Stcji Bzowych (t. 3). Średnie koncentrcje sirki w plechch Hypogymni physodes yły njniższe n Stcji Puszcz Boreck i Wigry (odpowiednio 834 i 988 μg g -1 ). Njwyższą zwrtość sirki stwierdzono w dwóch próch z Biłej Góry (2477 μg g -1 ). N pozostłych Stcjch poziomy sirki mieściły się w zkresie od 1162 μg g -1, w próch ze Storkow, do 1487 μg g -1, w porostch ze Stcji Szymrk (t. 1). W trzech Stcjch Bzowych: Puszcz Boreck, Wigry i Pożry porosty zerno zrówno z terenu zlewni, jk i z jej orzeży. N Stcji Puszcz Boreck wyższe stężeni wszystkich pierwistków z wyjątkiem kdmu stwierdzono w porostch zernych poz terenem stcji. Szczególnie dotyczy to sirki, której koncentrcj poz stcją ył zncznie wyższ (t. 4). W przypdku Stcji Bzowej Wigry nieco wyższe koncentrcje P, Fe, Cr i Ni stwierdzono w porostch zernych poz stcją; stężeni pozostłych pierwistków ksztłtowły się n podonym poziomie zrówno n terenie stcji, jk i poz jej terenem (t. 4). W porostch ze Stcji Pożry nieco wyższe stężenie niklu i chromu stwierdzono w porostch zernych poz stcją. Koncentrcje pozostłych pierwistków, z wyjątkiem ołowiu, yły wyższe n terenie stcji (t. 4). N terenie Stcji Bzowej Puszcz Boreck zwiększono ilość punktów zioru porostów i w związku z tym w 29 roku ilość zernych pró wzrosł do 16. Jest to o 1 stnowisk więcej, co z cłą pewnością stnowi oecnie reprezenttywną próę dl oszru zlewni. Wśród dodtkowych 1 stnowisk znlzły się próy o zróżnicownej koncentrcji dnych pierwistków. Porównując średnie koncentrcje dl kżdego z dnych pierwistków wyliczone dl 6 pró i dl 16, nleży zuwżyć, że z wyjątkiem kdmu, ołowiu i cynku są one rdzo podone. W przypdku tych trzech 65
T. 2. Średnie koncentrcje (±SE) i zkres (μg g-1 s.m.) miedzi, cynku i żelz w plechch porostu H. physodes zernych n terench Stcji Bzowych ZMŚP w 29 roku T. 2. Averge concentrtions (±SE) nd rnges (μg g-1 d.w.) of copper, zinc nd iron in H. physodes from Bse Sttions of the Integrted Nture Monitoring System in 29 Stcj Bzow Bse Sttion Bił Gór N = 5 P. Boreck N = 16 Wigry N = 8 Storkowo N = 11 Pożry N = 1 Św. Krzyż N = 7 Szymrk N = 5 1, 2 ojśnieni pod telą 1 1, 2 description see Tle 1 Stężenie/Concentrtion (mg g -1 ) Cu Zn Fe 6,3 1,2 ±,7 56 1 ± 7 367 1,2 ± 69 4,8-8,5 37-75 216-67 5,6 1 ±,2 61 1 ± 5 361 1,2 ± 4 4,1-7,2 38-91 183-82 6,4 1,2 ±,4 81 1,2 ± 7 338 1 ± 32 4,5-8,2 52-121 216-466 7,1 2 ±,3 85 1,2 ± 9 292 1 ± 22 5,6-8,9 57-159 187-47 5,7 1,2 ±,3 116 2 ± 15 46 1,2 ± 46 4,5-7,6 56-197 277-72 5,4 1,2 ±,5 121 2 ± 11 381 1,2 ± 44 3,4-7,3 95-172 234-595 6,7 1,2 ±,4 1 1,2 ± 18 675 2 ± 13 5,8-8, 64-167 336-921 T. 3. Średnie koncentrcje (±SE) i zkres (μg g-1 s.m.) chromu i niklu w plechch porostu H. physodes zernych n terench Stcji Bzowych ZMŚP w 29 roku T. 3. Averge concentrtions (±SE) nd rnges (μg g-1 d.w.) of chromium nd nickel in H. physodes from Bse Sttions of the Integrted Nture Monitoring System in 29 Stcj Bzow Bse Sttion Bił Gór N = 5 P. Boreck N = 16 Wigry N = 8 Storkowo N = 11 Pożry N = 1 Św. Krzyż N = 7 Szymrk N = 5 1, 2 ojśnieni pod telą 1 1, 2 description see Tle 1 Stężenie/Concentrtion (μg g -1 ) Cr Ni 1,18 1,2 ±,35 2,54 1 ±,98,26-2,24,87-6,23,92 1,2 ±,7 1,44 1 ±,8,48-1,5 1,4-2,15,8 1 ±,9 1,4 1 ±,1,51-1,27,72-1,57,73 1 ±,7 1,23 1 ±,13,46-1,15,63-1,93 1,17 1,2 ±,12 1,47 1 ±,11,77-2, 1,12-2,16 1,17 1,2 ±,1 1,28 1 ±,32,84-1,56,74-3,16 2,3 2 ±,28,95-2,54 1,92 1 ±,29,94-2,72 metli średnie wyliczone z większej ilości dnych są nieco wyższe. N podstwie porównni koncentrcji metli ciężkich i sirki w plechch Hypogymni physodes zernych z terenów Stcji Bzowych ze stężenimi tych pierwistków w porostch zernych z terenu kontrolnego Borów Tucholskich wynik, że żdn z nich nie może yć zliczon do terenów czystych pod względem poziomu wszystkich nlizownych metli (t. 1 3). Njrdziej do tego tytułu pretendują stcje położne n północy Polski. Są to Bił Gór i Storkowo ze względu n niską koncentrcję kdmu. Wigry i Storkowo z uwgi n njniższe zwrtości ołowiu, żelz, chromu i niklu. Bił Gór i Puszcz Boreck ze względu n niskie stężenie cynku. Ntomist pod względem zwrtości sirki w plechch porostów do czystych możn zliczyć tylko Puszczę Borecką i Wigry. N pozostłych Stcjch Bzowych koncentrcje sirki przewyższją jej poziom stwierdzony w Borch Tucholskich, co ozncz, że stężeni dwutlenku sirki w powietrzu n oszrch tych stcji są wyższe niż w kontroli. Jeśli chodzi o nlizowne metle ciężkie, to nleży podkreślić, że n większości Stcji ich stężeni przekrczją te wykzne w Borch Tucholskich (t. 1 3). Stcje Bzowe położone n południu Polski są zdecydownie rdziej znieczyszczone. Porosty zerne n ich terenie zwierją wyższe poziomy kdmu, zncznie wyższe koncentrcje ołowiu i sirki; również poziomy cynku i chromu są wyższe niż n terenie kontrolnym. Njwyższe stężeni ołowiu, cynku i żelz, w stosunku do Borów Tucholskich, stwierdzono w porostch zernych n Św. Krzyżu i w Szymrku. We wszystkich położonych n południu Stcjch Bzowych koncentrcj sirki w plechch Hypogymni physodes przewyższł poziom stwierdzony w próch z Borów Tucholskich. 4. Podsumownie Porównując koncentrcje metli ciężkich w plechch porostów zernych n terench Stcji Bzowych w 29 roku z poziommi stwierdzonymi w 27 roku wykzno pewne różnice w zleżności od 66
T. 4. Średnie koncentrcje (μg g-1 s.m.) metli ciężkich sirki w plechch porostu H. physodes zernych n Stcjch Bzowych i poz ich grnicmi w 29 roku T. 4. Averge concentrtions (μg g-1 d.w.) of hevy metls in H. physodes from Bse Sttions nd outside the Sttions in 29 Stcj Bzow Bse Sttion P. Boreck Stcj ZMŚP Bse Sttion Poz Stcją Outside the Sttion Wigry Stcj ZMŚP Bse Sttion Poz Stcją Outside the Sttion Pożry Stcj ZMŚP Bse Sttion Poz Stcją Outside the Sttion N = 2 N = 16 N = 4 N = 2 N = 8 N = 12 N = 15 N = 1 N = 5 Stężenie/Concentrtion (mg g -1 ) Cd P Cu Zn Fe Cr Ni S,67 1,34 5,9 62 41 1,2 1,53 938,7 1,2 5,6 61 361,92 1,44 834,54 1,9 7,1 65 67 2,31 1,87 1356,65 5,81 6,1 75 38,98 1,15 982,69 5,7 6,4 81 338,8 1,4 988,63 6,3 5,8 71 47 1,9 1,23 978,74 9,15 5,3 19 43 1,32 1,75 135,84 9,13 5,7 116 46 1,17 1,47 1424,54 9,19 4,4 95 397 1,62 2,31 166 pierwistk (Swick-Kpust i wsp. 28). N terenie Stcji Bzowej Puszcz Boreck i Szymrk wykzno oniżenie zwrtości kdmu w stosunku do poprzedniego okresu dwczego (odpowiednio o 42% i 28%). N pozostłych czterech stcjch stwierdzono wyższe, w stosunku do 27 roku, koncentrcje kdmu w plechch, świdczące o wzroście znieczyszczeni powietrz tym toksycznym metlem (ryc. 1). W przypdku ołowiu n Stcjch Bzowych: Wigry, Szymrk, Pożry i Puszcz Boreck wystąpiło, w stosunku do 27 roku, oniżenie zwrtości ołowiu w porostch od 6 do 3%, co świdczy o mniejszym znieczyszczeniu powietrz tym metlem. Ntomist n terenie dwóch Stcji Bzowych zrejestrowno wzrost koncentrcji ołowiu w porostch, niewielki w Storkowie i ż o 5% n Św. Krzyżu (ryc. 2). Zwr- 2 1,6 1,2,8,4,,,,c,c,,c,d,,c d 35 28 21 14 7,,,,,,,,, Stcje Bzowe Stcje Bzowe 21 23 25 27 29 Ryc. 1. Koncentrcj (μg g -1 ) kdmu w plechch porostu Hypogymni physodes Fig. 1. Concentrtion (μg g -1 ) of cdmium in Hypogymni physodes thlli,, c, d różne litery oznczją różnice sttystycznie istotne w stężeniu pierwistk pomiędzy ltmi dwczymi,, c, d different letters indicte sttisticl differences in levels of element etween investigted yers 21 23 25 27 29 Ryc. 2. Koncentrcj (μg g -1 ) ołowiu w plechch porostu Hypogymni physodes Fig. 2. Concentrtion (μg g -1 ) of led in Hypogymni physodes thlli, ojśnieni pod ryciną 1, description see Figure 1 67
tość miedzi i cynku wzrosł n terenie prwie wszystkich Stcji Bzowych. W przypdku miedzi wzrost ten ył zróżnicowny i wynosił od 7% w Pożrch do 46% w Storkowie (ryc. 3). W przypdku cynku ył on rdziej wyrównny od 13% n Św. Krzyżu do 33% w Szymrku (ryc. 4). N oszrze wszystkich Stcji Bzowych w 29 roku zmniejszył się koncentrcj żelz, chromu i niklu w porostch w stosunku do 27 roku (ryc. 5, 6, 7). Njrdziej oniżył się ilość niklu od 23% w Szymrku do 62% w n Św. Krzyżu (ryc. 7). Stężenie żelz zmniejszyło się od 11% w Storkowie do 42% w Pożrch (ryc. 5). W podonym zkresie zmniejszył się zwrtość chromu (ryc. 6). W 29 roku n wszystkich Stcjch Bzowych z wyjątkiem Św. Krzyż zmniejszyło się znieczyszczenie powietrz dwutlenkiem sirki (ryc. 8). N północy krju średnio o 33%, w Pożrch zncznie mniej o 14%, w Szymrku tylko o 6%. N Stcji Bzowej Św. Krzyż zoserwowno wzrost znieczyszczeni SO 2 o 5% (ryc. 8). Ocen znieczyszczeni powietrz n terenie Stcji Bzowych ZMŚP metodą ioindykcyjną, n podstwie zwrtości metli ciężkich i sirki w porostch, jest prowdzon od 21 roku. Jest to jedyny progrm, który w cyklu dwuletnim dostrcz pełnych informcji o tendencjch i zminch znieczyszczeni powietrz metlmi ciężkimi i dwutlenkiem sirki. Ocen przeprowdzon w lipcu 29 roku jest już piątą, co ozncz możliwość przenlizowni zmin znieczyszczeni powietrz Stcji Bzowych w okresie ośmioletnim (Swick-Kpust i wsp. 25, Swick-Kpust i wsp. 25; Swick-Kpust i wsp. 26; Swick- Kpust i wsp. 27; Swick-Kpust i wsp. 28). W Polsce od 199 roku stopniowo nstępowło oniżenie emisji znieczyszczeń (pyłowych i gzowych) z głównych emitorów krju. Szczególnie jest to widoczne w przypdku dwutlenku sirki, tlenków zotu czy pyłu. Emisj pyłu w ltch 2 27 utrzymywł się n podonym poziomie i wynosił w 2 roku 464 tys. ton, w 27 roku 436 tys. ton, ntomist dwutlenku sirki zmniejszył się z 1511 tys. ton w 2 roku do 1131 tys. ton w 27 roku (Ochron Środowisk 29). Oniżenie dotyczyło również cłkowitej emisji metli ciężkich, tkich jk: rsen, kdm, ołów, miedź, cynk, chrom, nikiel czy rtęć. W przypdku metli drstyczne oniżenie emisji dotyczyło dziesięcioleci 199 2, ntomist n przestrzeni osttnich siedmiu lt (2 27) tempo spdku yło zróżnicowne w zleżności od pierwistk. I tk między rokiem 26 27 wzrosł emisj miedzi, ołowiu i cynku, nie zmienił się ilość emitownego niklu i chromu, oniżył niezncznie kdmu (Ochron Środowisk 29). W omwinym okresie nstąpił rdzo istotn restrukturyzcj przemysłu, podjęto również szereg dziłń proekologicznych. Implementcj prw unijnego zmusz ns do przestrzegni przepisów dotyczących ochrony środowisk, co między innymi odzwierciedliło się w zmniejszeniu emisji znieczyszczeń do powietrz. Dziłni te powinny w ewidentny sposó wpłynąć n zmniejszenie znieczyszczeni powietrz n oszrze cłego krju, w tym również n stn powietrz n terenie Stcji Bzowych ZMŚP. Wyniki uzyskne w 29 roku n Stcjch Bzowych porównno z dnymi otrzymnymi w 21 roku dl Cd, P, Cu, Zn i Fe, i w 25 roku dl Ni i Cr. W świetle tego porównni wyrźnie widć poprwę 1 8 6 4,, c,c,,c, c,,, 2 16 12 8,,, 2 4 Stcje Bzowe 21 23 25 27 29 Ryc. 3. Koncentrcj (μg g -1 ) miedzi w plechch porostu Hypogymni physodes Fig. 3. Concentrtion (μg g -1 ) of copper in Hypogymni physodes thlli,, c ojśnieni pod ryciną 1, description see Figure 1 Stcje Bzowe 21 23 25 27 29 Ryc. 4. Koncentrcj (μg g -1 ) cynku w plechch porostu Hypogymni physodes Fig. 4. Concentrtion (μg g -1 ) of zinc in Hypogymni physodes thlli,, ojśnieni pod ryciną 1, description see Figure 1 68
24 2 5 4 16 12 8 4,,,c,c c c,, Stcje Bzowe 21 23 25 27 29 Ryc. 5. Koncentrcj (μg g -1 ) żelz w plechch porostu Hypogymni physodes Fig. 5. Concentrtion (μg g -1 ) of iron in Hypogymni physodes thlli,, c ojśnieni pod ryciną 1,, c description see Figure 1 3 2 1, Stcje Bzowe 25 27 29, Ryc. 6. Koncentrcj (μg g -1 ) chromu w plechch porostu Hypogymni physodes Fig. 6. Concentrtion (μg g -1 ) of chromium in Hypogymni physodes thlli, ojśnieni pod ryciną 1, description see Figure 1 6 5 4 3 2 1 Stcje Bzowe 25 27 29 Ryc. 7. Koncentrcj (μg g -1 ) niklu w plechch porostu Hypogymni physodes Fig. 7. Concentrtion (μg g -1 ) of nickel in Hypogymni physodes thlli, ojśnieni pod ryciną 1, description see Figure 1, 3 25 2 15,,, 1 5,,,,, Stcje Bzowe 21 23 25 27 29 Ryc. 8. Koncentrcj (μg g -1 ) sirki w plechch porostu Hypogymni physodes Fig. 8. Concentrtion (μg g -1 ) of sulphur in Hypogymni physodes thlli, ojśnieni pod ryciną 1, description see Figure 1 jkości powietrz, zróżnicowną jednk n poszczególnych stcjch. Przede wszystkim, n wszystkich sześciu stcjch, zmniejszyło się znieczyszczenie powietrz ołowiem, żelzem i chromem. Znieczyszczenie kdmem nie zmieniło się n Stcji Bzowej Puszcz Boreck i Szymrk, wzrosło ntomist n Wigrch, w Storkowie, Pożrch i Św. Krzyżu. Znieczyszczenie cynkiem wzrosło n Wigrch, w Storkowie, Pożrch i niezncznie w Puszczy Boreckiej, zmniejszyło się n Św. Krzyżu i nie zmieniło się w Szymrku. Znieczyszczenie miedzią wzrosło w Puszczy Boreckiej, Storkowie i n Wigrch, niezncznie zmniejszyło się n Stcji Św. Krzyż, w Pożrch i Szymrku. Znieczyszczenie powietrz niklem zmniejszyło się n Wigrch, w Pożrch i n Św. Krzyżu, niezncznie wzrosło w Puszczy Boreckiej, Storkowie i w Szymrku. Zmniejszyło się znieczyszczenie wszystkich sześciu Stcji Bzowych dwutlenkiem sirki. Puszcz Boreck i Wigry mogą yć n podstwie dnych z 29 roku zliczone do terenów czystych, ntomist pomimo oniżeni się koncentrcji sirki w porostch nie możn zliczyć do tkich terenów Stcji Bzowej w Storkowie. Ntomist ndl pozostją znieczyszczone dwutlenkiem sirki Stcje Bzowe: Pożry, Św. Krzyż i Szymrk. Zstosown metod ioindykcyjn wykzł ndl zróżnicowne znieczyszczenie powietrz dnych Stcji Bzowych ZMŚP. Podsumowując, nleży stwierdzić, że stcje położone n północy krju są zncznie mniej znieczyszczone metlmi ciężkimi i SO 2 niżeli stcje położone n południu Polski. Generlne oniżenie znieczyszczeni powietrz Stcji 69
Bzowych ZMŚP jest zgodne ze zmniejszonymi emisjmi do powietrz podwnymi przez Główny Urząd Sttystyczny (Ochron Środowisk 29). Znieczyszczenie powietrz dwutlenkiem sirki, wskzywne przez porosty, pozostje w zgodności ze zmierzonym stężeniem SO 2 n Stcjch Bzowych Puszcz Boreck, Pożry i Św. Krzyż. Nleży pmiętć, że oecnie prolemem znieczyszczeni powietrz w Polsce nie jest emisj przemysłow, le tzw. nisk emisj pochodząc z indywidulnych gospodrstw, któr jest rdzo trudn do oceny, tkże zmniejszony, le ndl występujący, npływ trnsgrniczny. 5. Litertur Biłońsk D., Dyn F.E., 25: Chemistry of the lichen Hypogymni physodes trnsplnted to n industril region. J. Chem. Ecol., 31: 2975 2991. Burton M.A.S., 1986: Biologicl monitoring of environmentl contminnts. MARC Rep. 32, Monitoring nd Assessment Reserch Centre, King s College London, University of London, London. Conti M.E., Cecchetti G., 21: Biologicl monitoring: lichens s ioindictors of ir pollution ssessment - review. Environ. Pollut., 114: 471 492. De Wit T., 1983: Lichens s indictors for ir qulity. Environ. Monit. nd Assessment, 3: 273-282. Krnner I., Beckett R.P., Vrm A.K., (eds.), 22: Protocols in lichenology. Culturing, iochemistry, ecophysiology nd use in iomonitoring. Springer- Verlg Berlin, Heidelerg, New York. Nsh III T. H. (eds.), 28: Lichen iology. Cmridge University Press. Nowosielski O., 1968: Metody oznczni potrze nwożeni. PWRiL. Wrszw. Ochron Środowisk, 29: Informcje i oprcowni sttystyczne. GUS. Wrszw Pilegrd K., 1979: Hevy metls in ulk precipittion nd trnsplnted Hypogymni physodes nd Dicrnoweisi cirrt in the vicinity of Dnish steelworks. Wter, Air nd Soil Pollut., 11: 77 91. Puckett K. J., 1988: Bryophytes nd lichens s monitors s metl deposition. Lichens, Bryophytes nd Air Qulity. Biliothec Lichenologic, 3: 231 267. Swick-Kpust K., Rkowsk A., 1993: Hevy metl contmintions in Polish Ntionl Prks. W: W. Slooff, H. de Kruijf (eds.). Proc. of the Second Europen Conference on Ecotoxicology, 11-15 My 1992, Amsterdm, The Netherlnds. Sci. Totl Environ., Supplement 1993, Prt 1: 161 166. Swick-Kpust K., Zkrzewsk M., 23: Ocen znieczyszczeni powietrz n Stcjch Bzowych Zintegrownego Monitoringu Środowisk Przyrodniczego w 21 roku. W: W. Bochenek, E. Gil (red.). Zintegrowny Monitoring Środowisk Przyrodniczego. Funkcjonownie i monitoring geoekosystemów ze szczególnym uwzględnieniem zjwisk ekstremlnych. IOŚ, BMŚ: 2 29. Swick-Kpust K., Zkrzewsk M., Gdul-Argsińsk J., Bydłoń G., 25: Ocen znieczyszczeni powietrz w rejonie Stcji Bzowych ZMŚP n podstwie stężeni metli ciężkich i sirki w plechch porostu Hypogymni physodes w 23 roku. W: A. Kostrzewski i R. Kolnder (red.). Zintegrowny Monitoring Środowisk Przyrodniczego. Funkcjonownie geoekosystemów Polski w wrunkch zmin klimtu i różnokierunkowej ntropopresji. PIOŚ, BMŚ, Poznń: 73 81. Swick-Kpust K., Zkrzewsk M., Gdul-Argsińsk J., Bydłoń G., 25: Air pollution in the se sttions of the environmentl integrted monitoring system in Polnd. W: C.A. Brei (ed.). Air Pollution XIII. WIT Trnsction on Ecology nd the Environment, WIT Press, Southmpton, Boston, 82: 465 475. Swick-Kpust K., Zkrzewsk M., Gdul-Argsińsk J. Stochml M., 26: Porównnie kumulcji metli ciężkich i sirki w plechch Hypogymni physodes trnsplntownych n Stcjch Bzowych ZMŚP w sezonch zimowych. W: L. Krzysztofik (red.). Zintegrowny Monitoring Środowisk Przyrodniczego. Funkcjonownie i monitoring geoekosystemów w wrunkch nrstjącej ntropopresji. GIOŚ, BMŚ, Wrszw: 114 12. Swick-Kpust K., Zkrzewsk M., Bydłoń G., 27: Biologicl monitoring the useful method for estimtion of ir nd environment qulity. W: C. Borrego, C.A. Brei (eds.). Air Pollution XV. WIT Trnsction on Ecology nd the Environment, WIT Press, Southmpton, Boston, 11: 353 362. Swick-Kpust K., Zkrzewsk M., Bydłoń G., 27: Monitoring znieczyszczeni powietrz Stcji Bzowych ZMŚP metlmi ciężkimi i dwutlenkiem sirki w 25 roku z zstosowniem porostu Hypogymni physodes. W: A. Kostrzewski i A. Andrzejewsk (red.). XVII Ogólnopolskie Sympozjum Progrm Zintegrownego Monitoringu Środowisk Przyrodniczego zdni ochrony oszrów Ntur 2. IOŚ, BMŚ, Wrszw: 217 226. 7
Swick-Kpust K., Zkrzewsk M., Bydłoń G., Pizło A., Mrek A., 28: Znieczyszczenie powietrz n terenie Stcji Bzowych ZMŚP w 27 roku n podstwie koncentrcji metli ciężkich i sirki w plechch porostu Hypogymni physodes. Monitoring Środowisk Przyrodniczego 9: 69 75. ESTIMATION OF AIR POLLUTION IN THE BASE STATIONS OF THE INTEGRATED NATURE MONITORING SYSTEM BY HEAVY METALS AND SULPHUR DIOXIDE IN 21 29 USING LICHEN HYPOGYMNIA PHYSODES Summry Air pollution y hevy metls nd sulphur dioxide in the Bse Sttions of the Integrted Nture Monitoring System ws estimted using the lichen Hypogymni physodes (L.) Nyl. s ioindictor. In July 29 lichen smples from the nturl environment were collected in seven Bse Sttions (Bił Gór, Storkowo, Puszcz Boreck, Wigry, Pożry, Św. Krzyż, Szymrk). In the lichen smples were determined the concentrtions of hevy metls (Cd, P, Cu, Zn, Fe, Ni, Cr) using the AAS method nd the concentrtions of sulphur using the turidimetric Butters-Chenry s method. Different ir contmintion y hevy metls nd SO 2 in the investigted Bse Sttions ws found. Similr highest cdmium concentrtions were determined in Św. Krzyż, Szymrk nd Pożry Bse Sttions, the lowest in Bił Gór Bse Sttion. The highest led concentrtions were found in the South of Polnd in Św. Krzyż nd Szymrk, the lowest in Storkowo nd Wigry. Copper contmintion ws similr in ll Bse Sttion with exception for Storkowo, where the highest level ws noticed. Low zinc concentrtions were found in the North of the country, the lowest in Bił Gór nd Puszcz Boreck. Generlly in the North of the country were determined lower hevy metls concentrtions, nd in the South higher one. Only in two Bse Sttions (Puszcz Boreck nd Wigry) locted on the North the lowest SO 2 ir pollution ws found. It ws much higher in the rest of the investigted Bse Sttions. Air contmintion y led nd iron in ll Bse Sttions ws reduced in 29 compring to 21. Although the sulphur concentrtion in lichens ws lower when compre to the previous time, only two Bse Sttions (Puszcz Boreck nd Wigry) elong to the clen one. Sttions locted in the South of Polnd (Pożry, Św. Krzyż, Szymrk) re still contminted y sulphur dioxide. 71