Wpływ sektora szkolnictwa wyższego na Produkt Krajowy Brutto

Wpływ sektora szkolnictwa wyższego na Produkt Krajowy Brutto Materiał konferencyjny Ekspertyza przygotowana przez: Justynę M. Bugaj Zofię Godzwon Aleksandrę Lis Radosława Rybkowskiego oraz Mariusza Pilcha Kraków 2012

Spis treści Streszczenie... 3 Executive summary... 5 1. Założenia teoretyczne i metodologiczne... 8 a. Zakres definicyjny i przegląd literatury... 9 b. Kryteria wyboru metod badawczych... 10 c. Wykorzystane źródła danych statystycznych i braki danych... 11 2. Funkcjonowanie szkolnictwa wyższego perspektywa polska i międzynarodowa... 13 a. System szkolnictwa wyższego w Polsce... 13 a. Inwestycje w szkolnictwo wyższe perspektywa polska... 14 b. Inwestycje w szkolnictwo wyższe perspektywa regionu Morza Bałtyckiego... 17 3. Korzyści z wyższego wykształcenia... 21 a. Prywatne korzyści z wyższego wykształcenia... 21 b. Publiczne korzyści z wyższego wykształcenia... 25 c. Obliczanie wartości bieżącej netto... 28 4. Wpływ szkolnictwa wyższego na PKB rola wybranych czynników... 33 a. Rola premii płacowej... 33 b. Rola funkcji badawczej uczelni... 34 c. Szkolnictwo wyższe a kapitał społeczny... 35 5. Prognozy... 38 a. Prognoza inwestycji w szkolnictwo wyższe... 40 b. Prognoza funkcjonowania uczelni w Polsce... 41 c. Prognoza PKB, w tym wpływu szkolnictwa wyższego na wzrost gospodarczy kraju... 43 Zakończenie... 48 Bibliografia... 50 Spis tabel... 52 Spis wykresów... 53 Załącznik Statystyki w ujęciu tabelarycznym i graficznym... 54-2 -

Streszczenie Ekspertyza prezentuje rezultaty badania, którego celem była analiza wpływu szkolnictwa wyższego na PKB. Kluczowym elementem przeprowadzenia rzetelnego opisu tego zjawiska, w tym wpływu, jaki szkolnictwo wyższe wywiera na rozwój gospodarczy kraju, jest uważny dobór metod, a także niezbędnych założeń teoretycznych. Autorzy tego raportu dobierając metody, założenia, jak również dane, na podstawie których sporządzono dokument, mieli na celu przedstawienie zagadnienia w jak najszerszym kontekście oraz precyzyjne odpowiedzi na pytania Zamawiającego. Do analizy problemu wybrano jeden z powszechnie stosowanych wzorów opisujących PKB jako sumę dochodów z pracy, dochodów z inwestycji oraz dochodów państwa, pomniejszoną o amortyzację. Jednocześnie przyjęto współistnienie trzech funkcji uczelni: edukacyjnej, badawczej i służby publicznej. Obecnie (i w przewidywalnej przyszłości) największy wpływ na PKB mają korzyści związane z realizacją funkcji edukacyjnej uczelni i późniejszej pracy zawodowej absolwentów. Autorski model obliczania finansowej korzyści indywidualnej i społecznej bazuje na ekonomicznych podstawach obliczania zwrotu z inwestycji. Korzyść indywidualna wynika z premii płacowej absolwenta szkoły wyższej w odniesieniu do osób posiadających wykształcenie inne niż wyższe, a także ze zmniejszonego zagrożenia bezrobociem. 1 Pomniejszają ją nakłady zainwestowane w uzyskanie wyższego wykształcenia oraz utracone korzyści z tytułu późniejszego wejścia na rynek pracy. Premia publiczna to suma indywidualnych premii płacowych 2 absolwentów uczelni, pomniejszona o ilość i wartość transferów społecznych państwa na rzecz osób z wyższym wykształceniem. Dokonane przez autorów wyliczenia, w czterech wariantach obliczeń premii indywidualnej, prezentowane w tabeli poniżej wykazują, że korzyść zwiększają inwestycje celowe w kierunki zamawiane. Autorzy wyróżnili metodę 4, jako najbardziej optymalną, gdyż uwzględnia, że absolwenta obciąża jedynie zwrot poniesionych kosztów studiów, a jednocześnie pieniądze te nie podlegają oprocentowaniu. Najważniejszy wniosek z poniższych obliczeń to znaczenie prowadzenia kierunków zamawianych przez Państwo, wspieranych systemem stypendialnym. Tabela 1:Obliczenia publicznej stopy zwrotu z inwestycji w wyższe wykształcenie w procentach w zależności od kosztów kształcenia, typów studiów i otrzymywanej pomocy finansowej (dla 2010 roku) oraz przyjętej metody obliczania korzyści Przyjęta metoda obliczania korzyści publicznej 1 2 3 4 wykształcenie wyższe ogółem, według przeciętnych kosztów studiów na jednego studenta - 5,35 4,14 5,88 wykształcenie wyższe ogółem, według przeciętnych kosztów studiów na jednego studenta, stypendium w wysokości 200 zł miesięcznie - 5,32 4,05 5,86 wykształcenie wyższe medyczne, według przeciętnych kosztów kształcenia w uczelniach medycznych - 4,42 0,39 5,44 wykształcenie wyższe techniczne, według przeciętnych kosztów kształcenia w uczelniach technicznych -0,69 6,17 5,26 6,60 wykształcenie wyższe techniczne, według przeciętnych kosztów kształcenia w uczelniach technicznych, stypendium w wysokości 200 zł miesięcznie -1,95 6,15 5,21 6,59 1 Jak wykazuje niniejszy raport jest ono niższe wśród osób z wyższym wykształceniem niż wśród innych grup 2 Bez uwzględniania korzyści indywidualnej, jaką jest mniejsze zagrożenie bezrobociem) - 3 -

Przyjęta metoda obliczania korzyści publicznej 1 2 3 4 wykształcenie wyższe techniczne, według przeciętnych kosztów kształcenia w uczelniach technicznych, stypendium w wysokości 1 000 zł miesięcznie, jak - 5,92 4,64 6,47 przy kierunkach zamawianych Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS i OECD; brak danych oznacza niemożliwość obliczenia stopy zwrotu korzyść jest wartością ujemną (strata). Aktualnie marginalną rolę odgrywa oddziaływanie szkolnictwa wyższego na PKB poprzez realizację funkcji badawczej. Zwiększenie wpływu tej funkcji na rozwój gospodarczy kraju, kluczowe ze względu na zbliżający się w Polsce do maksimum wskaźnik skolaryzacji osób w wieku 19-24 lata 3, jest możliwe dzięki inwestycjom w komercjalizację badań. Prócz korzyści finansowych, zarówno jednostki, jak i całe społeczeństwo odnoszą korzyści niefinansowe z wykształcenia wyższego. Podnoszą one poziom życia, a także kapitał społeczny społeczeństwa. Dotyczą następujących obszarów: zdrowie; rozwój intelektualny dzieci; świadome rodzicielstwo; racjonalność podejmowanych decyzji; zaangażowanie społeczne i obywatelskie. Analiza dotychczasowych nakładów inwestycyjnych oraz porównanie systemów szkolnictwa wyższego Polski do krajów regionu basenu Morza Bałtyckiego wykazuje, że na sukces inwestycji w szkolnictwo wyższe wpływa nie tyle ilość przeznaczanych na nie środków, co jakość decyzji inwestycyjnych. Szansą wypływającą z poczynionych już inwestycji w szkolnictwo wyższe jest zwiększenie możliwości systemu poprzez wprowadzenie i unowocześnienie infrastruktury naukowej. Inwestycje te, finansowane m.in. z programów operacyjnych EU Infrastruktura i Środowisko oraz Innowacyjna Gospodarka, zdecydowanie przyczyniają się do podniesienia wartości polskiego rynku pracy, a tym samym gospodarki. Mimo wyższych kosztów użytkowania nowej infrastruktury technicznej, naukowej i dydaktycznej, poczynione w ostatnim czasie inwestycje są podstawą dla rozwoju nauki, kształcenia społeczeństwa innowacyjnego oraz kształtowania przewagi konkurencyjnej Polski bazującej nie tyle na niskich kosztach pracy, co wysokiej wartości kapitału ludzkiego. Również inwestycje ukierunkowane bezpośrednio na jego rozwój są ogromną szansą dla szkolnictwa wyższego. Środki wykorzystane w ramach POKL, a także kierunków zamawianych przez Państwo są wprost odzwierciedlone poprzez kompetencje absolwentów na rynku pracy. Zagrożeniem dla tego obszaru są braki inwestycyjne w obszarze komercjalizacji efektów pracy badawczej. Prognozowanie długoterminowe zarówno samej wartości PKB, jak i wpływu poszczególnych czynników na poziom dynamiki wzrostu gospodarczego, jest obarczone dużym ryzykiem błędu. Stąd predykcje dotyczące wpływu inwestowania w szkolnictwo wyższe na poziom rozwoju gospodarczego są raczej ogólnymi szacunkami. Raport prezentuje w rozdziale piątym prognozy oparte o bieżące dane inwestycyjne, obecnie obowiązującą strategię rozwoju oraz zmiany demograficzne, skutecznie prognozowane zarówno w kraju (GUS), jak i przez organizacje międzynarodowe (ONZ, OECD, UE). Spadek liczby studentów, obserwowany już od kilku lat, będzie się utrzymywał. 3 Zgodnie z danymi OECD 80% studentów to osoby w wieku 19-24 lata, Higher Education to 2030, OECD 2008-4 -

Przewidywane zmiany sprawiają, że prywatna stopa zwrotu z inwestycji w szkolnictwo wyższe ulega pewnemu zmniejszeniu (według założonej w ekspertyzie metody czwartej): z 4,23% do 4,05%. Natomiast stopa zwrotu korzyści publicznej (według tej samej metody) rośnie z 5,10% do 7,22%. Ten zaskakujący wzrost wynika przede wszystkim ze zmniejszenia liczby studentów pobierających naukę. To sprawia, że ponoszone koszty będą ulegać zmniejszeniu w stosunku do osiąganych korzyści, czyli przy mniejszych kosztach nadal będą powiększać się korzyści, co musi prowadzić do większej rentowności inwestycji w szkolnictwo wyższe. Wynika z tego, że szczególnie przez najbliższe 15 lat inwestowanie w szkolnictwo wyższe będzie przynosić największe publiczne zyski. Po upływie tego czasu, ze względu na zmiany demograficzne zachodzące, Polska zbliży się do optymalnego udziału osób z wyższym wykształceniem w grupie pracujących, a który będzie odpowiadał poziomowi skolaryzacji w tradycyjnej grupie wiekowej studentów (19-24). Wówczas, ze względu na liczbę absolwentów pozostających na rynku pracy, koszty transferów społecznych wyrównają się. To z kolei doprowadzi do sytuacji, kiedy prywatna stopa zwrotu z inwestycji w wyższe wykształcenie zrówna się ze stopą publiczną. Należy przy tym zauważyć, że przypuszczalne odkrycia naukowe i wynalazki technologiczne sprawią, że publiczne inwestowanie w szkolnictwo wyższe będzie nadal koniecznością, by nie zmniejszyła się liczba absolwentów odpowiednio przygotowanych do pracy przy wykorzystaniu najnowocześniejszych technologii 4. Dalsze inwestowanie w szkolnictwo wyższe będzie koniecznością nie dlatego, że będzie przynosić zyski finansowe, a dlatego, że zabezpieczy przed istotną stratą. Konkurencja ze strony innych państw (w tym i państw członkowskich UE) będzie nadal wymuszała publiczne wspieranie szkolnictwa wyższego. Executive summary This study presents the research results, which aim was to analyze the impact of higher education on GDP. A key element of a fair description of this phenomenon, including the impact that higher education has on economic development of the country, is the careful choice of methods and theoretical assumptions. Authors, by choosing the methods, assumptions and data on which the document is drawn up, present the issues in the broadest context and give answers to the asked questions. To analyze the problem, one of the commonly used formulas describing the GDP was chosen. This formula presents GDP as the sum of labor income, investment income and government revenue, net of depreciation. At the same time assumed the coexistence of the three functions of universities: education, research and public service. Currently (and in the foreseeable future) the greatest impact on GDP are benefits associated with the educational function of universities and graduates in their professional life. Author's model of the calculation of financial individual and social benefits is based on the economic basis for calculating return on investment. The individual benefit results from the graduate wage premium in relation to persons with less than higher education, and with a reduced risk of unemployment. It s reducing by the expenditures invested in obtaining higher education and lost profits due to the subsequent entry into the labor market. 4 Carnevale Anthony P., Desrochers Donna M., The Missing Middle: Aligning Education and the Knowledge Economy, Education Testing Service, Washington 2002. - 5 -

The social financial benefit is the sum of individual wage premium of college graduates, decreased by the quantity and value of social transfers to citizens with higher education. These calculation shows that the targeted investments in the ordered faculties increase benefit. The greatest return on investment in higher education brings investment in technical studies area. Calculations made by authors in four different individual variants, presented in the table below, demonstrate that the benefit increase targeted investments in the ordered studies. The authors singled out the method of 4, as the most optimal, since it takes into account that the graduate is charged only reimbursement of study, while the money will not be subject to interest. The main conclusion of these calculations is the importance of studies ordered by the State, supported with scholarship scheme. Tabela 2:Calculation of public investment in higher education return (percentage), depending on the costs of education, types of study and received financial aid (for 2010), and the method of calculating benefits The method for calculating the public benefits 1 2 3 4 higher education in general, according to the average cost of study per student - 5,35 4,14 5,88 higher education in general, according to the average cost of study per student, scholarship in the amount of 200 pln per month - 5,32 4,05 5,86 medical higher education, according to the average cost of education in medical schools - 4,42 0,39 5,44 higher technical education, the average costs of education in technical universities -0,69 6,17 5,26 6,60 higher technical education, the average costs of education in technical universities, scholarship in the amount of 200 pln per month -1,95 6,15 5,21 6,59 higher technical education, the average costs of education in technical universities, a grant of 1 000 pln per month, as it is at ordered studies - 5,92 4,64 6,47 Source: own calculations based on GUS and OECD; Lack of data means that you cannot calculate this rate benefit is negative value (loss). Currently, by the impact on GDP of higher education, the research function plays the marginal role. It s key issue to increase the impact of this feature on the economic development of the country. Poland coming up to a maximum enrollment rate of young aged 19-24 years 5, which results on less benefits from wage premium. Therefore it is necessary to invest in the commercialization of research. Besides financial benefits, both individuals and society, benefit from tertiary education. It raises the standard of living, and social capital of society in the following areas: Health; Intellectual development of children; Conscious parenting; Rational decisions; Social and civic engagement 5 According to OECD those are 80% of all students in OECD countries - 6 -

Analysis of existing investments and compare the Polish higher education systems to the Baltic Sea region shows that the success of investment in higher education affects not only the amount of funds allocated to them, but the quality of investment decisions. An opportunity arising from the investment made in higher education is to increase system capacity through the introduction and modernization of scientific infrastructure. These investments, financed, among others EU Operational Programmes - Infrastructure and Environment and Innovative Economy, strongly contribute to the enhancement of the Polish labor market, and thus the economy. Despite the higher costs of using a new technical research and didactic infrastructure, investments made in recent times are the basis for the development of science, education. It also affects shaping innovative society and based Polish competitive advantage not only on the low labor costs, but on the high value of human capital. Also, investments aimed directly at the development of a tremendous opportunity for higher education. Methods used in the board and the directions ordered by the State is directly reflected by the competencies of graduates in the labor market. Threat to this area - is the lack of investment in the commercialization of research results. Predicting long-term value of both the GDP and the influence of single factors on the level of economic growth, is charged with a high risk of error. Hence the prediction about the impact of investing in higher education on the level of economic development is rather general estimate. The report presents in chapter five predictions based on current data investment, the current strategy of development and demographic changes, successfully anticipated both in the country (GUS), as well as by international organizations (UN, OECD, EU). Decrease in the number of students, observed for several years, will continue. Anticipated changes make the private rate of investment return in higher education is somewhat reduced (according to established methods for fourth in the survey): from 4.23% to 4.05%. However the rate of return of public benefits (by the same method) increases from 5.10% to 7.22%. This surprising increase is primarily due to reduction in the number of students. This makes the incurred costs will be reduced in relation to achieved benefits. This means that at lower cost benefits will continue to, which must lead to better returns on investment in higher education. It follows that especially over the next 15 years investing in higher education will produce the greatest public benefits. After this time, due to demographic change, Poland will approach the optimal share of highly educated people in the group of employed, and that will suit the level of enrollment in a traditional student age group (19-24). Then, because of the number of graduates remaining in the labor market, the costs of social transfers equalize. This in turn will lead to a situation where private rate of return on investment in higher education to coincide with the public interest. It should be noted that the probable scientific discoveries and technological inventions make public investment in higher education still necessary. This need odd to be undertaken due to not diminish the number of graduates adequately prepared to work using the latest technology 6. Further investment in higher education is a necessity, not because they will bring financial gains, but because it will prevent a significant loss. Competition from other countries (including the EU members) will continue to force supporting public higher education. 6 Carnevale Anthony P., Desrochers Donna M., The Missing Middle: Aligning Education and the Knowledge Economy, Education Testing Service, Washington 2002. - 7 -

1. Założenia teoretyczne i metodologiczne W celu wykonania niniejszej ekspertyzy konieczne było pozyskanie z różnych źródeł potrzebnych danych i utworzenie koncepcji teoretycznej (założeń, metodologii), na podstawie której możliwa była analiza problemu oraz uzyskanie odpowiedzi na pytania, jakie Zamawiający przedstawił w warunkach zamówienia. Pytania te zostały sformułowane następująco: 1.Jakie korzyści w długofalowej perspektywie (przynajmniej 5-letniej) mogą przynieść inwestycje w szkolnictwo wyższe oraz nakłady na kształcenie studentów w podziale na główne kategorie kierunków studiów i regiony? 2.Jaka jest zależność pomiędzy nakładami na sektor szkolnictwa wyższego a wielkością PKB liczoną dla kraju/ regionu? 3.Czy sytuację w Polsce w tym zakresie da się odnieść do któregokolwiek innego kraju europejskiego? Dodatkowo zobowiązano się do udzielenia odpowiedzi na pytania szczegółowe: 1. Jaka jest obecna skala wpływu inwestycji publicznych w sektor szkolnictwa wyższego na PKB? Czy zauważalny/mierzalny jest wpływ inwestycji finansowanych ze środków europejskich w sektor szkolnictwa wyższego w obecnej perspektywie finansowej 2007-2013? 2. Jakie czynniki odgrywają znaczącą, marginalną rolę w zakresie wpływu szkolnictwa wyższego na PKB? 3. Jakie są szanse, zagrożenia związane z obecnym i przyszłym stanem wpływu sektora szkolnictwa wyższego na PKB? Wskazanie propozycji ewentualnych rozwiązań w tym zakresie. 4. Czy oraz w jaki sposób i w jakim zakresie wydatki publiczne na szkolnictwo wyższe determinują zmiany w rynku lokalnym i regionalnym? Jakie są przewidywania w tym zakresie w perspektywie 5-10 lat? 5. Czy inwestycje w sektorze szkolnictwa wyższego determinują zmiany w PKB poprzez regionalne rynki pracy? Jakie wydatki publiczne w tym zakresie najsilniej oddziaływają? 6. W jakim zakresie można odnotować zależności pomiędzy nakładami na sektor szkolnictwa wyższego a wielkością PKB liczoną dla kraju/regionu? Ponadto, czy sytuację w Polsce w powyższym zakresie da się porównać z innym krajem Unii Europejskiej? 7. Jak obecne inwestycje w infrastrukturę dydaktyczną i nakłady poniesione na kształcenie studentów przekładają się na wzrost gospodarczy w dłuższej perspektywie czasowej? Jakie główne kierunki kształcenia są w tym zakresie najbardziej opłacalne do wsparcia i przyniosą w przyszłości największe korzyści dla PKB? 8. Jakie są prognozowane efekty płynące z obecnych inwestycji w szkolnictwo wyższe? W co najlepiej inwestować? 9. Czy kształcenie studentów to dobra inwestycja? Czy nakłady na naukę studentów w podziale na główne kierunki kształcenia przyniosą zyski dla PKB w przyszłości? Jaki jest prognozowany termin zwrotu inwestycji? Zebrane w ramach kwerendy informacje posłużyły do opracowania autorskiego modelu badawczego, czyli zaprojektowania metod obliczenia płacowej premii prywatnej i płacowej premii publicznej. Dzięki nim możliwe było oszacowanie korzyści (oraz kosztów) związanych z uzyskaniem - 8 -

wykształcenia wyższego, zarówno w kontekście indywidualnym, jak i społecznym. Uzyskane wyniki odniesione zostały do innych modeli badawczych 7 oraz rezultatów badań innych ekspertów 8 z tego obszaru. Finansowe korzyści oraz odpowiadające im stopy zwrotu (prywatne i publiczne) zostały przedstawione przy uwzględnieniu zróżnicowania regionalnego (co oznaczało porównanie z krajami basenu Morza Bałtyckiego: Danii, Estonii, Finlandii, Niemiec i Szwecji) oraz przeanalizowanie różnic istniejących pomiędzy województwami w Polsce, czyli regionami NUTS 2 - Nomenclature of Units for Territorial Statistics). Jednocześnie, aby pokazać rolę inwestycji dokonanych dzięki Europejskim Funduszom Strukturalnym, wskazane zostało, czy i w jakim stopniu wpływają one na zwiększanie oddziaływania całego systemu szkolnictwa wyższego. a. Zakres definicyjny i przegląd literatury Amerykański ekonomista i badacz szkolnictwa wyższego, Howard R. Bowen, w książce Investment in Learning. The Individual and Social Value of American Higher Education 9 zwraca uwagę na współistnienie trzech funkcji uczelni: edukacyjnej, badawczej i służby publicznej. Funkcja edukacyjna dokonuje przemiany studentów, rozbudzając ich zdolności poznawcze i przygotowując do przyszłego praktycznego działania. Funkcja badawcza ma na celu chronienie i rozwijanie wiedzy. Służba publiczna oznacza działanie uczelni na rzecz społeczeństwa, w tym wspólnoty studentów. Każda z tych funkcji wpływa na PKB, przyczyniając się do rozwoju gospodarczego oraz do stabilności społeczno-politycznej kraju. W dalszej części pracy - każdej z tych funkcji zostanie poświęcona osobna uwaga, by łatwiej można było pokazać oraz oszacować wpływ sektora szkolnictwa wyższego na PKB w Polsce. Wskazana powyżej funkcja edukacyjna uczelni oddziałuje na PKB przede wszystkim za sprawą absolwentów i ich późniejszej pracy. Funkcja badawcza oddziałuje głównie za sprawą uczelni jako instytucji (ewentualna aktywność absolwenta w dziedzinie B+R powinna być traktowana jako efekt działań jego miejsca pracy). Natomiast funkcja służby publicznej jest realizowana w połączeniu oddziaływania instytucji i działania absolwentów. Zagadnienia dotyczące Produktu Krajowego Brutto, podobnie jak szkolnictwa wyższego, mogą być analizowane na wiele różnych sposobów. Stąd koniecznym jest wybór z szeregu koncepcji na temat składowych PKB takiej, która najbardziej trafnie pozwoli ukazać zależności między inwestycjami w szkolnictwo wyższe i rozwojem gospodarczym kraju. Autorzy ekspertyzy zdecydowali się przyjąć, że Produkt Krajowy Brutto jest sumą dochodów z pracy, dochodów z inwestycji oraz dochodów państwa, pomniejszoną o amortyzację. A zatem wnioski wyciągane w dalszej części dokumentu odwoływać się będą do następującego wzoru: 7 Przede wszystkim model oparty na zdyskontowanej wartości bieżącej netto (PNV present net value), który próbuje obliczać przewidywaną wartość wyższego wykształcenia na podstawie bieżących kosztów oraz bieżącej premii płacowej. W oparci o PNV obliczana jest wewnętrzna stopa zwrotu, która oznacza maksymalny poziom oprocentowania pożyczki studenckiej, przy której zdobycie wykształcenia i tak pozostaje opłacalne. Takie rozwiązanie jest często stosowane w raportach OECD (np. Education at a Glance). Minusem takiego ujęcia jest identyczne potraktowanie zysków i strat i ich zmian pod wpływem zmiany wartości pieniądza. 8 Kwiek Marek, Finansowanie szkolnictwa wyższego w Polsce a transformacje finansowania publicznego szkolnictwa w Europie, cpp.amu.edu.pl [Dok. Elektr. 14.06.2012]; Strawiński P., Czy w Polsce opłaca się studiować? Wyniki modelu inwestycji w wyższe wykształcenie. Uniwersytet Warszawski, [dok elektr. http://coin.wne.uw.edu.pl/pstrawinski/publ/oplacal.pdf 12.06.2012] 9 Howard R. Bowen, Investment in Learning. The Individual and Social Value of American Higher Education, San Francisco: Jossey- Bass 1977. - 9 -

PKB = P + I + G + A P dochody z pracy (najemnej) I dochody z inwestycji G dochody państwa A amortyzacja Podstawą do wyciągania wniosków oraz odpowiedzi na pytania była analiza wspomnianych już danych oraz dostępnej literatury. Przeanalizowane zostały raporty dotyczące szkolnictwa wyższego w Polsce, w Europie i na świecie, w tym także raporty o podobnym charakterze, co niniejszy. Ponadto uwzględniono tezy uznanych autorytetów w dziedzinie badań nad szkolnictwem wyższym, między innymi Waltera McMahona czy Ronalda Barnetta 10. b. Kryteria wyboru metod badawczych Szkolnictwo wyższe jako dynamiczny składnik systemu społecznego jest zagadnieniem o wielu wymiarach, co rzutuje na możliwości jego oddziaływania na rzeczywistość ekonomiczną. To również sprawia, że analiza jego wpływu na zmiany PKB musi mieć charakter wielowątkowy i wielowymiarowy. Na samym początku autorzy dokonali podstawowej konstatacji: wpływ sektora szkolnictwa wyższego na PKB dokonuje się dwojako: przez działanie uczelni jako instytucji świadczących usługi edukacyjno-badawcze; oraz przez oddziaływanie absolwentów i ich późniejszą aktywność zawodową i społeczną. Oszacowanie wpływu sektora szkolnictwa wyższego na PKB musi być zatem przeprowadzone przede wszystkim w oparciu o kategorie ekonomiczne, choć niniejszy raport wykazuje również, że niektóre składowe tego wpływu są trudne (lub wręcz niemożliwe) do precyzyjnego wyliczenia. Dotyczy to szczególnie funkcji służby publicznej, przyczyniającej się do zwiększania spójności społecznej (co jest zgodne z założeniami działań Funduszy Strukturalnych UE). Dostępność danych, jak również analiza twierdzeń najważniejszych badaczy szkolnictwa wyższego 11, stały się podstawą wyboru metod badawczych, w tym ich podziału na dane do analizy ilościowej oraz jakościowej. Źródła danych ilościowych stanowiły podstawę obliczeń premii indywidualnej i publicznej. Analiza czynników pozafinansowych, świadczących o wzroście kapitału 10 Walter W. McMahon., Higher Learning, Greater Good, Baltimore: The Johns Hopkins University Press 2009; Ronald Barnett, Being a University, New York: Routledge 2010; tenże, Reshaping the University: New Relationships between Research, Scholarship and Teaching, London: Open University Press 2005. 11 Walter McMahon (McMahon Walter W., Higher Learning, Greater Good, Baltimore: The Johns Hopkins University Press 2009.;McMahon Walter W., The Social and External Benefits of Education, [w:] G. Johnes, J. Jones (red.), International Handbook on the Economics of Education, Northampton: Edward Elgar Publishing, Inc. 2004); Ronald Barnett (Barnett Ronald, Being a University, New York: Routledge 2010.,Barnett Ronald, Reshaping the University: New Relationships between Research, Scholarship and Teaching, London: Open University Press 2005); Howard R. Bowen (Bowen Howard R., The Finance of Higher Education, Carnegie Commission on Higher Education, Berkeley 1968.,Bowen Howard R., Investment in Learning. The Individual and Social Value of American Higher Education, Jossey-Bass, San Francisco 1977.Bowen Howard R., Servelle Paul, Who Benefits from Higher Education and Who Should Pay?, American Association for Higher Education, ERIC Clearinghouse on Higher Education, Washington 1972.) - 10 -

społecznego 12, opracowana na podstawie danych statystycznych oraz publikacji, zarówno polskich, jak i międzynarodowych 13, została opisana jakościowo. Dostępne modele uwzględniające wartość premii publicznej i prywatnej w niewystarczającym stopniu odnosiły się do analizowanego zagadnienia, dlatego też autorzy ekspertyzy zdecydowali się na utworzenie własnego modelu badawczego, wykazującego wpływ sektora szkolnictwa wyższego na zyski społeczne indywidualne i publiczne. Pozwolił on lepiej i bardziej kompleksowo uchwycić finansowe korzyści związane z posiadaniem wyższego wykształcenia. c. Wykorzystane źródła danych statystycznych i braki danych Autorzy korzystali z dostępnych statystyk publicznych oraz opracowań własnych. Zostały one zobrazowane w postaci tabelarycznej i graficznej. Do kluczowych kryteriów oceny danych statystycznych należała ich dostępność, porównywalność oraz rzetelność. Jako podstawową granicę analizy przyjęto lata 2004 2010 (w niektórych, jasno wskazanych przypadkach, jest ona inna 14 ). Dane z tych lat są wystarczające do pokazania wpływu boomu gospodarczego oraz kryzysu na szkolnictwo wyższe i tym samym na PKB. Taki zakres czasowy pozwolił także na pokazanie, jakie zmiany zaszły w naszym kraju od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej. W celu oszacowania wpływu sektora szkolnictwa wyższego na PKB (ze szczególnym uwzględnieniem oddziaływania na usługi medyczne oraz kulturę) wykorzystane zostały dane statystyczne pochodzące z różnych, opisanych niżej, źródeł. Pozwoliło to na ich weryfikację oraz umożliwiło precyzyjniejsze oszacowania. To dzięki temu możliwe było także przygotowanie prognoz dotyczących przyszłej skali oddziaływania na PKB, pogłębiania bądź niwelowania różnic regionalnych oraz trendów rozwoju szkolnictwa wyższego. Autorzy wykorzystali dane rejestrowane, pochodzące z następujących instytucji: Główny Urząd Statystyczny (Roczniki statystyczne, Budżety gospodarstw domowych, Szkoły wyższe i ich finanse, etc); OECD (roczniki Education at a Glance oraz dane statystyczne dostępne w bazach organizacji); World Bank (publikacje oraz baza danych World DataBank); EUROSTAT (zwłaszcza statystyki dotyczące PKB Polski i krajów EU); dane statystyczne Ministerstw: Zdrowia; Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Rozwoju Regionalnego oraz Nauki i Szkolnictwa Wyższego; Krajowego Systemu Informatycznego SIMIK. W ekspertyzie wykorzystane zostały również, jako dodatkowe źródła informacji, badania reprezentatywne i dobrowolne 15. 12 Między innymi wzrost poziomu zdrowia, spadek przestępczości, bardziej świadome rodzicielstwo 13 Baum Sandy, Payea Kathleen, The Benefits of Higher Education for Individuals and Society, College Board, 2005; Cunningham Alisa, The Broader Societal Benefits of Higher Education, SolotionForFuture.ogr [Dok. Elektr.], 14.06.2012, Czapiński Janusz, Polska państwo bez społeczeństwa, Nauka 1/2006, https://portalwiedzy.pan.pl/images/stories/pliki/publikacje/nauka/2006/01/n_106_01_czapinski.pdf [Dok. Elektr.], 14.06.2012, De Walque Damien, Education, Information, and Smoking Decisions Evidence from Smoking Histories, 1940-2000, Washington: World Bank 2004, Education at a Glance. OECD Indicators, wydawnictwo seryjne, Paris: OECD (2005-2011), Higher Education to 2013, vol. 1 Demography, Paris: OECD 2008 14 Rok 2010 stał się datą graniczną, bowiem za ten rok są dostępne najnowsze dane dotyczące szkolnictwa wyższego opracowane i udostępniane przez GUS. 15 Takim przykładowym źródłem są wyniki badań rynku publikowane na portalu wynagrodzenia.pl; dzięki nim możliwa była weryfikacja informacji o średniej wysokości zarobków osób z wykształceniem wyższym i nie wyższym, Ile zarobisz po studiach? - 11 -

Wśród dostępnych danych zauważono (czasem znaczne) rozbieżności związane ze standardami ewidencji i segregacji danych 16, co znacząco wpłynęło na ich porównywalność. W wielu przypadkach dane do opracowania były niewystarczające lub niepełne. W niektórych przypadkach zbytnia ich agregacja 17 uniemożliwia przeprowadzenie szczegółowej analizy. Wynagrodzenia absolwentów w 2011 roku. Sedlak & Sedlak wynagrodzenia.pl, http://www.wynagrodzenia.pl/artykul.php/wpis.2503, dn. 14.06.2012 16 Np. liczba studentów w podziale na województwa nie równa się liczbie studentów ogółem, zob. Tabela 17: 17 Np. dla wynagrodzeń w poszczególnych grupach zawodowych, co utrudniało analizę zarobków absolwentów poszczególnych typów uczelni - 12 -

2. Funkcjonowanie szkolnictwa wyższego perspektywa polska i międzynarodowa a. System szkolnictwa wyższego w Polsce System szkolnictwa wyższego w Polsce funkcjonuje na podstawie ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z 2005 roku z późniejszymi zmianami 18. Szkoły wyższe, tak publiczne, jak i prywatne, zobligowane są do spełniania określanych przez państwo polskie wymogów. Rynek uczelni w Polsce obejmuje uczelnie publiczne i prywatne, w tym szkoły wyższe zawodowe oraz uczelnie wyspecjalizowane, jak np. rolnicze, artystyczne, pedagogiczne. Prezentowane w Tabela 3: dane z lat 2004 2008 wykazują wyraźny trend wzrostowy ilości szkół wyższych w Polsce. Pomimo spadku liczby niektórych uczelni wyspecjalizowanych (np. ekonomicznych z 93 w 2004 do 83 w 2008 roku) ogólnie liczba uczelni w tym okresie wzrosła o 29. W znaczący sposób wpłynął na tę sytuację przyrost wyższych szkół zawodowych, których w tym czasie otwarto aż 24. Tabela 3:Liczba szkół wyższych w podziale na rodzaje uczelni 2004 2005 2006 2007 2008 szkoły wyższe ogółem 420 438 441 448 449 Uniwersytety 17 18 18 18 18 uczelnie techniczne 22 22 22 22 24 uczelnie rolnicze 9 9 8 8 8 uczelnie ekonomiczne 93 95 95 95 83 uczelnie pedagogiczne 17 16 17 17 18 wyższe szkoły morskie 2 2 2 2 2 uczelnie medyczne 9 9 9 9 9 akademie wych. fizycznego 6 6 6 6 6 uczelnie artystyczne 22 22 21 21 21 uczelnie teologiczne 14 13 14 16 15 pozostałe uczelnie o profilu uniwersyteckim 28 31 36 36 40 wyższe szkoły zawodowe 181 195 193 198 205 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Jak wykazuje najnowszy raport GUS na temat szkolnictwa wyższego, 19 w listopadzie 2011 na rynku szkolnictwa wyższego w Polsce funkcjonowało 460 uczelni, w tym 132 publiczne. Uczelnie publiczne w latach 2004 2010 kształciły łącznie około 1,3 miliona studentów, w tym samym czasie na uczelniach niepublicznych uczyło się od około 580 do około 660 tysięcy studentów. Liczba studentów w uczelniach publicznych regularnie spadała w omawianym okresie czasu, a w uczelniach niepublicznych fluktuowała między wzmiankowanymi liczbami, osiągając w 2010 roku stan niemalże identyczny, co w 2004 r. około 580 tysięcy. Dwukrotnie więcej studentów w Polsce to studenci szkół publicznych, mimo, że stanowią one jedynie niecałą jedną trzecią uczelni w ogóle. 18 Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz. U. z 2005 r., nr 164, poz. 1365 (z późniejszymi zmianami). 19 Szkoły wyższe i ich finanse w 2011, GUS - 13 -

Najwięcej studentów w Polsce kształci się w uczelniach publicznych. Większość z nich studiuje w trybie stacjonarnym (w analizowanych w raporcie latach wzrastał odsetek studentów stacjonarnych od ok. 58% w 2004 r.; do ok. 68% 2010 r.). Tendencja odwrotna miała miejsce w szkołach niepublicznych. Tam aż około 80% studentów kształciło się w systemie niestacjonarnym. Procentowy udział studiujących w tym systemie również regularnie rósł od około 76% do ponad 83% (Tabela 16:). Dane dotyczące absolwentów 20 również wykazują dominację szkół publicznych w systemie szkolnictwa wyższego w Polsce (Tabela 20: i Tabela 21:). W badanym okresie czasu, ilość absolwentów szkół publicznych fluktuowała na poziomie 170 tysięcy. W szkołach publicznych w roku 2004 i 2005 ilość absolwentów studiów stacjonarnych niestacjonarnych była zbliżona. Następnie zwiększał się odsetek absolwentów studiów stacjonarnych i w 2010 wyniósł około 61%. W wyższych szkołach niepublicznych zdecydowana większość 21 absolwentów kończyła niestacjonarny tryb studiów, a ich odsetek w ogólnej liczbie absolwentów uczelni niepublicznych badanym okresie, wzrastał. a. Inwestycje w szkolnictwo wyższe perspektywa polska Pojęcie inwestowania w odniesieniu do szkolnictwa wyższego może mieć dwa znaczenia: 1.w znaczeniu węższym jest to rzeczywiste inwestowanie mające na celu rozbudowanie potencjału naukowo-dydaktycznego uczelni, nie uwzględniające kosztów ponoszonych w celu zachowania istniejącego stanu infrastruktury materialnej i personalnej; tak rozumiane inwestycje mogą znaleźć źródła dodatkowego wsparcia ze strony programów Unii Europejskiej, w tym Programów Operacyjnych: Kapitał Ludzki, Infrastruktura i Środowisko oraz Innowacyjna Gospodarka. Finansowanie może także pochodzić ze środków i o peracyjnych programów lokalnych. 2.w znaczeniu szerszym są to wszelkie nakłady finansowe, które służą realizowaniu funkcji szkolnictwa wyższego (edukacyjnych, badawczych i służby publicznej), co obejmuje tak inwestowanie, jak i bieżące koszty funkcjonowania uczelni. Realizowane w Polsce programy operacyjne są zaangażowane we wspieranie szkolnictwa wyższego, unowocześnianie jego oferty dydaktycznej, jej dostosowanie do wymogów rynku pracy oraz zwiększanie spójności społecznej za pomocą dostępności do wyższego wykształcenia. W bieżącej perspektywie finansowej (2007-2013) polski system szkolnictwa wyższego zyskał ze strony programów operacyjnych imponujące dofinansowanie w wysokości 16 224 075 786 złotych (dane na podstawie przyznanego dofinansowania do kwietnia 2012 roku) 22. Największy w tym udział miały: Program Operacyjny Kapitał Ludzki (priorytety: IV.1 wzmocnienie i rozwój potencjału dydaktycznego uczelni oraz zwiększenie liczby absolwentów kierunków o kluczowym 20 absolwenci studiów jednolitych magisterskich oraz uzupełniających 21 Powyżej 80%, Tabela 20: i Tabela 21: 22 Wszystkie dane obliczone na podstawie informacji Krajowego Systemu Informatycznego SIMIK, monitorującego na bieżąco wydatki Programów Strukturalnych, według danych na dzień 30 kwietnia 2012 roku; UWAGA! Różnice pomiędzy przedstawionymi tutaj danymi a informacjami zawartymi w sprawozdawczości Narodowego Centrum Badań i Rozowju wynikają z tematyki zamówionej ekspertyzy. Zgodnie z warunkami zamówienia dotyczy ona wpływu sektora szkolnictwa wyższego na PKB w Polsce, dlatego spośród wszystkich instytucji, które otrzymały wsparcie z funduszy strukturalnych do analiz w ekspertyzie wzięte zostały pod uwagę jedynie instytucje szkolnictwa wyższego. Dobrym przykładem tego jest Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, działania 1.1 do 1.4 oraz 2.1 do 2.3: według Krajowego Systemu Informacyjnego na 1197 instytucji, które otrzymały wsparcie, jedynie 181 to szkoły wyższe. Podobnie dzieje się w przypadku Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. - 14 -

znaczeniu dla gospodarki opartej na wiedzy; oraz IV.2 rozwój kwalifikacji kadry systemu B+R i wzrost świadomości roli nauki w rozwoju gospodarczym): 4 557 365 160 złotych; Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (priorytety: I badanie i rozwój nowoczesnych technologii oraz II infrastruktura sfery B+R): 4 245 624 470 złotych; Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (przede wszystkim priorytet XIII i działania: XIII.1 infrastruktura szkolnictwa wyższego: rozwój nowoczesnych ośrodków akademickich kształcących przede wszystkim specjalistów w zakresie nowoczesnych technologii; oraz działania XI.3 rozwój infrastruktury szkolnictwa artystycznego i XII.2 wsparcie bazy lecznictwa w zakładach opieki zdrowotnej prowadzonych przez akademie medyczne): 3 083 180 882 zł.; Tylko działanie 13.1: 2 651 787 490 zł; Program Operacyjny Rozwoju Polski Wschodniej (priorytet I nowoczesna gospodarka i poddziałania: I.1 infrastruktura uczelni oraz I.3 wspieranie innowacji): 2 048 068 742 zł; dla porównania: wsparcie Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego wyniosło: 377 464 799 zł; Łódzkiego RPO: 172 986 289 zł; a Mazowieckiego RPO 161 677 603 zł. Na potrzeby niniejszej ekspertyzy Autorzy stosować będą szerszy zakres znaczeniowy inwestowania w sektor szkolnictwa wyższego, gdyż pozwala on na całościowe pokazanie jego wpływu na PKB. Wydzielanie oddziaływania sektora szkolnictwa wyższego wynikającego jedynie z inwestycji w węższym znaczeniu nie oddawałoby rzeczywistej roli instytucji szkolnictwa wyższego oraz absolwentów w systemie ekonomiczno-społecznym Polski czy innych państw. Tabela 4:Udział wydatków na szkolnictwo wyższe w PKB 2006 2008 2010 2011 Wartość PKB (%) 1,5 1,6 1,3 1,5 Wielkość nakładów (w mln zł) 2,035954,0 2,394873,3 4,950770,2 b.d. Źródło: Education at a Glance, Paris: OECD oraz Uczelnie i ich finanse, GUS - publikacje z kolejnych lat, daty publikacji podane w tabeli. Uczelnie w mniejszym (szkoły niepubliczne) lub większym (szkoły publiczne) stopniu są finansowane przez państwo. Wydatki publiczne na szkolnictwo wyższe w Polsce oscylują około 1 % PKB. Łączny udział wydatków (publicznych i prywatnych) na szkolnictwo wyższe w PKB prezentuje Tabela 4:. Publiczne inwestycje w szkolnictwo wyższe finansowane są z dwóch głównych źródeł: z budżetu państwa oraz ze środków Unii Europejskiej (udział budżetów samorządów terytorialnych jest w Polsce bardzo niski). W znakomitej większości wydatkowanie publiczne na rzecz szkolnictwa wyższego jest udziałem budżetu państwa. W latach 2004 2010 można zaobserwować stały wzrost udziału wydatków publicznych w PKB (Tabela 5:). Widoczne są również zmiany finansowania z budżetu państwa (in plus) i z budżetu samorządów terytorialnych (w 2010 r. znacznie in minus). - 15 -

Tabela 5:Wydatki publiczne na szkolnictwo wyższe w Polsce rok wydatki w mln zł udział wydatków publicznych w PKB (w %) z budżetu państwa z budżetu samorządu teryt. 2004 8822,3 31,9 0,96 2005 9675,5 76,8 0,99 2006 9888,7 122,0 0,94 2007 10701,4 143,5 0,93 2008 11091,0 100,0 0,88 2009 11654,5 197,0 0,88 2010 11722,4 70,2 0,71 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Powyższe dane pokazują również, że nominalne nakłady na szkolnictwo wyższe w latach 2004 2010 rosną, ale w ujęciu proporcjonalnym (jako udział w PKB) wydatkowanie państwa w tym obszarze spada z 0,99% w 2005 do jedynie 0,71% w roku 2010. Nakłady inwestycyjne (w węższym znaczeniu) w sektor szkolnictwa wyższego w tym samym okresie, w kwotach nominalnych, również regularnie rosły (Tabela 34:). W roku 2004 wynosiły one niecałe 1,8 miliarda złotych, podczas gdy w 2010 było to niespełna 5 miliardów 23. We wszystkich analizowanych latach nakłady inwestycyjne dominują w szkołach publicznych. W omawianym okresie w uczelnie publiczne zostało zainwestowane od około 80% do prawie 90% całości środków. Struktura nakładów inwestycyjnych ze względu na rodzaj uczelni również jest bardzo zbliżona. Zdecydowanie najwięcej środków było corocznie inwestowanych w uniwersytety (od prawie 460 mln. złotych w roku 2004 po ponad 1,36 miliarda złotych w 2010). Porównywalną ilość nakładów pochłonęły uczelnie medyczne i techniczne, kwoty te jednak były średnio o około połowę niższe niż w wypadku uniwersytetów. Najmniejsze nakłady inwestycyjne w omawianym okresie poniesiono w wyższych szkołach artystycznych. Wyniosły one nieco ponad 25 milionów złotych w 2004 roku i wzrosły do prawie 65 milionów w 2010. Porównywalnie kształtuje się struktura kosztów i przychodów w odniesieniu do szkół publicznych oraz niepublicznych. Suma kosztów operacyjnych i finansowych (Tabela 26:) jest zdecydowanie wyższa po stronie szkół publicznych (około 85%). W okresie 2004 2010 przychody uczelni publicznych stanowiły również około 85% wszystkich przychodów operacyjnych, jakie osiągnęły szkoły wyższe w Polsce (Tabela 24:). Dostępne dane wykazują, w wartościach nominalnych, trend wzrostowy, i to zarówno osiąganych przychodów, jak i ponoszonych kosztów. Podobnie jak w przypadku struktury nakładów inwestycyjnych, łączna suma kosztów oraz przychodów uczelni jest najwyższa na uniwersytetach. Kolejna wielkość, która kształtuje obraz systemu szkolnictwa wyższego w Polsce, to koszty kształcenia (Tabela 28:). W roku 2004 wynosiły łącznie około 14 miliardów złotych, podczas gdy w 2010 r. niespełna 21 miliardów. Najwyższe koszty, we wszystkich analizowanych latach, występują na uniwersytetach (od około 400 do prawie 600 milionów złotych rocznie). Najmniejszą łączną 23 4 950 770,2 zł. por. Tabela 34: - 16 -

kosztochłonność kształcenia wykazują szkoły artystyczne (od 2004 roku i poziomu niespełna 350 milionów złotych do ponad 500 milionów złotych w 2010 roku). Zdecydowanie inaczej kształtuje się ranking kosztochłonności kształcenia na różnego rodzaju uczelniach, jeżeli koszty rozważa się w ujęciu jednostkowym, czyli w przeliczeniu na jednego studenta. Również te koszty w latach 2004 2010 regularnie rosły (Tabela 30:). 24 Odmienny jest jednak ranking najbardziej kosztochłonnych studiów. Jednostkowy koszt kształcenia jest najwyższy w szkołach artystycznych (od ponad 25 tysięcy złotych w 2004 do ok. 34 tysięcy w 2010). Kolejne pod względem kosztochłonności są studia w uczelniach medycznych (od około 18 do około 36 tysięcy). Najniższe koszty jednostkowe kształcenia spośród publicznych szkół wyższych występują na uniwersytetach oraz pozostałych 25 uczelniach. Najniższy średni jednostkowy koszt kształcenia w ciągu omawianych lat to koszt kształcenia w uczelniach niepublicznych, który wynosił od około 5 do 7 tysięcy złotych rocznie. b. Inwestycje w szkolnictwo wyższe perspektywa regionu Morza Bałtyckiego Dzięki publikowanym corocznie raportom OECD 26, Education at a Glance, istnieje zbiór wiarygodnych danych, który pozwala na ukazanie sektora polskiego szkolnictwa wyższego na tle sytuacji innych krajów, w tym z regionu Morza Bałtyckiego. Jako punkty odniesienia mogą służyć: Dania, Finlandia, Niemcy i Szwecja (dla Estonii, która została przyjęta do OECD w roku 2010, dane statystyczne dostępne są tylko w publikacji za rok 2011). Jednym z istotnych mierników zaangażowania danego kraju we wspieranie szkolnictwa wyższego oraz wagi, jaką się przywiązuje do systemu szkolnictwa wyższego jest udział wydatków na szkolnictwo wyższe w PKB danego kraju, wyrażane w procentach (Tabela 6:). Tabela 6:Udział wydatków na szkolnictwo wyższe w PKB (w procentach) 2006 2008 2010 2011 Dania 1,8 1,7 1,7 1,7 Estonia b.d. b.d. b.d. 1,3 Finlandia 1,8 1,7 1,6 1,7 Niemcy 1,1 1,1 1,1 1,2 Polska 1,5 1,6 1,3 1,5 Szwecja 1,8 1,6 1,6 1,6 Źródło: Education at a Glance, Paris: OECD - publikacje z kolejnych lat, daty podane w tabeli. Z przedstawionych danych wynika wyraźnie, że Polska nie wyróżnia się na tle pozostałych krajów regionu Morza Bałtyckiego. Godnym zauważenia jest to, że na przykład w Niemczech nakłady na szkolnictwo wyższe jako proporcja PKB są nawet niższe niż w Polsce. Ponieważ jednak PKB Niemiec, także w przeliczeniu na jednego mieszkańca, jest zdecydowanie wyższy niż w Polsce, to 24 Wyjątkiem jest rok 2007, kiedy to koszty jednostkowe w części uczelni zmalały w porównaniu do roku poprzedniego 25 innych niż uniwersytety, uczelnie medyczne, uczelnie artystyczne i uczelnie techniczne 26 Education at a Glance, OECD, 2006, 2007, 2008-17 -

realne nakłady są zdecydowanie wyższe niż w naszym kraju. Ze względu na zdecydowanie wyższy PKB na głowę mieszkańca w Danii, Finlandii i Szwecji również i w tych krajach nakłady na szkolnictwo wyższe w przeliczeniu na mieszkańca czy na studenta są wyższe niż w Polsce (Tabela 7:). Tabela 7:Wydatki na instytucje szkolnictwa wyższego w przeliczeniu na jednego studenta (jako procent PKB na głowę mieszkańca) 2006 2008 2010 2011 B+R 27 * bez B+R bez B+R bez B+R bez Dania 46 33 44 m. 45 m. 45 m. Estonia b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 27 Finlandia 43 26 40 25 38 23 41 25 Niemcy 42 26 41 25 40 25 41 26 Polska 40 34 41 36 34 28 33 28 Szwecja 54 28 49 25 50 26 51 25 Źródło: Education at a Glance, Paris: OECD 2006, 2008, 2010, 2011 Jedną z istotnych korzyści posiadania wyższego wykształcenia tak z punktu widzenia prywatnych, jak i publicznych zysków jest większe zabezpieczenie przed bezrobociem. W grupie osób legitymujących się ukończeniem szkoły wyższej stopa bezrobocia jest wyraźnie niższa i zależność ta utrzymuje się od wielu lat. I to nawet pomimo kryzysu początków XXI wieku, który sprawia, że młodzi absolwenci studiów mają duże trudności w znalezieniu pierwszej pracy (Tabela 8:). Tabela 8:Poziom bezrobocia w zależności od poziomu wykształcenia w grupie wiekowej 25-64 lata wykształcenie 1997 2000 2002 2004 2006 2008 2009 Dania Estonia Finlandia Niemcy Polska Szwecja mniej niż średnie b.d. 6,9 6,4 8,2 5,5 3,5 7,3 średnie b.d. 3,9 3,7 4,8 2,7 2,2 5,0 wyższe b.d. 3,0 3,9 4,4 3,2 2,3 3,9 mniej niż średnie b.d. b.d. 19,0 15,4 11,7 9,7 24,1 średnie b.d. b.d. 10,5 9,5 5,7 5,2 14,8 wyższe b.d. b.d. 5,8 5,0 3,2 2,8 6,3 mniej niż średnie 15,6 12,1 12,2 11,3 10,1 8,1 9,8 średnie 11,9 8,9 8,8 7,9 7,0 5,4 7,7 wyższe 6,5 4,7 4,5 4,5 3,7 3,3 4,0 mniej niż średnie 16,7 13,7 15,3 20,4 19,9 16,5 16,7 średnie 10,1 7,8 9,0 11,2 9,9 7,2 7,5 wyższe 5,7 4,0 4,5 5,6 4,8 3,3 3,4 mniej niż średnie 13,8 20,6 25,2 27,8 21,5 11,5 13,9 średnie 9,9 13,9 17,8 17,4 16,6 6,3 7,2 wyższe 2,1 4,3 6,3 6,2 6,2 3,1 3,6 mniej niż średnie 11,9 8,0 5,8 6,5 7,3 7,1 10,0 średnie 9,4 5,3 4,6 5,8 5,1 4,1 6,2 27 B+R z uwzględnieniem wydatków na badania i rozwój; bez - bez ich uwzględnienia - 18 -

wykształcenie 1997 2000 2002 2004 2006 2008 2009 wyższe 5,2 3,0 3,0 4,3 4,2 3,3 4,3 Żródło: Education at a Glance 2011, Paris: OECD 2011. Zgromadzone dane nie pozostawiają wątpliwości, że w Polsce, podobnie jak i w innych krajach regionu Morza Bałtyckiego istnieje wyraźna korelacja pomiędzy poziomem wykształcenia a zagrożeniem bezrobociem. Wśród państw regionu Morza Bałtyckiego jedynie w Danii w latach 2000-2008 można zaobserwować stosunkowo niewielką różnicę stopy bezrobocia w grupie osób z wykształceniem średnim oraz osób z wykształceniem wyższym; co więcej: w latach 2006-2008 poziom bezrobocia wśród osób, które legitymowały się dyplomem uczelni, był nieznacznie wyższy. Wyjaśnieniem dla takiej anomalii może być niski ogólny poziom bezrobocia, bo w momencie wzrostu ogólnej stopy ta odmienność zanikała. Badania prowadzone przez OECD (której członkiem jest także Rzeczpospolita Polska) wyraźnie wskazują na istnienie powiązania pomiędzy wysokością osiąganych zarobków a poziomem wykształcenia. Co więcej eksperci OECD sugerują 28, że premia płacowa jest najlepszym wskaźnikiem indywidualnych korzyści z posiadanego wykształcenia, w ten sposób stając się ekonomicznym bodźcem do indywidualnego inwestowania w edukację. Spodziewana wysokość premii jest także powodem, dla którego ludzie podejmują decyzje o inwestowaniu swoich pieniędzy i czasu w zdobycie wykształcenia (Tabela 9:). Tabela 9:Zmiany względnej wysokości zarobków dla grupy pracujących w wieku 25-64 lata (wykształcenie średnie i pomaturalne = 100) wykształcenie 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2009 Dania Estonia Finlandia Niemcy Polska Szwecja mniej niż średnie 86 b.d. 88 82 83 83 81 wyższe 124 b.d. 124 126 126 125 127 mniej niż średnie b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 91 91 wyższe b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 129 137 mniej niż średnie 96 95 95 94 94 93 b.d. wyższe 148 153 150 149 149 147 b.d. mniej niż średnie 78 75 77 88 90 90 87 wyższe 130 143 143 153 164 167 157 mniej niż średnie 84 b.d. 81 82 84 83 b.d. wyższe 156 b.d. 172 179 173 167 b.d. mniej niż średnie 89 b.d. 87 87 85 83 83 wyższe 130 b.d. 130 127 126 126 126 Źródło: Education at a Glance 2010 oraz Education at a Glance 2011. Przedstawiona dane wskazują, że w poszczególnych krajach względna wysokość zarobków pozostaje na w miarę stabilnym poziomie. Poza Polską największe zmiany można zaobserwować w Niemczech. Natomiast w Danii, Finlandii i Szwecji pozostają niemal niezmienione od ponad 10 lat. Jednak nawet zmiany obserwowane w przypadku Polski i Niemiec nie zmieniają stałej zależności: posiadanie wyższego wykształcenia przekłada się na wyższe zarobki w życiu zawodowym. Dzięki temu 28 OECD Education at a Glance 2010, s. 117-118 i 136-19 -

także w przyszłości inwestowanie w szkolnictwo wyższe będzie opłacalne tak ze względu na prywatne, jak i publiczne korzyści 29. Godna podkreślenia jest uwaga OECD zawarta w raporcie Education at a Glance 2010 30 : w dzisiejszych wyliczeniach zyski publiczne są niedoszacowane, a dotyczy to na przykład wyższego poziomu przyszłej emerytury osób z wyższym wykształceniem. Dzięki temu większy dopływ środków finansowych będzie dalej służył rozwojowi gospodarczemu i wzrostowi PKB. OECD zwraca także uwagę na fakt, że inwestycje w edukację, że względu na odroczenie korzystania z premii prywatnej i publicznej (w Polsce w przypadku szkolnictwa wyższego to odroczenie wynosi co najmniej 6 lat, na które składa się pobieranie nauki oraz wejście na rynek pracy) sprawia, że polityka publiczna w tym zakresie wymaga z jednej strony ostrożności, a z drugiej strony odważnego wizjonerstwa wykraczającego poza perspektywę najbliższych lat. 29 Należy zwrócić uwagę, że osiągany poziom wykształcenia nie zmniejsza istniejącej dysproporcji w wynagrodzeniach pomiędzy mężczyznami a kobietami. W Polsce kobieta nieposiadająca wykształcenia średniego zarabia 86% wynagrodzenia mężczyzny, a posiadająca wykształcenie wyższe zarabia 85,6% wynagrodzenia mężczyzny. Wzrost poziomu wykształcenia nie wpływa więc na zmniejszenie dysproporcji płacowych 30 Education at a Glance 2010, OECD 2010, s. 137-20 -

3. Korzyści z wyższego wykształcenia Szkolnictwo wyższe, jako część życia społecznego współfinansowana w dużej mierze przez państwo, nie jest kojarzone wprost z kreowaniem dochodu narodowego. W przeciwieństwie do dotacji państwa w gałęzie gospodarki, nie można określić wprost, ile państwo zyska na tej inwestycji. Niemniej jednak inwestowanie w wykształcenie wyższe społeczeństwa przynosi korzyści w czterech wymiarach 1.finansowym publicznym, 2.niefinansowym publicznym, 3.finansowym prywatnym, 4.niefinansowym prywatnym. Podstawą korzyści finansowych, zarówno publicznych, jak i prywatnych jest premia płacowa wynikająca z różnicy wysokości wynagrodzenia w zależności od posiadanego wykształcenia. Szczególne znaczenie przypisywane prywatnej i publicznej premii płacowej wynika z przyjętego na potrzeby tworzenia ekspertyzy wzoru opisującego PKB jako sumę dochodów z pracy, dochodów z inwestycji oraz dochodów państwa, przy uwzględnieniu amortyzacji. Przyjęty wzór jest możliwie prosty, ale jednocześnie pozwala na uchwycenie tych elementów PKB, na które wpływ ma sektor szkolnictwa wyższego. Zgodnie z tym wzorem - premia płacowa, zwiększająca przychody z pracy najemnej, staje się istotnym sposobem zwiększania PKB. Finansowy wymiar korzyści z prowadzenia badań naukowych mógłby stać się częścią dochodów z inwestycji, ale ten udział nie jest szczególnie wysoki. Dlatego dla wymiernego finansowego wpływu sektora szkolnictwa wyższego na PKB najistotniejsza jest publiczna i prywatna korzyść z wyższego wykształcenia absolwentów. a. Prywatne korzyści z wyższego wykształcenia Zgodnie z teorią Waltera McMahona 31 (wyrastającą z ekonomicznych analiz Howarda R. Bowena, obecnie wyraźnie podzielaną w raportach Banku Światowego oraz OECD, a pośrednio także w Strategii Rozwoju Szkolnictwa Wyższego w Polsce) 32 prywatne korzyści absolwenta mogą być podzielone na dwie zasadnicze grupy: finansowe i niefinansowe. Finansowe - oznaczają możliwe do oszacowania korzyści materialne, jakie absolwentowi studiów wyższych daje posiadane wykształcenie. Składają się na nią dwa zasadnicze elementy: premia płacowa (różnica pomiędzy wynagrodzeniem osoby posiadającej i nieposiadającej wyższego wykształcenia) oraz większe prawdopodobieństwo bycia zatrudnionym (gdyż poziom bezrobocia wśród osób z wyższym wykształceniem jest niższy niż w pozostałej grupie, a to oznacza wymierną finansową korzyść). Tak rozumiane korzyści finansowe są osiągane dzięki uprzedniemu zainwestowaniu w kontynuowanie nauki. Na sumę prywatnej inwestycji w szkolnictwo wyższe składają się: opłaty za usługi edukacyjne (czesne), indywidualne koszty studiów (zakup podręczników, przyborów, etc. 31 McMahon Walter W., Higher Learning, Greater Good; Strategia Rozwoju Szkolnictwa Wyższego w Polsce, Ernst & Young, 2010 32 Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce do 2020 roku drugi wariant, Ernst & Young, Warszawa 2010; Polskie szkolnictwo wyższe: Stan, uwarunkowania i perspektywy, Warszawa 2009; Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego: 2010-2020. Projekt środowiskowy, Warszawa 2009. - 21 -

niezbędnych w procesie nauki) oraz utracone korzyści finansowe (oznaczające sumę przychodów, które dana osoba mogłaby uzyskać, gdyby podjęła pracę) 33. Przyjmowane dotychczas sposoby obliczania prywatnej korzyści finansowej bądź nie uwzględniały mniejszego prawdopodobieństwa bycia bezrobotnym przez osoby legitymujące się wyższym wykształceniem, bądź proponowały odrębne wzory, które przeliczały na finansową korzyść mniejsze prawdopodobieństwa bycia bezrobotnym. Podstawą obliczania korzyści finansowej jest różnica pomiędzy zarobkami osoby z wyższym i osoby bez wyższego wykształcenia. Jednocześnie autorzy przyjmują rozwiązanie, w którym podstawą obliczania premii staje się wynagrodzenie uśrednione: oznacza to, że przeciętne wynagrodzenie w danej grupie jest dodatkowo zmniejszone przez uwzględnienie ilości zarejestrowanych bezrobotnych o danym poziomie wykształcenia. Takie uśrednione wykształcenie uwzględnia finansową korzyść, jaką jest większe zabezpieczenie przed bezrobociem. Stąd: P Pr = (Wwś t Wnś t ) Gdzie: P pr premia prywatna n1 = czas pracy (mierzony w latach) t kolejny rok pracy Wwś uśrednione wynagrodzenie osób posiadających wykształcenie wyższe (przeciętne wynagrodzenie osób z wyższym wykształceniem, zmniejszone proporcjonalnie przez uwzględnienie liczby bezrobotnych w tej grupie) Wnś uśrednione wynagrodzenie osób posiadających wykształcenie inne niż wyższe (przeciętne wynagrodzenie osób nieposiadających wyższego wykształcenia, proporcjonalnie zmniejszone przez uwzględnienie liczby bezrobotnych w tej grupie) Koszty studiowania są natomiast sumą opłat za usługi edukacyjne (może to być opłata za studia niestacjonarne bądź opłata za studia w szkole prywatnej), indywidualnych kosztów studiowania (koszty podręczników, niezbędnych materiałów) oraz utraconych korzyści (tutaj równe przeciętnemu wynagrodzeniu osób z wykształceniem średnim). Wzór prywatnych kosztów wygląda więc następująco: S pr = (O t + Wm t + N t ) 33 Firma Ernst & Young w raporcie cząstkowym Uwarunkowania przyszłego rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce: globalizacja, demografia i zmiany społeczno-gospodarcze w Polsce (Warszawa, listopad 2009, s. 34) do kosztów inwestycji zalicza także wyższe podatki oraz utracone transfery społeczne (na przykład na przyuczenie do zawodu). Autorzy niniejszego raportu uznają jednak takie założenia za nieuzasadnione. Transfery społeczne na rzecz przyuczenia do zawodu nie są powiązane jedynie z niższymi poziomami wykształcenia, nadal przysługują osobom z wyższym wykształceniem. Co więcej - osoby legitymujące się dyplomem uczelni niejednokrotnie nadal doświadczają podobnego wsparcia (np. ze strony pracodawców) za sprawą uczestnictwa w szkoleniach i warsztatach. Uznanie płacenia wyższych podatków za dodatkowy koszt miałoby sens wtedy, gdyby osoby z wyższym wykształceniem płaciły podatek w zwiększonej skali podatkowej. Ale przeciętne wynagrodzenie osób z wyższym wykształceniem w Polsce wskazuje wyraźnie, że taka sytuacja nie ma miejsca. - 22 -

Gdzie: S pr prywatne koszty studiowania n2 czas studiów (mierzony w latach) t-kolejny rok studiów O wielkość opłat za usługi edukacyjne Wm przeciętne wynagrodzenie osób z wykształceniem średnim i policealnym (uwzględniane tu jest wykształcenie średnie a nie niewyższe jak poprzednio, gdyż osoba podejmująca decyzję o rozpoczęciu studiów musi legitymować się maturą) N indywidualne koszty poniesione w czasie studiowania (podręczniki, przybory, materiały, niezbędnego komputera) W oparciu o obliczoną wartość prywatnej premii płacowej oraz kosztów studiów można wyliczyć prywatną korzyść netto. Ta wartość nie musi jednak oznaczać prosto rozumianej różnicy pomiędzy P pr a S pr. Istotną rolę odgrywa sposób, w jaki będą uwzględniane poniesione koszty indywidualne. Autorzy ekspertyzy proponują cztery możliwe rozwiązania: 1.S pr mogą zostać potraktowane jako swego rodzaju pożyczka, bądź kwota odłożona na wirtualnym rachunku, która powinna podlegać oprocentowaniu i zwiększaniu w oparciu o procent składany. Odpowiada to możliwej do wyobrażenia sytuacji, w której człowiek rezygnując ze studiów kwotę odpowiadającą S pr odkłada na lokacie, z której będzie mógł skorzystać po przejściu na emeryturę. Wówczas wzór korzyści prywatnej wygląda następująco: K pr = P pr S pr * (1 + r) n1 Gdzie: K pr korzyść prywatna n1 czas pracy (w latach) P pr premia prywatna S pr prywatne koszty studiów r referencyjna stopa inwestycyjna 2.Druga metoda zakłada, że ponieważ kwoty S pr w istocie nie ma (jest na rachunku wirtualnym), to nie ma możliwości zastosowania procentu składanego. Dlatego należy w taki wypadku uznać, że kapitał nie przyrasta, a pracującego absolwenta obciążają koszty obsługi tego obciążenia tylko w stosunku rocznym. Dlatego przy takim założeniu premia płacowa równa się: K pr = P pr (S pr * r * n1) 3.Trzecia metoda zakłada, że S pr należy potraktować jak swego rodzaju pożyczkę na poczet przyszłych korzyści finansowych, dlatego, prywatna korzyść powinna być pomniejszana nie tylko w stosunku rocznym (jak w przypadku powyższym), ale dodatkowo należy ją - 23 -

właśnie umniejszyć o poniesione prywatne koszty studiów S pr. Dlatego wzór wygląda następująco: K pr = P pr (S pr * r * n1) S pr 4.Czwarta metoda powielając założenie metody trzeciej przyjmuje, że absolwenta obciąża jedynie zwrot poniesionych kosztów studiów S pr, a jednocześnie pieniądze te nie podlegają oprocentowaniu. Wówczas wzór premii prywatnej wygląda następująco: K pr = P pr S pr Dla lepszego wykazania, na ile opłacalne jest zdobycie wyższego wykształcenia, najlepiej zastosować następujący wzór, pozwalający ustalić roczną stopę zwrotu: I pr = ((K pr /S pr ) 1/n1 ) 1 Gdzie: I pr prywatna roczna stopa zwrotu z inwestycji w zdobycie wyższego wykształcenia K pr korzyść prywatna n1 czas pracy (w latach) Spr prywatne koszty studiów Odwołanie się do rocznej stopy zwrotu pozwala na bardziej czytelne porównanie osiąganych korzyści z innego rodzaju możliwymi rodzajami inwestowania. Ponieważ zostały zaproponowane cztery rodzaje obliczania korzyści netto, dlatego będą odpowiadać im cztery stopy zwrotu. W niniejszym raporcie, zgodnie z praktyką OECD (zastosowaną także w przywoływanym raporcie E&Y) wykorzystana zostanie prywatna bieżąca wartość netto korzyści z wykształcenia wyższego (PrNPV Private Net Present Value). Jest to wielkość, która w oparciu o bieżące wskaźniki (np. wysokość płac, stopa bezrobocia, wielkość transferów, typowa stopa zwrotu z wieloletnich inwestycji) pozwala na estymowanie przyszłych korzyści o czasie czterdziestu lat pracy zawodowej. We współczesnej literaturze zwraca się także uwagę na niefinansowe korzyści z wyższego wykształcenia. Uwagę na pozafinansowe korzyści indywidualne z wykształcenia wyższego zwracają zarówno polscy 34, jak i zagraniczni autorzy 35 poruszający tę tematykę. Podstawowe kategorie niefinansowych korzyści indywidualnych to korzyści związane ze zdrowiem, korzyści związane z życiem rodzinnym oraz korzyści wynikające z zaangażowania społecznego. Korzyści związane ze zdrowiem obejmują lepsze poczucie indywidualne zdrowia, jak również większą dbałość o zdrowie rodziny. Osoby ze stopniem licencjata i wyższym są także mniej narażone na niedogodności związane z procesem starzenia. Wynika to zarówno z dbałości o zdrowie, jak i sytuację finansową i zawodową. W kategorii tej zdecydowanie należy uwzględnić także większą dbałość o planowanie rodziny, tym samym mniejsze prawdopodobieństwo niechcianej ciąży i dziecka. 34 Kwiek Marek, Finansowanie szkolnictwa wyższego w Polsce a transformacje finansowania publicznego szkolnictwa w Europie, cpp.amu.edu.pl [Dok. Elektr. 14.06.2012] 35 McMahon Walter W., Higher Learning, Greater Good. - 24 -

Korzyści w obszarze życia rodzinnego, do których również można zaliczyć bardziej świadome planowanie zarówno założenia rodziny, jak i powiększania jej o kolejnych członków, to także zmniejszone ryzyko bezrobocia i ubóstwa oraz lepszy rozwój intelektualny dzieci. Badania amerykańskie wykazują, że dzieci rodziców z wykształceniem wyższym częściej przed pójściem do szkoły potrafią napisać swoje imię czy liczyć do 20. Te same badania wykazują, że potomstwo osób z wyższym wykształceniem wykazuje większą przygotowanie do pójścia do szkoły. 36 Trzeci obszar korzyści indywidualnych wynika z większego zaangażowania społecznego w udział w wyborach, zaangażowanie w lokalnym samorządzie, woluntaryzm czy wreszcie oddawanie krwi i angażowanie się w budowanie społeczności lokalnej. Te czynniki wpływają także na otoczenie, w którym żyją absolwenci szkół wyższych. Są to z reguły dzielnice o mniejszej przestępczości, z dostępem do infrastruktury wypoczynkowej. Poniekąd są to korzyści społeczne (tak lokalnie, jak i w szerszej perspektywie krajowej). Z drugiej strony te właśnie korzyści są najbardziej indywidualne poczucie spełnienia i samorealizacji, jakie daje zaangażowanie w pomoc innemu człowiekowi, to najbardziej subiektywna i indywidualna korzyść spośród tu opisywanych. Podsumowując, najczęściej wymieniane indywidualne korzyści pozafinansowe płynące z wykształcenia wyższego to: zdrowie indywidualne i rodziny; szybszy rozwój intelektualny dzieci; umiejętność planowania rodziny, prowadzącą do zmniejszenia ubóstwa w rodzinie; rozsądniejsze wydawanie środków na konsumpcję; większe zyski z prywatnych inwestycji finansowych (ludzie lepiej wykształceni korzystniej lokują swoje pieniądze); mniejszą ilość problemów związanych z procesem starzenia (w tym większą dbałość o własne umiejętności zawodowe i życiowe); dbałość o lepsze warunki pracy; umiejętność tworzenia lepszej przestrzeni publicznej w miastach (np. dzielnice zamieszkiwane przez ludzi wykształconych mają niższe wskaźniki przestępczości); oraz korzyści o charakterze czysto konsumpcyjnym (do których zalicza się choćby czas spędzony w koledżu jako sposób na przedłużenie beztroskiej młodości). Prywatne korzyści z posiadania wyższego wykształcenia są sumą wszystkich wskazanych elementów. b. Publiczne korzyści z wyższego wykształcenia Publiczne korzyści, podobnie jak korzyści prywatne, mają swoją część finansową oraz niefinansową. Wyliczenie finansowej premii publicznej nie następuje jako proste pomnożenie premii prywatnych przez ilość osób legitymujących się wyższym wykształceniem. Istotnym elementem finansowego zysku publicznego jest bowiem zmniejszenie transferów społecznych, wynikające z niższej stopy bezrobocia wśród osób, które ukończyły wyższe studia. Ponieważ w tym obliczeniu chodzi o perspektywę ogólnospołeczną, dlatego po stronie kosztów brane są pod uwagę nie opłaty za usługi edukacyjne (czesne) ale suma publicznych i prywatnych nakładów na zdobycie wykształcenia. 36 Baum Sandy, Payea Kathleen, The Benefits of Higher Education for Individuals and Society, College Board, 2005-25 -

Z tego samego względu podstawą obliczenia premii publicznej są nie wynagrodzenia uśrednione tylko przeciętne wynagrodzenia osób z wyższym oraz bez wyższego wykształcenia. Dlatego: P pub = (Ww t Wn t ) Gdzie: P pub premia publiczna n1 = czas pracy (mierzony w latach) t kolejny rok pracy Ww przeciętne wynagrodzenie osób posiadających wykształcenie wyższe Wn przeciętne wynagrodzenie osób posiadających wykształcenie inne niż wyższe Premia publiczna musi być pomniejszona o koszty studiów, które z publicznego punktu widzenia stają się sumą: przeciętnych nakładów na zdobycie wykształcenia (tak prywatnych, jak i publicznych, co odpowiada przeciętnym kosztom kształcenia studenta), indywidualnych kosztów studiowania (koszty podręczników, niezbędnych materiałów) oraz utraconych korzyści. Wzór prywatnych kosztów wygląda więc następująco: S pub = (U t + Wm t + N t ) Gdzie: S pub publiczne koszty studiowania n2 czas studiów (mierzony w latach) t kolejny rok studiów U przeciętne nakłady na zdobycie wykształcenia Wm przeciętne wynagrodzenie osób z wykształceniem średnim (uwzględniane tu jest wykształcenie średnie a nie niewyższe jak poprzednio, gdyż osoba podejmująca decyzję o rozpoczęciu studiów musi legitymować się maturą) N indywidualne koszty poniesione w czasie studiowania (podręczniki, przybory, materiały, zakup niezbędnego komputera) Kolejną wartością, którą należy uwzględnić przy obliczaniu publicznej korzyści, jest suma transferów społecznych związanych z kosztami bezrobocia. Ponieważ wyższe wykształcenie (zgodnie z ogólnoświatową tendencją) stanowi istotny czynnik chroniący przed bezrobociem, tym samym przyczynia się do zmniejszania kosztów transferów społecznych. Należy więc uwzględnić nie tylko rzeczywistą liczbę bezrobotnych ale także przypuszczalną ich liczbę, gdyby osoby z wyższym wykształceniem nie legitymowałyby się dyplomem uczelni. Dlatego koszty transferów społecznych należy obliczyć według następującego wzoru: T pub = (Lbw t * Zw t Lrbw t * Zrw t ) - 26 -

Gdzie: T pub koszty transferów społecznych n1 czas pracy (mierzony w latach) Zw przeciętne transfery społeczne na rzecz osób z wyższym wykształceniem Zr przeciętne referencyjne transfery społeczne, które byłyby wypłacane, gdyby osoby z wyższym wykształceniem go nie posiadały (przeciętne transfery muszą ulec zmniejszeniu, ze względu na zakładaną wyższą liczbę bezrobotnych ogółem) Lbw liczba bezrobotnych posiadających wyższe wykształcenie Lrbw referencyjna liczba bezrobotnych posiadających wyższe wykształcenie (teoretyczna liczba bezrobotnych w tej grupie, gdyby stopa bezrobocia była równa stopie bezrobocia w grupie osób nieposiadających wyższego wykształcenia) W oparciu o tak obliczone: premię publiczną, koszty studiów oraz koszty transferów społecznych można wyliczyć korzyść publiczną netto. Podobnie, jak miało to miejsce w przypadku korzyści prywatnej netto, proponowane są cztery wzory: 1.K pub = L * (P pub S pub * (1 + r) n1 ) T pub Gdzie: K pub korzyść publiczna n1 czas pracy (w latach) L liczba osób pracujących, posiadających wyższe wykształcenie P pub premia publiczna S pub publiczne koszty studiów T pub transfery publiczne r referencyjna stopa inwestycyjna 2.K pub = L * (P pub S pub * r * n1) T pub 3.K pub = L * (P pub S pub * r * n1 S pub ) T pub 4.K pub = L * (P pub S pub ) T pub Podobnie jak w przypadku korzyści prywatnej dla lepszego wykazania, na ile opłacalne jest zdobycie wyższego wykształcenia, najlepiej zastosować następujący wzór: I pub = ((K pub /S pub ) 1/n1 ) 1-27 -

Gdzie: I pub publiczna roczna stopa zwrotu z inwestycji w zdobycie wyższego wykształcenia K pub korzyść publiczna n1 czas pracy (w latach) S pub publiczne koszty studiów Odwołanie się do rocznej stopy zwrotu pozwala na bardziej czytelne porównanie osiąganych korzyści z innego rodzaju możliwymi rodzajami inwestowania. Ponieważ zostały zaproponowane cztery rodzaje obliczania korzyści netto, dlatego będą odpowiadać im cztery stopy zwrotu. Obok korzyści o charakterze finansowym, szkolnictwo wyższe rodzi także niematerialne zyski publiczne. Walter McMahon 37 zalicza do nich: zdrowie publiczne (obejmujące między innymi mniejszą śmiertelność wśród noworodków; dłuższe życie obywateli); zmniejszoną dzietność (na którą wpływa zwłaszcza edukacja kobiet); umacnianie demokracji i praw obywatelskich; polityczną stabilność, wynikającą ze sprawnie działającej demokracji; niższy poziom przestępczości oraz niższe straty generowane przez przestępczość (należy jednak uwzględniać wysokie straty w przypadku oszustw finansowych, najczęściej popełnianych przez osoby z wyższym wykształceniem); zmniejszenie nierówności społecznych poprzez szerszy dostęp do wykształcenia; pozytywne, choć nie bezpośrednie, oddziaływanie na stan środowiska naturalnego; stymulowanie dalszego postępu naukowo-technicznego oraz rozpowszechnianie użycia nowoczesnych technologii. Należy zwrócić uwagę na dostrzeganą w publikacjach z ostatnich lat zmianę w podejściu do publicznej niefinansowej korzyści z wyższego wykształcenia: stabilność struktur demokratycznego państwa, spójność społeczno-ekonomiczna oraz zwiększona partycypacja obywateli stają się coraz mocniej podkreślanym zyskiem publicznym. Rodzący się w ten sposób i umacniany kapitał społeczny jest postrzegany jako warunek rozwoju w państwach rozwijających gospodarkę opartą na wiedzy. c. Obliczanie wartości bieżącej netto Przedstawione powyżej wzory pozwalają obliczyć rzeczywiste korzyści oraz roczne stopy zwrotu z inwestowania w wyższe wykształcenie. Ale dokonanie obliczeń możliwe byłoby tylko w sytuacji, kiedy znane byłyby dane za cały okres pracy. Co więcej dla prowadzenia polityki publicznej istotniejsze jest przewidywanie przyszłych korzyści niż jedynie podsumowywanie zamkniętego okresu. Dlatego w oparciu powyższe wzory w dalszej części ekspertyzy obliczane będą prywatne i publiczne korzyści wynikające z premii płacowej (oraz związane z nimi roczne stopy zwrotu) przy przyjęciu następujących założeń: n1 (czas pracy) 40 lat (to odpowiada sytuacji, w które absolwent w wieku 25 lat będzie pracował do 65. roku życia) 37 McMahon Walter W., Higher Learning, Greater Good, Baltimore: The Johns Hopkins University Press 2009-28 -

n2 (czas studiów) 5 lat (co odpowiada pełnemu cyklowi studiów I i II stopnia; przy obliczaniu korzyści wykształcenia medycznego n2 wynosi 7 lat czyli czas studiów plus zdobycie specjalizacji) r (referencyjna stopa inwestycyjna) 4% (odpowiada to założeniom przyjmowanym przez OECD i przez polskich autorów 38 ) N (indywidualne koszty studiowania, związane z zakupem podręczników, niezbędnych pomocy naukowych, etc.) 100 złotych miesięcznie Wyliczenie premii jako różnicy pomiędzy wynagrodzeniem osiąganym przez osobę z wyższym wykształceniem oraz taką, która go nie posiada, jest powszechnie akceptowanym sposobem określania indywidualnej (prywatnej) finansowej korzyści z posiadania wyższego wykształcenia. Mniej oczywiste są sposoby wyliczania kosztów uzyskania wyższego wykształcenia oraz ich wpływu na zmniejszenie premii płacowej, a w efekcie rentowności inwestowania w szkolnictwo wyższe (tak w ujęciu prywatnym, jak i publicznym). Każda z metod wyraźnie wskazuje, że o ile możliwa jest do zaakceptowania zasada costsharing, bo wykształcenie wyższe przyczynia się do indywidualnej premii finansowej, to jednocześnie każde wsparcie ze strony władz publicznych radykalnie zwiększa stopę zwrotu z inwestycji. Prywatna stopa zwrotu jest wyliczana według wzoru: I pr = ((K pr /S pr ) 0,025 ) 1 Natomiast publiczna stopa zwrotu jest wyliczana według wzoru: I pub = ((K pub /S pub ) 0,025 ) 1 W wielu badaniach dotyczących ekonomicznych korzyści związanych z wykształceniem odwoływano się do dwóch zasadniczych: bieżącej wartości netto (Net Present Value, NPV) oraz wewnętrznej stopy zwrotu i skupiano się na finansowych korzyściach prywatnych. Podstawą obliczania NPV jest różnica pomiędzy zarobkami osób posiadających i nieposiadających wyższe wykształcenie (zgodnie z przeciętnym wynagrodzeniem za rok, dla którego tworzone są obliczenia). Różnica zarobków traktowana jest jako premia płacowa, ale jest ona zdyskontowana, by oddać zmniejszanie się wartości pieniądza. W przyjmowanych założeniach nie chodzi o uwzględnienie inflacji. Eksperci OECD i większość badaczy przyjmują, że wyliczona różnica powinna być zdyskontowana o 4% w stosunku rocznym (uwzględnia to też poziom inflacji), a co odpowiada również wielkości oprocentowania długoterminowych bezpiecznych papierów dłużnych. Podobnie jak różnica zarobków, zdyskontowaniu ma podlegać koszt studiów (rozumiany jak i w tej ekspertyzie jako suma rzeczywistych kosztów oraz utraconych korzyści), choć w krótszym okresie, bo obejmować ma on tylko czas studiów. Różnica pomiędzy zdyskontowaną premią płacową a zdyskontowanymi kosztami studiów staje się w ujęciu OECD bieżącą prywatną wartością netto wyższego wykształcenia. Przy takim założeniu wzór powinien wyglądać następująco NPV = P d K d 38 Strawiński P., Czy w Polsce opłaca się studiować? Wyniki modelu inwestycji w wyższe wykształcenie. Uniwersytet Warszawski, [dok elektr. http://coin.wne.uw.edu.pl/pstrawinski/publ/oplacal.pdf 12.06.2012] - 29 -

Gdzie: NPV bieżąca wartość netto P d zdyskontowana premia płacowa (różnica pomiędzy projektowanymi zarobkami osoby z wyższym wykształceniem i osoby bez wyższego wykształcenia) K d zdyskontowane koszty studiów (suma kosztów oraz utraconych korzyści z powodu niepodjęcia pracy) Bieżąca wartość netto i zdyskontowane koszty studiów stają się podstawą obliczenia wewnętrznej stopy zwrotu. Równa się ona takiej stopie procentowej pożyczki, przy której pokrycie zdyskontowanych kosztów studiów byłoby równe NPV. Obliczenia zgodne z takimi założeniami od wielu lat prowadzi OECD na potrzeby corocznej publikacji Education at a Glance. Pojawiają się one także w dużej ilości amerykańskich publikacji dotyczących finansowych korzyści płynących z wyższego wykształcenia. Ale jak pokazuje to bardzo dobrze The Value of Higher Education: Individual and Societal Benefits 39 - autorzy sami nie stosują się do przyjętych założeń i przez to zawyżają wewnętrzną stopę zwrotu, która dla Stanów Zjednoczonych ma oscylować pomiędzy 11% a 12%. Dla porównania wykorzystano cztery możliwe sposoby obliczania korzyści prywatnej i publicznej oraz wynikające z nich cztery wielkości rocznej stopy zwrotu z inwestycji w szkolnictwo wyższe (Tabela 10: i Tabela 11:). Autorzy postanowili odwołać się przede wszystkim do najkorzystniejszego sposobu obliczania korzyści z wykształcenia, w którym absolwent tak z punktu widzenia indywidualnego, jak i publicznego obciążony jest jedynie koniecznością zwrócenia poniesionych kosztów studiowania. Stosując tę samą metodę obliczania, można łatwo porównać publiczną i prywatną rentowność inwestowania w szkolnictwo wyższe. Tabela 10:Obliczenia prywatnej stopy zwrotu z inwestycji w wyższe wykształcenie w procentach w zależności od kosztów kształcenia, typów studiów i otrzymywanej pomocy finansowej (dla 2010 roku) oraz przyjętej metody obliczania korzyści Przyjęta metoda obliczania korzyści prywatnej 1. 2. 3. 4. wykształcenie wyższe ogółem, średnie opłaty w uczelniach prywatnych -2,40 3,24 2,40 3,64 wykształcenie wyższe ogółem, bez opłat (studia stacjonarne, uczelnia publiczna) 0,91 3,91 3,28 4,23 wykształcenie wyższe ogółem, bez opłat (studia stacjonarne, uczelnia publiczna), stypendium w wysokości 200 zł miesięcznie 1,22 4,01 3,41 4,32 wykształcenie wyższe ogółem, bez opłat (studia stacjonarne, uczelnia publiczna), stypendium w wysokości 1 000 zł miesięcznie, jak przy 3,50 5,05 4,65 5,26 kierunkach zamawianych dla porównania wykształcenie wyższe ogółem, opłata w wysokości przeciętnych kosztów studiów na jednego studenta - 2,79 1,75 3,26 wykształcenie wyższe medyczne, bez opłat za studia (studia stacjonarne) - 2,66 1,56 3,15 wyższe wykształcenie techniczne, bez opłat za studia (studia stacjonarne) 2,80 4,67 4,21 4,91 wyższe wykształcenie techniczne, bez opłat za studia (studia stacjonarne), stypendium w wysokości 200 zł miesięcznie 2,99 4,77 4,33 5,00 39 K. Hill, D. Hoffman, T.R. Rex, The Value of Higher Education: Individual and Societal Benefits, Tempe: W.P. Carey 2005, s. 17-18. Dla podawanych przez tych autorów danych, obliczona zgodnie z przyjmowanymi przez nich założeniami wewnętrzna stopa zwrotu jest niższa i wynosi około 3%. - 30 -

Przyjęta metoda obliczania korzyści prywatnej 1. 2. 3. 4. wyższe wykształcenie techniczne, bez opłat za studia (studia stacjonarne), stypendium w wysokości 1 000 zł miesięcznie, jak przy kierunkach 4,66 5,76 5,46 5,92 zamawianych dla porównania - wykształcenie wyższe techniczne, opłata w wysokości przeciętnych kosztów studiów na jednego studenta -1,32 3,39 2,60 3,77 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS i OECD; brak danych oznacza niemożliwość obliczenia stopy zwrotu korzyść jest wartością ujemną (strata). Tabela 11:Obliczenia publicznej stopy zwrotu z inwestycji w wyższe wykształcenie w procentach w zależności od kosztów kształcenia, typów studiów i otrzymywanej pomocy finansowej (dla 2010 roku) oraz przyjętej metody obliczania korzyści Przyjęta metoda obliczania korzyści publicznej 1. 2. 3. 4. wykształcenie wyższe ogółem, według przeciętnych kosztów studiów na jednego studenta - 5,35 4,14 5,88 wykształcenie wyższe ogółem, według przeciętnych kosztów studiów na jednego studenta, stypendium w wysokości 200 zł miesięcznie - 5,32 4,05 5,86 wykształcenie wyższe medyczne, według przeciętnych kosztów kształcenia w uczelniach medycznych - 4,42 0,39 5,44 wykształcenie wyższe techniczne, według przeciętnych kosztów kształcenia w uczelniach technicznych -0,69 6,17 5,26 6,60 wykształcenie wyższe techniczne, według przeciętnych kosztów kształcenia w uczelniach technicznych, stypendium w wysokości 200 zł miesięcznie -1,95 6,15 5,21 6,59 wykształcenie wyższe techniczne, według przeciętnych kosztów kształcenia w uczelniach technicznych, stypendium w wysokości 1 000 zł miesięcznie,, - 5,92 4,64 6,47 jak przy kierunkach zamawianych Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS i OECD; brak danych oznacza niemożliwość obliczenia stopy zwrotu korzyść jest wartością ujemną (strata). Z przeprowadzonych przez Zespół obliczeń wynika, że ogromną rolę w zwiększaniu prywatnej stopy zwrotu z inwestycji (niezależnie od przyjętej metody obliczenia) ma udzielenie finansowej pomocy w czasie studiów. Przyczynia się do tego przede wszystkim zmniejszenie kosztów ponoszonych przez studenta. To sprawia, że przy premii płacowej pozostającej bez zmian, ogólna suma kosztów studiów jest mniejsza i w ten sposób powiększa się rentowność prywatnej inwestycji w zdobycie wyższego wykształcenia. Tak więc tworzone przy pomocy wsparcia Funduszy Strukturalnych kierunki zamawiane, w których studenci mogą liczyć na stypendium nawet w wysokości 1 000 złotych miesięcznie, stają się niezwykle opłacalne z punktu widzenia absolwenta. Ta opłacalność jest szczególnie wysoka w odniesieniu do kierunków technicznych, ponieważ mediana zarobków absolwentów tych kierunków, jest powyżej przeciętnego wynagrodzenia osób posiadających dyplom szkoły wyższej. Stąd spodziewane wyższe zarobki są jak najbardziej racjonalnym argumentem, który może sprawiać, że kandydaci będą chętniej podejmować decyzję o wyborze studiów technicznych 40. 40 Ile zarobisz po studiach? Wynagrodzenia absolwentów w 2011 roku. Sedlak & Sedlak wynagrodzenia.pl, http://www.wynagrodzenia.pl/artykul.php/wpis.2503, [14.06.2012], Ogólnopolske Badanie Wynagrodzeń (OBW) 2011, Sedlak&Sedlak, w tym badaniu uwzględniono 92262 respondentów - 31 -

Odwrotność przyznania stypendium, czyli konieczność ponoszenia w całości lub części kosztów studiów powoduje istotne obniżenie stopy zwrotu z inwestycji w wyższe wykształcenie. Widać to dobrze zestawiając obliczone za pomocą metody czwartej stopy zwrotu dla studiów opłacanych przez studenta w wysokości przeciętnych kosztów studiów 3,26% oraz stopy dla studiów, w czasie których student otrzymuje stypendium w wysokości 1 000 miesięcznie 5,26%. Ponieważ zakładany okres aktywności zawodowej wynosi 40 lat bezwzględne wartości korzyści różnią się o 111 605 złotych. Ponieważ na wielkość korzyści publicznej wpływa nie tylko premia płacowa, ale także zmniejszenie transferów społecznych, ze względu na dużo niższą stopę bezrobocia w grupie osób z wyższym wykształceniem, publiczna rentowność inwestycji w szkolnictwo jest wyższa niż rentowność prywatna. Na taki stan rzeczy składa się także ciągle zwiększający się procentowy udział osób z wyższym wykształceniem wśród wszystkich pracujących. Według czwartej metod obliczania każde studia z punktu widzenia korzyści publicznej, w tym i najkosztowniejsze studia medyczne są opłacalne. Istotnym wnioskiem jest także i ten, że nawet znaczne wsparcie udzielone za pomocą stypendium takiego, jak w przypadku kierunków zamawianych, które podnosi koszty studiów o 10 000 złotych rocznie, nie wpływa w istotny sposób na obniżenie korzyści publicznej. Publiczna rentowność inwestowania w wykształcenie osób na kierunku technicznym bez stypendium wynosi 6,60%, natomiast ze stypendium 6,47%. - 32 -

4. Wpływ szkolnictwa wyższego na PKB rola wybranych czynników Jak ustalono wcześniej, autorzy raportu przyjęli, że PKB jest sumą dochodów w państwie pomniejszoną o amortyzację 41. Założenie to pozwala określić, które z czynników determinowanych inwestycjami w szkolnictwo wyższe są znaczące, a które marginalne dla wzrostu PKB. a. Rola premii płacowej Zgodnie z wskazanym we wstępie metodologicznym wzorem na obliczanie PKB, na jego wielkość w znacznej mierze oddziałują dochody z pracy najemnej. Jeśli poziom wykształcenia rzutuje na wysokość osiąganej premii płacowej (i w efekcie na korzyści publiczne i prywatne), to inwestowanie w system szkolnictwa wyższego powinno pozytywnie oddziaływać na wysokość PKB. Obliczywszy korzyść publiczną (przyjęto tutaj metodę czwartą, gdyż wydaje się ona w najlepszy sposób opisywać zyski publiczne) można wyliczyć jej procentowy udział w PKB Polski. Oczywiście, korzyść publiczna musi być ujęta w stosunku rocznym, a nie całym założonym czterdziestoletnim okresie pracy. Pyt. 1: Jaka jest obecna skala wpływu inwestycji publicznych w sektor szkolnictwa wyższego na PKB? Czy zauważalny/mierzalny jest wpływ inwestycji finansowanych ze środków europejskich w sektor szkolnictwa wyższego w obecnej perspektywie finansowej 2007-2013? Zgodnie z wskazanym we wstępie metodologicznym wzorem na obliczanie PKB, na jego wielkość w znacznej mierze oddziałują dochody z pracy najemnej. Jeśli poziom wykształcenia rzutuje na wysokość osiąganej premii płacowej (i w efekcie na korzyści publiczne i prywatne), to inwestowanie w system szkolnictwa wyższego powinno pozytywnie oddziaływać na wysokość PKB. Obliczywszy korzyść publiczną (przyjęto tutaj metodę czwartą, gdyż wydaje się ona w najlepszy sposób opisywać zyski publiczne) można wyliczyć jej procentowy udział w PKB Polski. Oczywiście, korzyść publiczna musi być ujęta w stosunku rocznym, a nie całym założonym czterdziestoletnim okresie pracy. Przy takich założeniach autorzy wyliczyli, że w kolejnych latach (do roku 2022) udział korzyści publicznej (rozumianej jako dodana wartość wynagrodzenia za pracę osób z wyższym wykształceniem) wahał się pomiędzy 4,07% a 5,36% (Tabela 12:) Porównując udział publicznej korzyści w PKB do nakładów na szkolnictwo wyższe (jako procent PKB) nie ma wątpliwości, że choćby tylko ze względu na premię płacową inwestowanie w sektor szkolnictwa stanowi istotną korzyść z punktu widzenia całego państwa i stabilności rozwoju gospodarczego. Tabela 12:Udział korzyści publicznej w PKB Polski (w procentach) 2004 2006 2008 2010 korzyść publiczna w PLN (w ujęciu 40020862500 43129646030 61709111400 75828859800 rocznym) PKB Polski (w PLN) 923248000000 1060031000000 1275432000000 1415385000000 41 PKB=P+I+G+A - 33 -

2004 2006 2008 2010 udział procentowy korzyści publicznej 4,33 4,07 4,84 5,36 w PKB nakłady na szkolnictwo wyższe 1,5 1,5 1,6 1,3 jako procent PKB Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS; oraz OECD Education at a Glance. Wsparcie udzielone szkołom wyższym w ramach Programów Strukturalnych UE w bieżącej perspektywie finansowej, czyli w latach 2007-2013 (łącznie wszystkie Programy Operacyjne, w tym i Regionalne Programy Operacyjne) wyniosło 16 224 075 786 złotych (do kwietnia 2012 roku); natomiast łączne nakłady na szkolnictwo wyższe w tym okresie można oszacować na 170 780 milionów złotych 42. Prowadzi to do wniosku, że około 9,5% nakładów na szkolnictwo wyższe ogółem pochodziło z Programów Strukturalnych. Dostępne dane statystyczne nie pozwalają na dokładne obliczenie, na ile wsparcie udzielone przez UE przyczyniło się do zwiększenia prywatnych i publicznych korzyści. Z przeglądu projektów (Krajowy System Informacyjny SIMIK) należy wnioskować, że struktura wsparcia odpowiada sposobowi funkcjonowania systemu szkolnictwa wyższego. Dlatego można wnioskować, że wsparcie ze strony Programów Strukturalnych UE w 9,5% przyczyniło się do wytworzenia publicznej korzyści. A stąd płynie kolejny wniosek, że nakłady UE na szkolnictwo wyższe przyczyniły się do wytworzenia pomiędzy 0,4 a 0,5 procentu PKB w Polsce, co wynika z Tabela 12:. b. Rola funkcji badawczej uczelni Współczesne publikacje wskazują wyraźnie na coraz większą rolę badań i prac rozwojowych w zapewnianiu stabilnego rozwoju gospodarczego. W dobie społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy bez nowych odkryć i wynalazków oraz ich późniejszego wdrażania do produkcji żaden kraj nie może stać się liczącą siłą ekonomiczną czy polityczną. Koncepcja potrójnej helisy Henry ego Etzkowitza 43 z kolei podkreśla znaczenie systemu i instytucji szkolnictwa wyższego w działalności badawczo-rozwojowej 44. W myśl tej koncepcji we współczesnej gospodarce niezbędne jest współdziałanie władzy publicznej, instytucji gospodarki oraz instytucji szkolnictwa wyższego. Tylko dzięki ich ciągłej współpracy i wzajemnej zależności można wspierać postęp technologiczny i rozwój gospodarczy. Dane zgromadzone przez GUS pozwalają na łatwe wskazanie nakładów na działalność naukowo-badawczą polskich uczelni tak publicznych, jak i prywatnych. Niestety, istniejące dane pozwalają jedynie szacować rzeczywiste finansowe korzyści, jakie osiągają uczelnie dzięki prowadzonym badaniom naukowym czy pracom wdrożeniowym. Jednak nawet niepełne dostępne dane wyraźnie pokazują, że bezpośrednie finansowe korzyści, jakie sektor szkolnictwa wyższego 42 Dane statystyczne przybliżone, ponieważ najnowsze dane GUS są za rok 2010 43 Jest to układ powiązań przedsiębiorców, świata nauki (uniwersytetów i instytucji B+R) i władzy publicznej 44 H. Etzkowitz, The Triple Helix: Industry, University, and Government in Innovation, Routledge, New York, 2008; H. Etzkowitz, A. Webster, P. Healey (red.), Capitalizing Knowledge: New Intersections of Industry and Academia, State University of New York Press, Albany 1998; H. Etzkowitz, L.A. Leydesdorf (red.), Universities and the Global Knowledge Economy: A Triple Helix of University- Industry-Government Relations, Pinter, New York 1997-34 -

w Polsce osiąga z tytułu działalności naukowo-badawczej, pozostają na niskim poziomie i są zdecydowanie niższe od ponoszonych nakładów. Taki stan rzeczy może być wyjaśniony w dwojaki sposób: uczelnie w znacznej mierze prowadzą kosztowne badania podstawowe, które ze swej natury nie są nastawione na szybką komercjalizację (co więcej - zakładają możliwość niepowodzenia), ale bez których niemożliwy byłby postęp technologiczny; polskie uczelnie pomimo wieloletnich starań nie opracowały skutecznych metod komercjalizacji wyników badań 45. Pyt. 2: Jakie czynniki odgrywają znaczącą, marginalną rolę w zakresie wpływu szkolnictwa wyższego na PKB? Brak praktyki komercjalizowania wyników badań naukowych (pomimo rozwiązań prawnych, które stwarzają takie możliwości) sprawia, że podstawowym czynnikiem za sprawą którego szkolnictwo wyższe wpływa na PKB jest korzyść publiczna, wynikająca z premii płacowej. Ponieważ przemiany demograficzne (niż demograficzny w grupie wiekowej 5-18 lat) oraz trendy edukacyjne w innych krajach wskazują na to, że Polska zbliża się do stanu maksymalnej skolaryzacji w grupie wiekowej 19-24, czyli grupie tradycyjnie pobierającej naukę w szkołach wyższych. Oznacza to, że wpływ na PKB wynikający z premii płacowej zbliża się także do stanu maksymalnego. To z kolei prowadzi do wniosku, że przyszłe zwiększanie roli sektora szkolnictwa wyższego i jego udziału w PKB musi być powiązane z komercjalizowaniem wyników badań naukowych. Zgodnie z założeniami Programów Operacyjnych w Polsce zadania te mogą być realizowane przy udziale wsparcia za strony UE i ten rodzaj zaangażowania okaże się kluczowy dla przyszłego rozwoju instytucji szkolnictwa wyższego w naszym kraju. c. Szkolnictwo wyższe a kapitał społeczny Najnowszy raport OECD 46 Education at a Glance 2011 w zdecydowanie większym stopniu niż w latach ubiegłych zwraca uwagę na publiczne niefinansowe korzyści ze szkolnictwa wyższego, dotyczące zwłaszcza: uczestniczenia w demokratycznych procedurach (wybory), zaangażowania społecznego czy zaufania do instytucji życia publicznego. Te korzyści, które są niemożliwe do weryfikowalnego wyliczenia, stanowią istotny element wzrostu kapitału społecznego 47 (według Janusza Czapińskiego im lepsze wykształcenie, tym większy kapitał społeczny), który w nowoczesnych koncepcjach rozwoju traktowany jest jako podstawa stabilnego rozwoju i wzrostu PKB 48. 45 dobre praktyki jednostkowe nie wpływają na ogólną ocenę 46 Education at a Glance 2011, OECD 47 Pierre Bourdieu definiuje kapitał społeczny jako indywidualne inwestycje w sieci związków społecznych, jest on traktowany jako dobro prywatne. Według Roberta Fukuyama jest on zestawem nieformalnych wartości i norm etycznych umożliwiających skuteczne współdziałanie członkom określonej grupy. Janusz Czapiński, Polska państwo bez społeczeństwa, Nauka 1/2006, s 8, https://portalwiedzy.pan.pl/images/stories/pliki/publikacje/nauka/2006/01/n_106_01_czapinski.pdf 48 Przykład innych prac wskazujących na niefinansowe korzyści płynące z sektora szkolnictwa wyższego to: Amartya Sen, Manuel Castells, Społeczeństwo sieci, Masahisa Fujita, Paul Krugman, Anthony Venables, Spatial Economy: Cities, Regions and International Trade, Michael E. Porter, The Competitive Advantage of Nations, Stefano Breschi, Franco Malerba, Clusters, networks, and innovation, Richard Florida, Klasa kreatywna, Hans-Joachim Braczyk, Philip N. Cooke, Martin Heidenreich, Regional Innovation Systems. The role of governance in a globalized world. - 35 -

Dobrym przykładem takiego oddziaływania są inwestycje w szkoły i kierunki studiów np. medyczne, techniczne oraz artystyczne. Przeprowadzone wyliczenia dla medycyny wskazują wyraźnie, że korzyści finansowe są mniejsze niż koszty zdobywania wykształcenia. Podobnie jest także w przypadku kierunków technicznych, których absolwenci otrzymują bardzo zróżnicowane wynagrodzenia 49, a średni zwrot nakładów na studia również nie jest znaczący [Tabela 10:]. Z ekonomicznego punktu widzenia studia te są nieopłacalne, ale nie sposób wyobrazić sobie istnienie rozwiniętego społeczeństwa bez inżynierów, opieki medycznej czy działalności artystycznej. Społeczne korzyści, które do pewnego stopnia mogą być tylko szacowane dotyczą także na przykład zmniejszenia poziomu przestępczości. Poza poczuciem bezpieczeństwa społecznego, które jest wartością samą w sobie, przyczynia się to również do znacznego zmniejszenia kosztów funkcjonowania państwa. Przede wszystkim do zmniejszenia kosztów zapewniania bezpieczeństwa wewnętrznego, czyli niższych wydatków na siły porządkowe oraz na utrzymywanie systemu penitencjarnego 50. Korzyści z wykształcenia wyższego można także rozpatrywać w kontekście zdrowia publicznego. Jedną z przesłanek tych korzyści jest mniejsza liczba palaczy wśród osób z wykształceniem wyższym, niż wśród osób go nieposiadających. Badania Damiena de Walque 51, opublikowane w 2004 roku przez Bank Światowy, pokazują stabilny trend w latach 1940 2000, potwierdzający, że osoby po ukończeniu studiów podchodzą z większą dbałością do zdrowia swojego oraz swoich rodzin. Pozostałe korzyści w obszarze zdrowotnym to zmniejszone odczucie niedogodności związanych ze starzeniem się. Badania amerykańskie 52 wykazują, że ludzie z tytułem B.A., lub wyższym, lepiej znoszą problem wieku starszego, w tym przejście na emeryturę. 53 Korzyści z wyższego wykształcenia są również odczuwane w społecznej skali mikro, czyli w samorządach lokalnych. Przekłada się to nie tylko na większe zainteresowanie obywateli sprawami społeczności, w której żyją, ale także na sposób kształtowania infrastruktury. Dzielnice zamieszkałe przez osoby z wyższym wykształceniem są z reguły bardziej zadbane niż inne; bezpieczniejsze, a także zaplanowane i budowane bardziej funkcjonalnie. Społeczeństwo wykształcone bardziej zwraca uwagę na infrastrukturę konieczną dla osób niepełnosprawnych, a także matek z dziećmi. Obszary zamieszkane przez absolwentów uczelni są bardziej przyjazne. 54 Społeczeństwo jako całość jest także beneficjentem prospołecznych zachowań, częściej niż wśród innych grup społecznych, występujących wśród osób z wyższym wykształceniem. 55 Są to woluntaryzm oraz honorowe dawstwo krwi. Większa empatia oraz solidarność społeczna to cechy 49 Ile zarobisz po studiach? Wynagrodzenia absolwentów w 2011 roku. Sedlak & Sedlak wynagrodzenia.pl, http://www.wynagrodzenia.pl/artykul.php/wpis.2503, dn. 14.06.2012 50 Zmniejszają się także: ilość i koszty procesów sądowych, korupcja, obniżają się koszty transakcyjne czyli koszty związane z zawieraniem umów, postępowaniem sądowym i innymi działaniami formalnymi. Katarzyna Sierocińska, Kapitał społeczny, definiowanie, pomiar i typy, Studia Ekonomiczne, Nr 1 (LXVIII) 2011, s 71. Aby zbadać wartość kapitału społecznego można się posłużyć różnymi wskaźnikami, np. wskaźnikiem przestępczości, odsetkiem rozwodów, liczbą procesów sądowych, liczbą stowarzyszeń (i ich członków), w końcu: ilością przedsiębiorstw 51 Badania opublikowane przez Bank Światowy wykazują, że na przestrzeni 60 lat (1940 2000) istnieje wyraźny trend mniejszej ilości palaczy wśród osób z wykształceniem wyższym; trend ten stał się bardzo wyraźny od lat 70. ubiegłego stulecia; De Walque Damien, Education, Information, and Smoking Decisions Evidence from Smoking Histories, 1940-2000, World Bank 2004 52 Cunningham Alisa, The Broader Societal Benefits of Higher Education, SolotionForFuture.ogr [Dok. Elektr.], 14.06.201 53 McMahon Walter W., Higher Learning, Greater Good, Baltimore: The Johns Hopkins University Press 2009, Cunningham Alisa, The Broader Societal Benefits of Higher Education, SolotionForFuture.ogr [Dok. Elektr.], 14.06.201, Kwiek Marek, Finansowanie szkolnictwa wyższego w Polsce a transformacje finansowania publicznego szkolnictwa w Europie, cpp.amu.edu.pl [Dok. Elektr.] 14.06.2012, Baum Sandy, Payea Kathleen, The Benefits of Higher Education for Individuals and Society, College Board, 2005 54 Baum Sandy, Payea Kathleen, The Benefits of Higher Education for Individuals and Society, College Board, 2005 55 Baum Sandy, Payea Kathleen, The Benefits of Higher Education for Individuals and Society, College Board, 2005, Cunningham Alisa, The Broader Societal Benefits of Higher Education, SolotionForFuture.ogr [Dok. Elektr.], 14.06.201-36 -

społeczeństwa o wysokim kapitale społecznym 56. Tym samym korzyści, jakie odnosi społeczeństwo z wykształcenia wyższego jednostek są odczuwalne przez wszystkich. Zatem mimo dużych nakładów w niektóre kierunki są one konieczne do wsparcia ze względu na ich wysoką niefinansową korzyść społeczną. Zdrowsze społeczeństwo więcej pracuje, średnio dłużej żyje, stosuje profilaktykę zdrowotną, szybciej się rozwija, chętniej wspomaga. Korzyści społeczne mają także bardzo wymierne oblicze - osoby zdrowe, świadomie dokonujące wyborów to osoby bardziej efektywne w pracy o mniejszej ilości absencji, które w znaczący sposób odzwierciedlają się w krajowej gospodarce. Pyt. 6. W jakim zakresie można odnotować zależności pomiędzy nakładami na sektor szkolnictwa wyższego a wielkością PKB liczoną dla kraju/regionu? Ponadto, czy sytuację w Polsce w powyższym zakresie da porównać z innym krajem Unii Europejskiej? Nakłady na szkolnictwo wyższe (nie ograniczając się do Funduszy Strukturalnych) są zależne od ilości studentów (co wynika z zasad finansowania szkolnictwa wyższego w Polsce). Tak jak to zostało wskazane powyżej, trudno odnaleźć istnienie wyraźnej zależności. Przykładem tego może być województwo lubelskie, które ma znaczący udział w populacji studentów (ok. 5,4%) oraz zdecydowanie niższy udział w PKB (ok. 4,0% i nieznacznie się zmniejsza). Świadczyć to może o dużej migracji absolwentów z terenu województwa, poszukujących zatrudnienia gdzie indziej. Udział województwa lubelskiego w wykorzystywaniu dofinansowania z Funduszy Strukturalnych sięga zaś 8,35% (w tym ponad 9% w Programach Operacyjnych Innowacyjna Gospodarka oraz Infrastruktura i Środowisko). Wynika z tego, iż inwestycje w sektor szkolnictwa wyższego nie przynoszą szybko zauważalnych korzyści. Porównując zaś sytuację Polski do innych krajów Unii Europejskiej (zwłaszcza regionu Morza Bałtyckiego) można wnioskować, że zmiany tak pod względem udziału wydatków na szkolnictwo wyższe w PKB, jak i wielkości premii płacowej (i wynikającej z niej korzyści prywatnej i publicznej) podlegają bardzo powolnym zmianom. Tym, co może wpływać na zmianę sytuacji w Polsce na tle innych krajów są: przemiany demograficzne (niż demograficzny, który dociera do uczelni i zaczyna oddziaływać na rynek pracy) oraz dorównywanie do zachodnioeuropejskiej proporcji ludzi z wykształceniem wyższym w stosunku do wszystkich pracujących. 56 Kapitał ludzki jest definiowany także jako: poziom wykształcenia, kompetencji, doświadczenia i motywacji (tutaj chęci dalszego rozwoju, podnoszenia kwalifikacji). Michał Boni pisał o trzech typach kapitału społecznego: 1). Kapitale przetrwania (sieci społecznej współpracy); 2). Kapitale adaptacyjnym (zdolności dostosowywania się do zmiennych warunków); 3). Kapitale rozwojowym (zdolności do współpracy, który skutkuje szybkim rozwoju w przyszłości). Polska 2030 r. Trzecia fala nowoczesności. - 37 -

5. Prognozy Istotną funkcją analizy danych historycznych jest antycypacja przyszłych trendów. Tworzenie strategii zawsze wiąże się więc z przygotowaniem długoterminowych prognoz. Niemniej jednak, zwłaszcza w przypadku prognoz PKB oraz stopnia, w jaki na dynamikę jego zmian wpływają różne czynniki, prognozy te są obarczone dużym ryzykiem błędu. Podobnie, dużym ryzykiem błędu będą obarczone analizy uzależnione od poziomu PKB. Jak wykazuje zestawienie danych historycznych do 2011 roku z prognozą PKB stworzoną w roku 2004 (Tabela 13:) istnieją duże rozbieżności między założonym, a rzeczywistym poziomem PKB. W kolejnych latach, prognoza długoterminowa dla Polski określa jedynie rząd wielkości przyrostu PKB (na poziomie 5 %.). Tabela 13:PKB w Polsce dane historyczne a prognoza długoterminowa Rok PKB Prognoza 2004 5,3 5 2005 3,6 5 2006 6,2 4,8 2007 6,8 5,6 2008 5,1 5,2 2009 1,6 5,6 2010 3,9 6,1 2011 4,3 5 2012 b.d. 5 2015 b.d. 5 2020 b.d. 5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Prognoza makroekonomiczna dla Polski 2005 2020, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2004 oraz Rocznik Statystyczny 2004 2011, GUS, Warszawa Prognozy bardziej wiarygodne to zdecydowanie prognozy krótkoterminowe. Dotyczą zarówno wzrostu gospodarczego, jak i na przykład poziomu inwestycji. Inwestycje finansowane ze środków europejskich można przewidzieć z dużym prawdopodobieństwem dla okresów budżetowych UE, a także na czas trwania programów oraz strategii (np. programów ramowych, strategii na lata 2013 2018). Również w znaczącym stopniu wiarygodne są prognozy demograficzne. Ilość osób w wieku 19-24 lata, a także prawdopodobna liczba studentów, jak do tej pory, w znakomitym stopniu antycypowano prawidłowo. Prognozy te były trafne zarówno na poziomie krajowym (GUS), jak i międzynarodowym (Eurostat, OECD). Zgodnie z prognozą demograficzną GUS, w roku 2030 będzie w Polsce o prawie 11% mniej ludności niż w roku 2003. Co ważniejsze, w przeciągu najbliższych 10 lat liczba osób w wieku 19 24 lata, którzy stanowią około 80% wszystkich studentów 57, spadnie o prawie milion i wyniesie nieco ponad 2 miliony 58. 57 Higher Education to 2013, OECD, 2008 58 Prognoza ludności na lata 2003 2030, GUS, [Dok. Elektr.] http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/informator/npr2/prognozy/prognoza%20ludnosci%20na%20lata%202003+2030%20%28 GUS%29.pdf, 18.06.2012-38 -

Wykres 1: Prognoza demograficzna ludności w wieku 18 44 lata od 2010 do 2025 Źródło: opracowanie własne, na podstawie http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/informator/npr2/prognozy/prognoza%20ludnosci%20na%2 0lata%202003+2030%20%28GUS%29.pdf, [18.06.2012] Wykres 2: Prognoza przyrostu liczby ludności w grupach wiekowych 19 24 lata oraz 18-44 lata od 2000 do 2025 Źródło: opracowanie własne, na podstawie http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/informator/npr2/prognozy/prognoza%20ludnosci%20na%2 0lata%202003+2030%20%28GUS%29.pdf, [18.06.2012] - 39 -

a.prognoza inwestycji w szkolnictwo wyższe Inwestowanie w szkolnictwo wyższe, podobnie jak w ostatnich latach, najprawdopodobniej będzie finansowane w głównej mierze z dwóch podstawowych źródeł. Mianowicie w budżetu państwa, w postaci dotacji dla szkół wyższych, oraz z Unii Europejskiej. Jak wynika z danych o finansowaniu z UE od czasu wstąpienia do Unii Europejskiej, szkolnictwo wyższe jest głównie finansowane w ramach programów Kapitał Ludzki, Infrastruktura i Środowisko oraz Innowacyjna Gospodarka Oba te źródła inwestycyjne, krajowe i unijne, w odniesieniu do szkolnictwa wyższego są przewidywalne w okresie czasu budżetowania. W latach 2004 2010 (Tabela 5:) poziom finansowania szkolnictwa wyższego z budżetu państwa oscylował w granicach 0,7 0,9% PKB. Środki inwestowane w szkolnictwo wyższe z Unii Europejskiej 59, jak wspomniano powyżej, uzależnione są od planów budżetowych Unii Europejskiej. Aktualnie środki przeznaczone na programy unijne są częścią perspektywy finansowej 2007 2013. W czasie opracowywania ekspertyzy Autorzy nie mieli możliwości określenia ilości środków, jakie przypadną po tym czasie Polsce 60. Niemniej jednak poziom wykorzystania środków unijnych przez polskie uczelnie napawa optymizmem. Na rok przed zakończeniem trwania programów wykorzystana została większość środków 61. Pyt. 7. Jak obecne inwestycje w infrastrukturę dydaktyczną i nakłady poniesione na kształcenie studentów przekładają się na wzrost gospodarczy w dłuższej perspektywie czasowej? Jakie główne kierunki kształcenia są w tym zakresie najbardziej opłacalne do wsparcia i przyniosą w przyszłości największe korzyści dla PKB? Jakie są prognozowane efekty płynące z obecnych inwestycji w szkolnictwo wyższe? Dotychczasowe inwestycje w szkolnictwo wyższe przyniosły dwojakie korzyści. Po pierwsze są to korzyści związane z infrastrukturą. Środki inwestycyjne pokryły rozbudowę infrastruktury naukowej, technicznej oraz dydaktycznej polskich uczelni (głównie programy Innowacyjna Gospodarka, Infrastruktura i Środowisko). Efekty tych inwestycji są widoczne właściwie od razu po ich zakończeniu. Nowe laboratoria, nowoczesne sale dydaktyczne, rozwój technologii proekologicznych. Jednocześnie spodziewane jest ich oddziaływanie długofalowe z poczynionych dziś inwestycji korzystać będzie przyszłe pokolenie. Oddziaływanie tych inwestycji należy naturalnie pomniejszyć o koszty użytkowania oraz amortyzację. Pomimo znaczenia tych czynników inwestycje infrastrukturalne są potrzebne i korzystne z punktu widzenia państwa. Bez niezbędnej infrastruktury nie jest bowiem możliwy postęp naukowy i technologiczny podstawa innowacyjnej gospodarki. Dotacje dydaktyczne, program Kapitał Ludzki oraz finansowanie przez państwo tak zwanych kierunków zamawianych przynoszą korzyści związane ze wzrostem wartości kapitału ludzkiego. Rynek pracy, potrzebuje wykwalifikowanej kadry, która będzie konkurencyjna i wpłynie na poziom innowacyjności Polski. Należy zwrócić zwłaszcza uwagę na tak zwane kierunki zamawiane. Dotacja państwa przyciąga zdolnych studentów do studiowania kierunków trudnych, niemniej jednak 59 Por. Tabela 36: Inwestycje w szkolnictwo wyższe pochodzące z funduszy europejskich w podziale na województwa oraz Tabela 37: Udział wsparcia z UE (perspektywa finansowa 2007-12) w finansach uczelni (2005-2013) 60 Perspektywa finansowa 2007 2013, Dokument roboczy nr 21, Parlament Europejski, [Dok. elektr.] http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2004_2009/documents/dt/548/548936/548936pl.pdf, 18.06.2012 61 Por. Tabela 36: - 40 -

istotnych z punktu widzenia strategii Państwa. Również mniej dostrzegalne i zdecydowanie odroczone w czasie są korzyści z inwestycji w ramach programu Kapitał Ludzki. Projekty realizowane w ramach tego programu pozwalają na rozwój kompetencji potrzebnych już teraz na rynku pracy. Antycypacja inwestycji w szkolnictwo wyższe bez znajomości rzędu wielkości środków, o jakie będą mogły ubiegać się uczelnie jest obarczona znacznym ryzykiem błędu. Niemniej jednak autorzy pokuszą się o optymistyczną prognozę wykorzystania środków z Unii Europejskiej, a także dotacji państwowych. Jak pokazuje porównanie inwestycji w szkolnictwo wyższe w krajach basenu Morza Bałtyckiego, kluczowym czynnikiem sukcesu jest nie tyle ilość inwestowanych środków, co jakość dokonywanych wyborów inwestycyjnych 62 Zdaniem autorów, inwestycje w szkolnictwo wyższe powinny być celowe. Najszybciej zwraca się inwestycja w nowoczesną infrastrukturę. Najbardziej strategiczne jest inwestowanie w kierunki zamawiane oraz kształtowanie kompetencji niezbędnych na rynku pracy innowacyjnej gospodarki. Pod względem ekonomicznym, najlepszą stopę zwrotu z inwestycji państwo uzyska inwestując w kierunki techniczne, zwłaszcza w postaci stypendiów przyciągających na te trudne studia zdolnych studentów. b. Prognoza funkcjonowania uczelni w Polsce Funkcjonowanie uczelni w Polsce jest uzależnione od dwóch czynników poziomu finansowania oraz ilości studentów. Kwestie finansowania uczelni oraz inwestowania w szkolnictwo wyższe szerzej opisuje poprzednia część raportu. Ilość studentów jest kluczowa dla funkcjonowania uczelni ze względu na dwa obszary pierwszy to poziom dotacji od państwa, który zgodnie z aktualnymi zapisami prawnymi, zależy od ilości kształconych w danej uczelni i na danym kierunku studentów. Drugi dotyczy kwestii utrzymania na rynku tak kierunków studiów, jak wydziałów, a nawet całych uczelni. Zarówno prognozy polskie (GUS), jak i międzynarodowe (ONZ, Eurostat) przewidują regularne zmniejszanie się populacji w wieku 19-24, a tym samym zmniejszenie liczby studentów aż o milion w perspektywie kolejnych dwudziestu lat 63. 62 Por. Tabela 6:Udział wydatków na szkolnictwo wyższe w PKB (w procentach); udział procentowy inwestycji w szkolnictwo wyższe w PKB w Niemczech jest o 0,4 % niższe niż w Polsce. 63 Prognoza ludności 2003 2030, GUS, [Dok. Elektr.], http://www.msap.pl/npr/prognozy/prognoza%20ludnosci%20na%20lata%202003+2030%20%28gus%29.pdf [dn. 12.06.2011] - 41 -

Wykres 3: Porównanie prognoz demograficznych Źródło: Prognoza ludności 2003 2030, GUS, [Dok. Elektr.], http://www.msap.pl/npr/prognozy/prognoza%20ludnosci%20na%20lata%202003+2030%20%28gus%29.pdf, dn. 12.06.2011 Jak przekonuje Stéphan Vincent-Lancrin w raporcie OECD, zmiany demograficzne mają coraz większy wpływ na liczbę kandydatów na studia. 64 W Polsce, podobnie jak w krajach OECD ogółem, można zauważyć wyraźny spadek młodzieży studiującej w perspektywie tak 10, jak i 20 lat. Skala tego zjawiska w Polsce jest jednak jedną z większych na tle organizacji. Zgodnie z danymi OECD, w krajach członkowskich około 80% studentów to osoby poniżej 25 roku życia. Znaczący spadek liczby ludności w wieku 19-25 z pewnością zostanie dotkliwie zauważony na rynku szkolnictwa wyższego. Mniejsza ilość studentów spowoduje zmiany w strukturze tego rynku w Polsce, zwłaszcza w odniesieniu do szkół prywatnych oraz kursów prowadzonych w systemie niestacjonarnym, płatnym w uczelniach państwowych 65. Jednym z istotniejszych elementów, które pod wpływem zmian demograficznych przyczynią się do rekonstrukcji rynku szkół wyższych w Polsce są dotacje państwa. Zgodnie z obowiązującym prawem dotacje, które otrzymują uczelnie na rzecz kierunków studiów prowadzonych w systemie stacjonarnym nie mogą pokrywać kosztów kierunków w systemie niestacjonarnym. Tym samym część kierunków, szczególnie tych wymagających wysoce specjalistycznej infrastruktury naukowej oraz zajęć w bardzo małych grupach, zniknie ze względu na brak zainteresowanych studentów 66. Z drugiej jednak strony, zmniejszająca się ilość studentów na rynku powoduje ogólnie mniejsze zainteresowanie studiami w systemie płatnym. Większe są możliwości studiowania na 64 Higher Education to 2013, vol. 1 Demography, OECD 2008 65 Higher Education to 2013, vol. 1 Demography, OECD 2008 66 Przykładem są np. studia niestacjonarne na kierunku biotechnologia. Realny ich koszt to ok. 20 000 złotych rocznie, w przypadku kiedy w całości musieliby go ponosić studenci, istnieje duże prawdopodobieństwo, że nabór na ten kierunek będzie niewystarczający do jego uruchomienia. Zdaniem autorów, z tego samego powodu właściwie nie funkcjonują w publicznych wyższych szkołach teatralnych w Polsce studia niestacjonarne na kierunku aktorskim. - 42 -

uczelni publicznej, w trybie stacjonarnym. Już obecnie można zaobserwować w niepublicznych szkołach wyższych tendencję do zamykania niektórych kierunków studiów w trybie stacjonarnym i niestacjonarnym. Również szkoły publiczne, borykając się z niżem demograficznym coraz częściej nie otwierają kierunków, ze względu na zbyt mały nabór. Są to z reguły kierunki uznawane za trudne, jak na przykład fizyka. 67 Nie tylko wspomnianych wysoko kosztochłonnych, ale i innych, którymi zainteresowanie szkoły są w stanie zaspokoić popyt studiami w trybie stacjonarnym (dawniej dziennym). Podobny mechanizm, jak w przypadku kierunków studiów w publicznych uczelniach, już działa na rynku uczelni w Polsce 68. Od 2006 roku systematycznie spada w Polsce ilość studentów studiujących w uczelniach niepublicznych. Autorzy, na podstawie trendów demograficznych oraz danych na temat ilości szkół wyższych w Polsce przewidują nasilenie się tego trendu. A zatem na rynku pozostaną szkoły publiczne, finansowane przez Państwo oraz te spośród szkół prywatnych, które utrzymają się dzięki renomie oraz innym niż finansowe czynnikom przewagi konkurencyjnej. c. Prognoza PKB, w tym wpływu szkolnictwa wyższego na wzrost gospodarczy kraju Dane na temat wzrostu PKB dostępne w bezpłatnych bazach statystycznych (Eurostat, GUS) to głównie dane historyczne oraz bieżące. Porównanie ich z wcześniejszymi prognozami wzrostu PKB wykazuje znaczące rozbieżności pomiędzy prognozowanymi a rzeczywistymi wartościami Produktu Krajowego Brutto. Prognozy długoterminowe wskazują raczej trend niż zbliżone wartości. Rozbieżności, niekiedy znaczące, miedzy prognozą a stanem rzeczywistym wynikają z uwarunkowań makroekonomicznych oraz społecznych, których nie można było przewidzieć wyznaczając trend. Takim wydarzeniem był np. światowy kryzys gospodarczy w 2009 roku. Szacowanie PKB w dłuższym okresie czasu jest obarczone sporym błędem nawet prognozy krótkoterminowe, do roku czasu są korygowane w okresie kwartalnym. Przedstawiona prognoza wzrostu produktu krajowego brutto dla Polski wykorzystuje złożony model klasy DSGE (ang. Dynamic Stochastic General Equilibrium dynamiczny stochastyczny model równowagi ogólnej). Model ten, prócz racjonalnych decyzji względem posiadanych zasobów, uwzględnia także liczne niedoskonałości rynku, w tym mechanizmy wpływające na wzrost gospodarczy kraju, takie jak badania i rozwój, akumulacja kapitału ludzkiego i infrastruktury. Jednym z podstawowych składników przytaczanej prognozy jest model Realnego Cyklu Koniunkturalnego zakładający kluczową rolę tak zwanych szoków technologicznych, które są motorem napędowym gospodarki. Kolejny istotny czynnik, który został tu wzięty pod uwagę to rola sektora zagranicznego. Zarówno koniunktura na innych rynkach, jak i stopień ich zaangażowania na rynku krajowym mają znakomity wpływ na dynamikę wzrostu gospodarczego. Pomimo dużej kompleksowości modelu, prezentowane porównanie prognozy dynamiki PKB w Polsce z danymi historycznymi za okres 2004 2010 wskazuje na wysoki próg błędu długoterminowych prognoz wzrostu gospodarczego. Mimo licznych założeń oraz wykorzystania skomplikowanego modelu, ekonomistom nie udało sie przewidzieć przebiegu kryzysu oraz jego konsekwencji. Warte uwagi jest także to, że w długim okresie stopa wzrostu możliwa jest do 67 Por. Łabutin Beata Uniwersytet: zwonienia, zamykanie kierunków. (2011) http://opole.gazeta.pl/opole/1,35114,9443775,uniwersytet zwolnienia zamykanie_kierunki.html, dn. 27.06.2012 68 Tabela 16: - 43 -

antycypowania jedynie w ogólnym zarysie (rząd wielkości). W przytaczanej prognozie Ministerstwa Finansów z 2005 roku przewidywana jest na poziomie 5 %). 69 Wykres 4: Porównanie danych historycznych i prognozy PKB w latach 2004 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie Opracowanie własne na podstawie Prognoza makroekonomiczna dla Polski 2005 2020, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2004 oraz GUS W oparciu o posiadane dane Zespół dokonał szacunkowych obliczeń dla sektora szkolnictwa wyższego dla roku 2015 i 2022. Zestawiając przeciętne wynagrodzenia dla lat 2004-2010, można wnioskować, że płace w Polsce będą rosły, zwłaszcza w kontekście przewidywanego wzrostu PKB w Polsce. Założony wzrost jest proporcjonalny do wzrostu w latach 2004-2006. Ponieważ koszty studiów w przeliczeniu na jednego studenta także wykazują stabilną tendencje wzrostu, ta wielkość została ekstrapolowana dla roku 2015 i 2022. Ilość studentów w systemie szkolnictwa wyższego została oparta na danych przyjętych dla Strategii rozwoju szkolnictwa wyższego 70. Zmiana struktury rynku pracy, czyli zwiększanie się ilości osób posiadających wyższe wykształcenie, doprowadzi do tego, że zmniejszy się dysproporcja pomiędzy przeciętnymi transferami społecznymi oraz referencyjnymi przeciętnymi transferami społecznymi, gdyż nasycenie absolwentami szkół wyższych prowadzi do inflacji dyplomów, czyli przestaje tak silnie chronić przed bezrobociem 71. Pyt. 8. Jakie są prognozowane efekty płynące z obecnych inwestycji w szkolnictwo wyższe? W co najlepiej inwestować? Przewidywane zmiany sprawiają, że prywatna stopa zwrotu z inwestycji w szkolnictwo wyższe ulega pewnemu zmniejszeniu (według metody czwartej): z 4,23% do 4,05%. Natomiast stopa 69 Prognoza Makroekonomiczna na Lata 2005-2020, s. 75; [Dok. Elektr.] 70 Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego, E&Y, Luty 2010 71 R. Rybkowski, Upadek stopni stopnie upadku. Problemy amerykańskiego szkolnictwa wyższego, Kraków: Wydawnictwo WAM 2011. - 44 -

zwrotu korzyści publicznej (według tej samej metody) rośnie z 5,10% do 7,22%. Ten zaskakujący wzrost wynika przede wszystkim ze zmniejszenia liczby studentów pobierających naukę. To sprawia, że ponoszone koszty będą ulegać zmniejszeniu w stosunku do osiąganych korzyści, czyli przy mniejszych kosztach nadal będą powiększać się korzyści, co musi prowadzić do większej rentowności inwestycji w szkolnictwo wyższe. Wynika z tego, że zwłaszcza przez najbliższe 10 lat inwestowanie w szkolnictwo wyższe będzie przynosić największe publiczne zyski. Tabela 14:Prognoza wartości premii prywatnej i korzyści publicznej w latach 2015 i 2022 Rok 2010 2015 2022 miesięczne wynagrodzenie osób z wykształceniem wyższym (w zł) 4662,5 5546,3 6783,6 miesięczne wynagrodzenie osób bez wykształcenia wyższego (w zł) 2558,9 3066,7 3777,7 miesięczne wynagrodzenie osób z wykształceniem średnim (w zł) 2791,9 3276,9 3955,9 miesięczne uśr. wyn. wyższe (w zł) 4430,5 5284 6478,9 miesięczne uśr. wyn. niewyższe (w zł) 2175,2 2722,2 3488 referencyjna stopa inwestycyjna 0,04 0,04 0,04 liczba bezrobotnych 205000 250800 314920 referencyjna liczba bezrobotnych 690000 648300 590000 roczne średnie transfery społeczne (w zł) 111,81 145 191 roczne średnie referencyjne transfery społeczne (w zł) 81,58 132 176 liczba osób pracujących z wykształceniem wyższym 3914000 4914000 6300000 średnie roczne koszty kształcenia na studenta (w zł) 13321 14781 20625 liczba studentów ogółem 1 841 251 1 600 000 1 250 000 roczne koszty kształcenia ogółem (w zł) 20 756 437 100,00 23 649 600 000,00 25 781 250 000,00 korzyść prywatna metoda 1. (roczna stopa zwrotu) 0,91 0,60 0,23 korzyść prywatna metoda 2. (roczna stopa zwrotu) 3,91 3,81 3,71 korzyść prywatna metoda 3. (roczna stopa zwrotu) 3,28 3,16 3,03 korzyść prywatna metoda 4. (roczna stopa zwrotu) 4,23 4,14 4,05 korzyść publiczna metoda 1. (roczna stopa zwrotu) - - - korzyść publiczna metoda 2. (roczna stopa zwrotu) 4,56 5,49 6,65 korzyść publiczna metoda 3. (roczna stopa zwrotu) 3,30 4,28 5,34 korzyść publiczna metoda 4. (roczna stopa zwrotu) 5,10 6,02 7,22 Źródło: opracowanie własne Pyt. 3. Jakie są szanse, zagrożenia związane z obecnym i przyszłym stanem wpływu sektora szkolnictwa wyższego na PKB? W co najlepiej inwestować? - 45 -

Rzetelne przewidywanie wpływu szkolnictwa wyższego na wzrost gospodarczy, odnoszone do długoterminowej prognozy dynamiki PKB jest, zdaniem Autorów, niemożliwe. W perspektywie pięcio- i dziesięcioletniej możliwe jest jednak przewidywanie zwrotu z inwestycji w szkolnictwo wyższe. Nakłady na szkolnictwo wyższe przyczyniają się do wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki w dwojaki sposób. Specjaliści z dziedziny nauk technicznych i ścisłych (w tym absolwenci kierunków zamawianych) są niezbędni w opracowywaniu nowoczesnych i konkurencyjnych na europejskim i światowym rynku technologii. Prowadzone w uczelniach badania naukowe wspierają innowacyjność gospodarki, choć należy zaznaczyć że należy położyć większy nacisk na komercjalizację, upowszechnianie i praktyczne wykorzystanie wyników badań. Niemniej jednak prezentowany w niniejszym raporcie model wyraźnie wskazuje na czynniki zależne od inwestowania w szkolnictwo wyższe, a zarazem istotnie kształtujące PKB. Uwzględnienie tychże czynników w prognozie wzrostu gospodarczego powinno mieć jednak charakter jakościowy, a nie ilościowy. Przedstawiane w raporcie zyski państwa spowodowane zwiększeniem dochodów z pracy obywateli oraz zmniejszeniem transferów społecznych są mechanizmem względnie stale występującym. Rząd tych zysków zależy jednak, podobnie jak samo PKB, od szeregu czynników niezależnych, takich jak sytuacja polityczna i gospodarcza na świecie, kondycja rynków finansowych czy wreszcie koniunktury gospodarczej oraz od poziomu skolaryzacji. Jak wykazano we wcześniejszych częściach raportu, poziom solaryzacji osób w wieku 19 24 lata w Polsce zbliża się do maksimum. Zwiększanie inwestycji w szkolnictwo wyższe w dalszej perspektywie czasowej nie będzie więc przynosiło zwiększonych korzyści z tytułu premii płacowej oraz transferów społecznych. Zdaniem autorów środki publiczne powinny być inwestowane w komercjalizację badań naukowych. Ma ona ogromne znaczenie w zwiększeniu wpływu szkolnictwa na PKB poprzez realizację badawczej funkcji uczelni, która aktualnie stanowi marginalny czynnik kształtujący wpływ szkolnictwa wyższego na PKB. 72 Pyt. 4. Czy oraz w jaki sposób i w jakim zakresie wydatki publiczne na szkolnictwo wyższe determinują zmiany w rynku lokalnym i regionalnym? Jakie są przewidywania w tym zakresie w perspektywie 5-10 lat? Zgromadzone przez Zespół dane statystyczne dotyczące udziału regionów (województw) w tworzeniu PKB Polski, udziału w sektorze szkolnictwa wyższego (ilość studentów) oraz wykorzystania Funduszy Strukturalnych do wspierania szkolnictwa wyższego nie pozwalają na odnalezienie istotnych zależności w tym względzie. Bardzo dobrym przykładem braku takich zależności jest województwo mazowieckie. Od roku 2000 powoli zwiększa się udział województwa mazowieckiego w tworzeniu PKB: z 20,2% do 21,5%. I jest to jedyne województwo, w którym można zaobserwować taki trend wzrostowy. Jednocześnie w latach 2004-2010 wyraźnie zmniejsza się liczba studentów i to zarówno w wartościach bezwzględnych (z 368 403 do 334 328), jak i w procentowym udziale w liczbie studentów w Polsce (z 19,35% do 18,39%). Innymi województwami, gdzie wyraźnie zmniejsza się ilość studentów to: lubuskie i zachodniopomorskie. Udział województwa mazowieckiego 72 Por. 4b) Rola funkcji badawczej - 46 -

w finansowaniu szkolnictwa wyższego z Funduszy Strukturalnych UE wynosi zaś ok. 19,50% (dane zbiorcze za obecną perspektywę finansową). Wyjaśnieniem takie stanu rzeczy może być fakt, że Polska jest krajem o dużej spójności geograficznej. Dlatego miejsce odbywania studiów nie determinuje późniejszego miejsca pracy, czyli miejsca gdzie zwiększeniu ulega PKB dzięki premii płacowej. Pyt. 5. Czy inwestycje w sektorze szkolnictwa wyższego determinują zmiany w PKB poprzez regionalne rynki pracy? Jakie wydatki publiczne w tym zakresie najsilniej oddziaływają? Zgromadzone dane i przeprowadzone przez Zespół porównania nie pozwalają na stwierdzenie istnienia bezpośrednich związków pomiędzy inwestycjami w sektorze szkolnictwa wyższego w danym regionie a zmianami w regionalnych rynkach pracy. Jedyną widoczną korelację można zauważyć w województwie lubuskim: nie tylko zmniejsza się tam liczba studentów, ale w województwie brak uczelni technicznej. Osoby chcące studiować kierunki techniczne muszą więc opuścić to województwo. Woj. lubuskie jest także (obok zachodniopomorskiego) jedynym, w którym można wyraźnie zauważyć zmniejszanie się PKB na głowę mieszkańca (jako procent PKB na głowę mieszkańca w Polsce) (Tabela 36: i Tabela 40:). - 47 -

Zakończenie Raport prezentuje rezultaty badania, którego celem była analiza wpływu szkolnictwa wyższego na PKB. Kluczowym elementem przeprowadzenia rzetelnego opisu tych obszarów, w tym wpływu, jaki szkolnictwo wyższe wywiera na rozwój gospodarczy kraju, jest uważny dobór metod, a także niezbędnych założeń. Autorzy tego raportu dobierając metody, założenia, jak również dane, na podstawie których sporządzono dokument, mieli na celu przedstawienie zagadnienia w jak najszerszym kontekście. Jednocześnie selektywny dobór analizowanych czynników pozwolił na zminimalizowanie zbytniej szczegółowości, która utrudnia dostrzeganie istoty problemu. Wynikiem prac nad kluczowym zagadnieniem w ekspertyzie było stwierdzenie, że wpływ szkolnictwa wyższego na PKB odbywa się dwojako: przez działanie uczelni jako instytucji świadczących usługi edukacyjno-badawcze; oraz przez oddziaływanie absolwentów i ich późniejszą aktywność zawodową i społeczną. Inwestowanie w wykształcenie wyższe społeczeństwa przynosi korzyści w czterech wymiarach 1.finansowym publicznym (premia finansowa publiczna), 2.niefinansowym publicznym, 3.finansowym prywatnym (premia finansowa prywatna), 4.niefinansowym prywatnym. Do najczęściej wymienianych prywatnych korzyści pozafinansowych płynących z wykształcenia wyższego zalicza się dbałość o lepsze warunki pracy, o zdrowie indywidualne i rodziny, czy rozsądniejsze wydawanie środków na konsumpcję. Do niematerialne zysków publicznych zalicza się: umacnianie demokracji i praw obywatelskich; polityczną stabilność, wynikającą ze sprawnie działającej demokracji; niższy poziom przestępczości oraz niższe straty generowane przez przestępczość (należy jednak uwzględniać wysokie straty w przypadku oszustw finansowych, najczęściej popełnianych przez osoby z wyższym wykształceniem); zmniejszenie nierówności społecznych poprzez szerszy dostęp do wykształcenia; stymulowanie dalszego postępu naukowo-technicznego oraz rozpowszechnianie użycia nowoczesnych technologii. Z przedstawionych w ekspertyzie obliczeń wynika, że ogromną rolę w zwiększaniu prywatnej stopy zwrotu z inwestycji (niezależnie od przyjętej metody obliczenia) ma udzielenie finansowej pomocy w czasie studiów. Przyznanie stypendium, czyli konieczność ponoszenia przez państwo wyższych kosztów studiów powoduje obniżenie publicznej stopy zwrotu z inwestycji w wyższe wykształcenie. Autorzy ekspertyzy wyliczyli, że w kolejnych latach udział korzyści publicznej (rozumianej jako dodana wartość wynagrodzenia za pracę osób z wyższym wykształceniem) wahać się będzie pomiędzy 4,07% a 5,36%. Stąd też nie ma wątpliwości, że choćby tylko z tego względu inwestowanie w sektor szkolnictwa stanowi istotną korzyść z punktu widzenia całego państwa i stabilności rozwoju gospodarczego. Co więcej, biorąc pod uwagę środki wykorzystane z Programów Strukturalnych UE można stwierdzić, że aż w 9,5% przyczyniły się do wytworzenia publicznej korzyści wypracowanej przez sektor szkolnictwa wyższego. A stąd płynie kolejny wniosek, że nakłady UE na szkolnictwo wyższe przyczyniły się do wytworzenia PKB w Polsce pomiędzy 0,4 a 0,5 procent. - 48 -

Posiadanie wyższego wykształcenia przekłada się na wyższe zarobki w życiu zawodowym. Dzięki temu także w przyszłości inwestowanie w szkolnictwo wyższe będzie opłacalne tak ze względu na prywatne, jak i publiczne korzyści. Polityka publiczna w tym zakresie wymaga z jednej strony ostrożności, a z drugiej strony odważnego wizjonerstwa wykraczającego poza perspektywę najbliższych lat, ponieważ zyski realizowane są w całym okresie aktywności zawodowej pracowników. Pyt. 9. Czy kształcenie studentów to dobra inwestycja? Czy nakłady na naukę studentów w podziale na główne kierunki kształcenia przyniosą zyski dla PKB w przyszłości? Jaki jest prognozowany termin zwrotu inwestycji? Z przeprowadzonych przez Zespół obliczeń wynika, że ogromną rolę w zwiększaniu prywatnej stopy zwrotu z inwestycji (niezależnie od przyjętej metody obliczenia) ma udzielenie finansowej pomocy w czasie studiów. Tworzone przy pomocy wsparcia Funduszy Strukturalnych kierunki zamawiane, w których studenci mogą liczyć na stypendium nawet w wysokości 1 000 złotych miesięcznie, stają się niezwykle opłacalne z punktu widzenia absolwenta. Ta opłacalność jest szczególnie wysoka w odniesieniu do kierunków technicznych, ponieważ mediana zarobków absolwentów tych kierunków, jest powyżej przeciętnego wynagrodzenia osób posiadających dyplom szkoły wyższej. Odwrotność przyznania stypendium, czyli konieczność ponoszenia w całości lub części kosztów studiów powoduje istotne obniżenie stopy zwrotu z inwestycji w wyższe wykształcenie. - 49 -

Bibliografia 1.Barnett Ronald, Being a University, New York: Routledge 2010. 2.Barnett Ronald, Reshaping the University: New Relationships between Research, Scholarship and Teaching, London: Open University Press 2005. 3.Baum Sandy, Payea Kathleen, The Benefits of Higher Education for Individuals and Society, College Board, 2005. 4.Bowen Howard R., The Finance of Higher Education, Carnegie Commission on Higher Education, Berkeley 1968. 5.Bowen Howard R., Investment in Learning. The Individual and Social Value of American Higher Education, Jossey-Bass, San Francisco 1977. 6.Bowen Howard R., Servelle Paul, Who Benefits from Higher Education and Who Should Pay?, American Association for Higher Education, ERIC Clearinghouse on Higher Education, Washington 1972. 7.Braczyk Hans-Joachim, Cooke Philip N., Heidenreich Martin, Regional Innovation Systems. The role of governance in a globalized world, London: UCL Press, 2004. 8.Breschi Stefano, Malerba Franco, Clusters, networks, and innovation, Oxford: Oxford University Press 2005. 9.Cunningham Alisa, The Broader Societal Benefits of Higher Education, SolotionForFuture.ogr [Dok. Elektr.], 14.06.2012. 10.Czapiński Janusz, Polska państwo bez społeczeństwa, Nauka 1/2006, https://portalwiedzy.pan.pl/images/stories/pliki/publikacje/nauka/2006/01/n_106_01_ Czapinski.pdf [Dok. Elektr.], 14.06.2012. 11.De Walque Damien, Education, Information, and Smoking Decisions Evidence from Smoking Histories, 1940-2000, Washington: World Bank 2004. 12.Długoterminowa Strategia Rozwoju Kraju Polska 2030. Trzecia Fala Nowoczesności. http://zds.kprm.gov.pl/sites/default/files/dsrk_1_tom_17_listopada_2011_0.pdf i http://zds.kprm.gov.pl/sites/default/files/dsrk_2_tom_17_listopada_2011 0.pdf [dok elektr 16.06.2012] 13.Education at a Glance. OECD Indicators, wydawnictwo seryjne, Paris: OECD (2005-2011). 14.Florida Richard, Narodziny klasy kreatywnej, Warszawa: Wyd. Narodowe Centrum Kultury 2010. 15.Fujita Masahisa, Krugman Paul, Venables Anthony, Spatial Economy: Cities, Regions and International Trade, Cambridge and London: MIT Press 1999. 16.GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). 17.Higher Education to 2013, vol. 1 Demography, Paris: OECD 2008 18.Hill K., Hoffman D., Rex T.R., The Value of Higher Education: Individual and Societal Benefits, Tempe: W.P. Carey 2005 19.Ile zarobisz po studiach? Wynagrodzenia absolwentów w 2011 roku. Sedlak & Sedlak wynagrodzenia.pl, http://www.wynagrodzenia.pl/artykul.php/wpis.2503, dn. 14.06.2012 20.Kwiek Marek, Finansowanie szkolnictwa wyższego w Polsce a transformacje finansowania publicznego szkolnictwa w Europie, cpp.amu.edu.pl [Dok. Elektr. 14.06.2012]. 21.Leslie Larry L., Brinkman Paul T., The Economic Value of Higher Education, Phoenix: Oryx Press 1993. 22.Lewandowski Piotr, Mućk Jakub, Skrok Łukasz, Znaczenie gospodarcze sektora kultury, wstęp do analizy problemu, Warszawa: Instytut Badań Strukturalnych 2010. 23.McMahon Walter W., Higher Learning, Greater Good, Baltimore: The Johns Hopkins University Press 2009. - 50 -

24.McMahon Walter W., The Social and External Benefits of Education, [w:] G. Johnes, J. Jones (red.), International Handbook on the Economics of Education, Northampton: Edward Elgar Publishing, Inc. 2004. 25.Ogólnopolske Badanie Wynagrodzeń (OBW) 2011, Sedlak&Sedlak, www. 26.Polskie szkolnictwo wyższe: Stan, uwarunkowania i perspektywy, Warszawa 2009 27.Porter Michael E., The Competitive Advantage of Nations, New York: Free Press 1998. 28.Prognoza ludności 2003 2030, GUS, [Dok. Elektr.], http://www.msap.pl/npr/prognozy/prognoza%20ludnosci%20na%20lata%202003+2030 %20%28GUS%29.pdf [12.06.2012]. 29.Prognoza makroekonomiczna dla Polski 2005 2020, Warszawa: Ministerstwo Finansów.2004 30.Rocznik statystyczny RP 2004 (2005 2011), GUS, Warszawa 31.Rybkowski Radosław, Upadek stopni stopnie upadku. Problemy amerykańskiego szkolnictwa wyższego, Kraków: Wydawnictwo WAM 2011. 32.Sen Amartya, Castells Manuel, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007 33.Sierocińska Katarzyna, Kapitał społeczny, definiowanie, pomiar i typy, Studia Ekonomiczne, Nr 1 (LXVIII) 2011. 34.Society At a Glance 2011, Paris: OECD 2012. 35.St. George Elizabeth, Positioning Higher Education for the Knowledge Based Economy, Higher Education, vol. 52, nr 4 (grudzień 2006). 36.Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego http://ks.mkidn.gov.pl/media/download_gallery/20111017_raport_z_konsultacji_spolec znych_srks_tekst_glowny.pdf [16.06.2012]. 37.Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce do roku 2010, dok elektr http://www.mimuw.edu.pl/~sjack/usw/strat_pliki/strategia.htm [16.06.2012] 38.Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce do 2020 roku drugi wariant, Ernst & Young, Warszawa 2010; http://www.nauka.gov.pl/fileadmin/user_upload/finansowanie/fundusze_europejskie/p O_KL/Projekty_systemowe/20100727_Strategia_rozwoju_SW_w_Polsce_do_2020_roku _war_2.pdf [16.06.2012] 39.Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego: 2010-2020. Projekt środowiskowy, Warszawa 2009; 40.Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego, Warszawa: E&Y, Luty 2010. 41.Strawiński P., Czy w Polsce opłaca się studiować? Wyniki modelu inwestycji w wyższe wykształcenie. Uniwersytet Warszawski, [dok elektr. http://coin.wne.uw.edu.pl/pstrawinski/publ/oplacal.pdf 12.06.2012] 42.Strategia Rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce do roku 2010, http://www.mimuw.edu.pl/~sjack/usw/strat_pliki/strategia.htm [16.06.2012]. 43.Założenia do nowelizacji ustawy Prawo o Szkolnictwie Wyższym oraz ustawy o stopniach i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki http://forumakademickie.pl/static/content//ustawy/20091016_ccc_zalozenia_po_krm _16_10_09.pdf [dok elektr. 16.06.2012] - 51 -

Spis tabel Tabela 1: Obliczenia publicznej stopy zwrotu z inwestycji w wyższe wykształcenie w procentach w zależności od kosztów kształcenia, typów studiów i otrzymywanej pomocy finansowej (dla 2010 roku) oraz przyjętej metody obliczania korzyści... 3 Tabela 2: Calculation of public investment in higher education return (percentage), depending on the costs of education, types of study and received financial aid (for 2010), and the method of calculating benefits... 6 Tabela 3: Liczba szkół wyższych w podziale na rodzaje uczelni... 13 Tabela 4: Udział wydatków na szkolnictwo wyższe w PKB... 15 Tabela 5: Wydatki publiczne na szkolnictwo wyższe w Polsce... 16 Tabela 6: Udział wydatków na szkolnictwo wyższe w PKB (w procentach)... 17 Tabela 7: Wydatki na instytucje szkolnictwa wyższego w przeliczeniu na jednego studenta (jako procent PKB na głowę mieszkańca)... 18 Tabela 8: Poziom bezrobocia w zależności od poziomu wykształcenia w grupie wiekowej 25-64 lata.18 Tabela 9: Zmiany względnej wysokości zarobków dla grupy pracujących w wieku 25-64 lata (wykształcenie średnie i pomaturalne = 100)... 19 Tabela 10: Obliczenia prywatnej stopy zwrotu z inwestycji w wyższe wykształcenie w procentach w zależności od kosztów kształcenia, typów studiów i otrzymywanej pomocy finansowej (dla 2010 roku) oraz przyjętej metody obliczania korzyści... 30 Tabela 11: Obliczenia publicznej stopy zwrotu z inwestycji w wyższe wykształcenie w procentach w zależności od kosztów kształcenia, typów studiów i otrzymywanej pomocy finansowej (dla 2010 roku) oraz przyjętej metody obliczania korzyści... 31 Tabela 12: Udział korzyści publicznej w PKB Polski (w procentach)... 33 Tabela 13: PKB w Polsce dane historyczne a prognoza długoterminowa... 38 Tabela 14: Prognoza wartości premii prywatnej i korzyści publicznej w latach 2015 i 2022... 45 Tabela 15: Współczynnik skolaryzacji w szkolnictwie wyższym w Polsce w latach 2004 2010... 54 Tabela 16: Studenci szkół wyższych w Polsce w latach 2004 2010... 54 Tabela 17: Liczba studentów w podziale na województwa... 55 Tabela 18: Liczba studentów przeliczeniowych w szkołach wyższych... 56 Tabela 19: Liczba studentów przeliczeniowych w uczelniach publicznych... 56 Tabela 20: Absolwenci studiów licencjackich w Polsce w latach 2004 2010... 56 Tabela 21: Absolwenci studiów magisterskich w Polsce w latach 2004 2010... 57 Tabela 22: Przychody uczelni ogółem w tysiącach złotych... 58 Tabela 23: Przychody uczelni publicznych ogółem w tysiącach złotych... 58 Tabela 24: Przychody z działalności operacyjnej w tysiącach złotych... 58 Tabela 25: Przychody z działalności operacyjnej uczelni publicznych w tysiącach złotych... 59-52 -

Tabela 26: Koszty działalności operacyjnej i koszty finansowe w tysiącach złotych... 60 Tabela 27: Koszty działalności operacyjnej i koszty finansowe uczelni publicznych w tysiącach złotych... 60 Tabela 28: Koszty kształcenia ogółem w tysiącach złotych... 61 Tabela 29: Koszty kształcenia ogółem w uczelniach publicznych w tysiącach złotych... 61 Tabela 30: Koszt jednostkowy kształcenia w złotych... 62 Tabela 31: Koszt jednostkowy kształcenia w uczelniach publicznych w złotych... 62 Tabela 32: Koszty remontów budynków i budowli (w tysiącach złotych)... 63 Tabela 33: Koszty remontów budynków i budowli uczelni publicznych (w tysiącach złotych)... 63 Tabela 34: Nakłady inwestycyjne (w tysiącach złotych)... 63 Tabela 35: Nakłady inwestycyjne w uczelniach publicznych w tysiącach złotych... 64 Tabela 36: Inwestycje w szkolnictwo wyższe pochodzące z Programów Operacyjnych w podziale na województwa... 65 Tabela 37: Udział wsparcia z UE (perspektywa finansowa 2007-13) w finansach uczelni (2005-2010).65 Tabela 38: Udział wsparcia z UE (perspektywa finansowa 2007-13) w finansach uczelni publicznych (2005-2010)... 65 Tabela 39: PKB brutto i netto (kwoty w mln zł)... 66 Tabela 40: PKB w regionach... 66 Tabela 41: Inwestycje w szkolnictwo wyższe w podziale na Programy Operacyjne i województwa 67 Tabela 42: Liczba aktywnych przedsiębiorstw w latach 2004 2010... 68 Spis wykresów Wykres 1: Prognoza demograficzna ludności w wieku 19 24 lata od 2010 do 2025... 39 Wykres 2: Prognoza przyrostu liczby ludności w grupach wiekowych 19 24 lata oraz 18-44 lata od 2000 do 2025... 39 Wykres 3: Porównanie prognoz demograficznych... 42 Wykres 4: Porównanie danych historycznych i prognozy PKB w latach 2004 2010... 44 Wykres 5: Liczba studentów w latach 2004 i 2010... 55 Wykres 6: Przychody z działalności operacyjnej... 59 Wykres 7: Koszty z działalności operacyjnej i finansowej... 60 Wykres 8: Nakłady inwestycyjne... 64 Wykres 9: PKB w regionach... 68 Wykres 10: Prognoza PKB... 68 Wykres 11: Prognoza liczby studentów w tysiącach... 69 Wykres 12: Prognoza nakładów na szkolnictwo wyższe ogółem w mln złotych... 69-53 -

Załącznik Statystyki w ujęciu tabelarycznym i graficznym W Polsce liczba studentów wzrastała od 1990 r. do 2005, kiedy to był szczyt wyżu demograficznego młodzieży w grupie wiekowej 19 24 lata. Od roku 2004 obserwuje się wzrost liczby studentów studiów stacjonarnych od 47,76% (w 2004 r.) do 51,57% (w 2010r). jednocześnie obserwuje się mały spadek liczby studiujących na studiach niestacjonarnych (dawniej wieczorowych, zaocznych i eksternistycznych). Utrzymuje się również stała tendencja wzrostu liczby studiujących kobiet z 56,48% w roku 2004 do 58,79% w roku 2010, a spada liczba studiujących mężczyzn. Istotne pod względem płci studiujących jest zmniejszenie się liczby kształconych mężczyzn, przy prawie nie zmienionej liczbie studiujących kobiet w całym systemie szkolnictwa wyższego w Polsce. Tabela 15:Współczynnik skolaryzacji w szkolnictwie wyższym w Polsce w latach 2004 2010 rok skolaryzacja brutto skolaryzacja netto 2004 0,478 0,368 2005 0,489 0,380 2006 0,499 0,388 2007 0,511 0,397 2008 0,527 0,406 2009 0,537 0,409 2010 0,538 0,408 Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Tabela 16:Studenci szkół wyższych w Polsce w latach 2004 2010 ROK 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 razem liczba studentów 1 917 293 1 953 832 1 941 445 1 937 404 1 927 762 1 900 014 1 841 251 studenci stacjonarni 47,76% 48,62% 48,95% 48,53% 48,15% 49,38% 51,57% studenci niestacjonarni 52,24% 51,38% 51,05% 51,47% 51,85% 50,62% 48,43% kobiety studentki 56,48% 56,50% 56,40% 56,44% 56,98% 58,18% 58,79% mężczyźni studenci 43,52% 43,50% 43,60% 43,56% 43,02% 41,82% 41,21% studenci uczelni publicznych 1 337 051 1 333 032 1 301 132 1 276 937 1 268 366 1 266 917 1 261 175 studenci stacjonarni 58,17% 60,18% 61,80% 62,92% 63,67% 65,35% 67,50% studenci niestacjonarni 41,83% 39,82% 38,20% 37,08% 36,33% 34,65% 32,50% studenci uczelni niepublicznych 580 242 620 800 640 313 660 467 659 396 633 097 580 076 studenci stacjonarni 23,77% 23,81% 22,83% 20,70% 18,28% 17,42% 16,92% studenci niestacjonarni 76,23% 76,19% 77,17% 79,30% 81,72% 82,58% 83,08% Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) - 54 -

Wykres 5: Liczba studentów w latach 2004 i 2010 Źródło: opracowanie własne Tabela 17:Liczba studentów w podziale na województwa 2004 % 2006 % 2008 % 2010 % Polska ogółem 1917293 1941445 1927762 1841251 dane wojewódzkie (studenci wszystkich typów studiów) dolnośląskie 162666 8,54 166229 8,72 170084 8,90 165961 9,13 kujawsko-pomorskie 82707 4,34 83389 4,37 82488 4,32 83059 4,57 lubelskie 101650 5,34 103563 5,43 103209 5,40 99658 5,48 lubuskie 34647 1,82 26925 1,41 27605 1,44 24183 1,33 łódzkie 125007 6,57 135594 7,11 146999 7,69 123964 6,82 małopolskie 190926 10,03 203536 10,67 211192 11,05 211408 11,63 mazowieckie 368403 19,35 368720 19,33 358112 18,73 334328 18,39 opolskie 37917 1,99 36652 1,92 38799 2,03 38301 2,11 podkarpackie 74012 3,89 72181 3,78 71676 3,75 68963 3,79 podlaskie 52752 2,77 53905 2,83 53678 2,81 53963 2,97 pomorskie 95332 5,01 99101 5,20 102028 5,34 105000 5,78 śląskie 197356 10,37 192873 10,11 182466 9,55 172084 9,47 świętokrzyskie 65115 3,42 60883 3,19 54519 2,85 50915 2,80 warmińsko-mazurskie 56149 2,95 39959 2,10 51768 2,71 47578 2,62 wielkopolskie 167513 8,80 178904 9,38 180383 9,44 170961 9,41 zachodniopomorskie 91862 4,82 84843 4,45 76514 4,00 67207 3,70 Razem 1904014 100,00 1907257 100,00 1911520 100,00 1817533 100,00 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). - 55 -

Liczba studentów przeliczeniowych ustalana jest zgodnie ze wskaźnikami stosowanymi przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego; tj. dla studentów studiów niestacjonarnych stosowany jest współczynnik na poziomie 0,6, natomiast w przypadku studentów studiów stacjonarnych, słuchaczy studiów podyplomowych oraz uczestników studiów doktoranckich współczynnik równy 1,0. W obliczeniach jednostkowych kosztów kształcenia słuchacze studiów podyplomowych oraz doktoranckich ujęci są włącznie ze studentami. Tabela 18:Liczba studentów przeliczeniowych w szkołach wyższych ROK Uczelnie publiczne razem niepubliczne razem uczelnie 2004 1 324 499 381 700 1 706 198 2005 1 336 763 402 441 1 739 204 2006 1 315 221 455 158 1 770 379 2007 1 253 463 474 098 1 727 561 2008 1 250 090 471 764 1 721 854 2009 1 225 679 492 336 1 718 015 2010 1 227 962 456 688 1 684 650 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Tabela 19:Liczba studentów przeliczeniowych w uczelniach publicznych ROK Uczelnie publiczne uniwersytety techniczne medyczne artystyczne rolnicze pozostałe 2004 529 737 316 283 82 921 13 542 97327 382 016 2005 542 880 308 785 90 833 13 830 97858 380 435 2006 529 900 302 386 83 863 13 307 86448 385 765 2007 509 996 284 845 62 863 13 348 82111 382 411 2008 491 187 291 283 88 501 13 659 81194 365 460 2009 493 075 291 369 69 218 14 103 75602 357 914 2010 500 990 294 517 60 596 14 869 75476 356 990 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Tabela 20:Absolwenci studiów licencjackich w Polsce w latach 2004 2010 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 absolwenci licencjatu ogółem 172 282 177 809 177 749 191 662 206 744 215 973 254 440 absolwenci stacjonarni 29,94% 33,73% 35,53% 36,95% 38,04% 41,91% 46,82% absolwenci niestacjonarni 70,06% 66,27% 64,47% 63,05% 61,96% 58,09% 53,18% kobiety absolwentki 64,20% 63,89% 63,14% 63,59% 64,66% 64,43% 65,27% mężczyźni absolwenci 35,80% 36,11% 36,86% 36,41% 35,34% 35,57% 34,73% absolwenci licencjatu uczelni publicznych 80 257 89 281 89 558 93 027 100 030 112 667 144 529-56 -

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 absolwenci stacjonarni 42,41% 47,44% 49,78% 51,60% 55,40% 61,44% 68,07% absolwenci niestacjonarni 57,59% 52,56% 50,22% 48,40% 44,60% 38,56% 31,93% absolwenci licencjatu uczelni niepublicznych 92 025 88 528 88 191 98 635 106 714 103 306 109 911 absolwenci stacjonarni 19,06% 19,90% 21,05% 23,14% 21,77% 20,61% 18,88% absolwenci niestacjonarni 80,94% 80,10% 78,95% 76,86% 78,23% 79,39% 81,12% Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Tabela 21:Absolwenci studiów magisterskich w Polsce w latach 2004 2010 ROK 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Magister absolwent (jedn.+sum) uczelni publicznych 168 884 172 957 173 566 172 441 166 066 169 519 165 348 absolwenci stacjonarni 49,53% 51,84% 55,65% 59,76% 61,12% 60,72% 60,91% absolwenci niestacjonarni 50,47% 48,16% 44,35% 40,24% 38,88% 39,28% 39,09% kobiety absolwentki 64,01% 64,91% 65,41% 64,56% 63,72% 63,82% 63,54% mężczyźni absolwenci 35,99% 35,09% 34,59% 35,44% 36,28% 36,18% 36,46% magister absolwent (jedn.+sum) uczelni niepublicznych 41 685 40 699 42 653 46 004 48 132 54 257 59 128 absolwenci stacjonarni 16,98% 17,50% 17,93% 17,88% 17,49% 16,36% 15,23% absolwenci niestacjonarni 83,02% 82,50% 82,07% 82,12% 82,51% 83,64% 84,77% magister absolwent (jedn.+sum) uczelni ogółem 210 569 213 656 216 219 218 445 214 198 223 776 224 476 absolwenci stacjonarni 43,09% 45,30% 48,21% 50,94% 51,31% 49,96% 48,88% absolwenci niestacjonarni 56,91% 54,70% 51,79% 49,06% 48,69% 50,04% 51,12% Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Przychody ogółem obejmują przychody z działalności operacyjnej oraz przychody finansowe. Przychody z działalności operacyjnej to: a.przychody ogółem z działalności dydaktycznej, czyli dotacje z budżetu państwa, środki z budżetów gmin i inne środki publiczne, opłaty za zajęcia dydaktyczne i pozostałe opłaty; b. przychody ogółem z działalności badawczej i rozwojowej, m.in. dotacje na finansowanie działalności statutowej (w tym dotacje na badania własne oraz na działalność wspomagającą badania), środki na realizację projektów badawczych, środki na realizację projektów celowych, środki na finansowanie współpracy naukowej z zagranicą (w tym zagraniczne środki finansowe nie podlegające zwrotowi m.in. z funduszy strukturalnych), sprzedaż pozostałych prac i usług badawczych i rozwojowych oraz środki na realizację programów lub przedsięwzięć określanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego; c.przychody ogółem z wydzielonej działalności gospodarczej; d. przychody ze sprzedaży towarów i materiałów. Na wielkość tych przychodów składają się należne kwoty za sprzedane towary i materiały niezależnie od tego czy zostały zapłacone; e.pozostałe przychody operacyjne, czyli przychody nie związane bezpośrednio z działalnością uczelni, a więc w szczególności kwoty uzyskane ze sprzedaży i likwidacji środków - 57 -

trwałych, wartości niematerialnych i prawnych, a także inne składniki wynikające z przedawnienia zobowiązań, uzyskania odszkodowań, darowizn i inne przychody f. koszt wytworzenia świadczeń na własne potrzeby jednostki, a więc m.in. na rzecz rzeczowych aktywów trwałych, inwestycji długoterminowych oraz funduszy wydzielonych. Tabela 22:Przychody uczelni ogółem w tysiącach złotych ROK uczelnie publiczne razem niepubliczne przychody ogółem 2004 11 017 947,1 2 109 298,3 13 127 245,4 2005 12 563 040,9 2 274 690,9 14 837 731,8 2006 13 011 691,7 2 453 953,1 15 465 664,8 2007 14 090 743,1 2 664 623,8 16 755 366,9 2008 14 790 623,4 2 776 388,7 17 567 012,1 2009 15 557 163,6 3 056 353,2 18 613 516,8 2010 16 552 810,4 3 173 151,4 19 725 961,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Tabela 23:Przychody uczelni publicznych ogółem w tysiącach złotych ROK uczelnie publiczne uniwersytety techniczne medyczne artystyczne Rolnicze pozostałe 2004 3 821 430,8 2 982 334,2 1 256 472,4 322 072,9 1741729,4 2 635 636,8 2005 4 357 099,6 3 326 143,3 1 317 279,2 373 978,8 1955677,6 3 188 540,0 2006 4 560 720,1 3 371 389,7 1 435 143,3 395 652,4 1970089,7 3 248 786,2 2007 4 847 336,9 3 732 881,0 1 486 139,2 425 290,2 2113811,7 3 599 095,8 2008 5 130 807,5 3 893 101,8 1 557 421,3 468 421,2 2010347,6 3 740 871,6 2009 5 487 684,8 4 080 796,6 1 685 397,6 460 121,9 1954767,6 3 843 162,7 2010 5 816 976,1 4 356 067,8 1 835 666,1 491 610,5 2069646,1 4 052 489,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Tabela 24:Przychody z działalności operacyjnej w tysiącach złotych Rok uczelnie publiczne uczelnie niepubliczne Przychody ogółem 2004 10 908 312,0 2 055 509,2 12 963 821,2 2005 12 431 693,4 2 193 369,4 14 625 062,8 2006 12 925 957,1 2 410 555,0 15 336 512,1 2007 13 974 291,8 2 611 601,0 16 585 892,8 2008 14 590 881,3 2 691 039,5 17 281 920,8 2009 15 411 607,5 2 987 931,8 18 399 539,3-58 -

Rok uczelnie publiczne uczelnie niepubliczne Przychody ogółem 2010 16 438 848,8 3 104 658,5 19 543 507,3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Wykres 6: Przychody z działalności operacyjnej Źródło: opracowanie własne Tabela 25:Przychody z działalności operacyjnej uczelni publicznych w tysiącach złotych ROK uczelnie publiczne uniwersytety techniczne medyczne artystyczne rolnicze pozostałe 2004 3 786 778,6 2 946 949,6 1 244 353,8 321 279,8 936554,8 2 608 950,2 2005 4 321 522,8 3 289 673,7 1 304 911,4 372 850,6 1060867,1 3 142 734,9 2006 4 535 780,9 3 340 566,2 1 425 087,0 394 464,8 1059824,0 3 230 058,2 2007 4 813 810,0 3 690 837,1 1 472 898,9 423 910,8 1138165,6 3 572 835,0 2008 5 071 375,9 3 826 202,8 1 556 584,9 444 470,8 1075285,7 3 692 246,9 2009 5 445 496,1 4 033 803,3 1 666 110,0 458 583,4 1034988,6 3 807 614,7 2010 5 784 903,6 4 318 691,4 1 819 535,6 490 635,5 1118759,2 4 025 082,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Zamieszczone w raporcie dane przedstawiają poziom i strukturę kosztów własnych wynikających z ewidencji księgowej, wykazanych w sprawozdaniu, rozumianych jako: koszty własne działalności dydaktycznej, koszty własne działalności badawczej oraz koszty własne z wydzielonej działalności gospodarczej. - 59 -

Tabela 26:Koszty działalności operacyjnej i koszty finansowe w tysiącach złotych Rok uczelnie publiczne uczelnie niepubliczne koszty ogółem 2004 10 850 555,9 1 947 801,5 12 798 357,4 2005 12 339 555,5 2 084 254,0 14 423 809,5 2006 12 782 930,6 2 265 845,5 15 048 776,1 2007 13 469 746,3 2 442 362,7 15 912 109,0 2008 14 334 517,0 2 553 519,6 16 888 036,6 2009 14 970 631,3 2 793 448,7 17 764 080,0 2010 16 054 342,3 3 024 043,1 19 078 385,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Wykres 7: Koszty z działalności operacyjnej i finansowej Źródło: opracowanie własne Tabela 27:Koszty działalności operacyjnej i koszty finansowe uczelni publicznych w tysiącach złotych uczelnie publiczne ROK uniwersytety techniczne medyczne artystyczne rolnicze pozostałe 2004 3 773 226,2 2 924 958,4 1 283 725,2 323 621,9 940332,6 2 545 024,2 2005 4 293 060,4 3 224 709,6 1 343 822,4 371 790,1 1037057,8 3 106 173,0 2006 4 548 950,2 3 246 822,3 1 428 818,3 383 350,6 1057789,4 3 174 989,2 2007 4 690 616,7 3 480 124,2 1 477 385,4 411 789,7 1077961,5 3 409 830,3 2008 4 958 237,0 3 746 184,5 1 581 456,2 440 042,7 1048015,0 3 608 596,6-60 -

ROK uczelnie publiczne uniwersytety techniczne medyczne artystyczne rolnicze pozostałe 2009 5 314 035,5 3 896 061,0 1 625 884,4 445 796,4 1004864,8 3 688 854,0 2010 5 688 531,5 4 185 980,2 1 800 723,9 479 635,8 1051280,1 3 899 470,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Koszty ogółem obejmują: a.koszty działalności operacyjnej, składają się z kosztów podstawowej działalności operacyjnej (a więc wszystkich kosztów rodzajowych takich jak: amortyzacja, zużycie materiałów i energii, usługi obce, podatki i opłaty, wynagrodzenia brutto, w tym wynikające ze stosunku pracy, ubezpieczenia społeczne, pozostałe koszty rodzajowe, oraz salda zmiany produktów a także z wartości sprzedanych towarów i materiałów i pozostałych kosztów operacyjnych. b. koszty finansowe, w skład których wchodzą głównie odsetki i prowizje od zaciągniętych kredytów i pożyczek, ujemne różnice kursowe, straty na sprzedaży papierów wartościowych oraz koszty związane z ich sprzedażą, odsetki i opłaty od przyjętych w leasing finansowy środków trwałych, a także odsetki za zwłokę od zobowiązań finansowych. Tabela 28:Koszty kształcenia ogółem w tysiącach złotych ROK razem publiczne razem niepubliczne razem uczelnie 2004 11 890 571,9 2 045 063,6 13 935 635,5 2005 13 715 954,6 2 339 052,0 16 055 006,6 2006 14 070 479,7 2 703 101,7 16 773 581,4 2007 14 946 321,2 2 657 684,1 17 604 005,3 2008 15 879 832,3 2 770 185,9 18 650 018,2 2009 16 615 030,9 3 131 666,8 19 746 697,7 2010 17 514 142,3 3 242 294,8 20 756 437,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Tabela 29:Koszty kształcenia ogółem w uczelniach publicznych w tysiącach złotych uczelnie publiczne ROK uniwersytety techniczne medyczne artystyczne rolnicze Pozostałe 2004 3 993 256,6 3 241 663,5 1 503 058,6 344 165,8 1041248,6 2 808 427,4 2005 4 602 533,4 3 612 114,8 1 651 487,0 395 186,7 1157644,9 3 454 632,7 2006 4 796 786,8 3 637 672,8 1 727 710,6 407 758,6 1194606,9 3 500 550,9 2007 5 001 762,4 3 899 678,0 1 762 392,6 436 964,4 1220735,9 3 845 523,8 2008 5 280 727,7 4 187 185,2 1 925 758,0 464 629,3 1193255,7 4 021 532,1-61 -

ROK uczelnie publiczne 2009 5 652 175,7 4 341 755,9 2 003 662,1 472 592,9 1126512,5 4 144 844,3 2010 5 920 903,5 4 602 670,7 2 176 720,8 506 035,6 1167919,6 4 307 811,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Przeciętne koszty kształcenia wyliczane są poprzez podział kosztów kształcenia ogółem w uczelni przez liczbę studentów przeliczeniowych Tabela 30:Koszt jednostkowy kształcenia w złotych ROK razem publiczne razem niepubliczne razem uczelnie 2004 8 977,0 5 358,0 8 168,0 2005 10 261,0 5 812,0 9 231,0 2006 11 228,0 5 541,0 9 634,0 2007 11 924,0 5 606,0 10 190,0 2008 12 703,0 5 872,0 10 831,0 2009 13 556,0 6 361,0 11 794,0 2010 14 263,0 7 100,0 12 321,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Tabela 31:Koszt jednostkowy kształcenia w uczelniach publicznych w złotych ROK uczelnie publiczne uniwersytety techniczne medyczne artystyczne rolnicze pozostałe 2004 7 538,0 10 249,0 18 126,0 25 415,0 10698 7 351,6 2005 8 478,0 11 698,0 18 182,0 28 576,0 11830 9 080,7 2006 9 952,0 12 619,0 20 602,0 30 642,0 13819 9 074,3 2007 9 807,0 13 691,0 28 036,0 32 737,0 14867 10 056,0 2008 10 751,0 14 375,0 21 760,0 34 015,0 14696 11 004,0 2009 11 463,0 14 901,0 28 947,0 33 511,0 14901 11 580,6 2010 11 818,0 15 628,0 35 922,0 34 033,0 15474 12 067,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Koszty remontu budynków i budowli (w tym remonty domów i stołówek studenckich) wyrażone w ujęciu wartościowym (ceny bieżące) stanową wielkość wynikającą z ewidencji poniesionych kosztów. - 62 -

Tabela 32:Koszty remontów budynków i budowli (w tysiącach złotych) ROK razem publiczne razem niepubliczne razem uczelnie 2004 276 196,2 24 761,7 300 957,9 2005 341 680,5 7 975,1 349 655,6 2006 346 445,6 14 557,7 361 003,3 2007 451 045,8 20 121,9 471 167,7 2008 498 646,3 15 417,9 514 064,2 2009 404 010,4 17 316,9 421 327,3 2010 382 026,2 26 740,5 408 766,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Tabela 33:Koszty remontów budynków i budowli uczelni publicznych (w tysiącach złotych) uczelnie publiczne ROK uniwersytety techniczne medyczne artystyczne rolnicze pozostałe 2004 93 783,4 90 124,2 20 869,3 10 542,1 30152,3 60 877,2 2005 113 718,6 121 215,4 27 128,2 11 544,9 24522,8 68 073,4 2006 111 763,4 107 507,2 33 567,7 12 002,9 34626,8 81 604,4 2007 151 481,9 147 978,5 33 469,3 16 660,3 44374,4 101 455,8 2008 172 124,1 165 250,2 31 021,9 14 834,9 38235,3 115 415,2 2009 127 903,9 125 794,4 28 257,9 9 546,9 25469,7 112 507,3 2010 116 616,3 113 094,2 38 381,9 13 571,3 29412,2 100 362,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Nakłady inwestycyjne wyrażone w ujęciu wartościowym (w cenach bieżących) to wielkości nakładów (od początku roku do końca okresu sprawozdawczego) poniesionych na działalność inwestycyjną polegającą na budowie lub zakupach gotowych dóbr trwałego użytku (środków trwałych) bez zakupionych lub przejętych używanych środków trwałych. Tabela 34:Nakłady inwestycyjne (w tysiącach złotych) ROK razem publiczne razem niepubliczne razem uczelnie 2004 1 452 157,9 333 617,9 1 785 775,8 2005 1 690 753,2 267 960,1 1 958 713,3 2006 1 823 755,3 212 198,7 2 035 954,0 2007 2 008 205,3 238 682,5 2 246 887,8 2008 2 065 033,5 329 839,8 2 394 873,3-63 -

ROK razem publiczne razem niepubliczne razem uczelnie 2009 2 275 486,2 348 792,9 2 624 279,1 2010 3 847 763,6 1 103 006,6 4 950 770,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Wykres 8: Nakłady inwestycyjne Źródło: opracowanie własne Tabela 35:Nakłady inwestycyjne w uczelniach publicznych w tysiącach złotych ROK uczelnie publiczne uniwersytety techniczne medyczne artystyczne rolnicze pozostałe 2004 458 658,8 280 984,3 290 723,7 25 404,5 210815,4 396 386,6 2005 599 047,1 328 007,4 287 429,1 31 137,8 210551,8 445 131,8 2006 539 557,7 377 574,2 294 669,8 83 422,8 102427,1 528 530,8 2007 636 007,8 475 211,4 362 370,6 84 423,5 158436,1 450 192,0 2008 774 243,4 450 393,0 361 548,6 44 403,5 156123,5 434 445,0 2009 838 254,1 425 498,4 510 430,9 30 525,7 176143,2 470 777,1 2010 1 362 415,6 1 002 109,2 686 437,3 64 806,8 169619,0 731 994,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) - 64 -

Tabela 36: Inwestycje w szkolnictwo wyższe pochodzące z Programów Operacyjnych w podziale na województwa Województwo Ogółem Dofinansowanie W tym z UE Dolnośląskie 1480553383,16 1249437910,58 1080486162,52 Kujawsko - pomorskie 602786479,59 482451157,69 440662025,31 Lubelskie 1502835454,20 1321373122,57 1173546597,75 Lubuskie 254936055,73 208118018,66 195458746,47 Łódzkie 1274455373,12 1083427478,06 947922821,42 Małopolskie 2037671405,89 1870477727,46 1644629628,19 Mazowieckie 3471782316,72 3280004808,43 2796654400,80 Opolskie 247169157,69 208021487,83 192720490,20 Podkarpackie 1259453175,90 1137850559,07 1005094050,73 Podlaskie 797041169,52 748301082,75 643474563,21 Pomorskie 897521266,13 789781052,38 683726019,74 Śląskie 1188112066,98 1078951101,58 956719676,80 Świętokrzyskie 603337129,20 582555572,56 503376897,15 Warmińsko - mazurskie 579705119,39 533755732,03 467333751,93 Wielkopolskie 1120822349,60 1061956746,40 903822074,54 Zachodniopomorskie 669187130,03 587612228,59 512535316,20 Źródło: opracowanie własne na podstawie SIMIK Tabela 37:Udział wsparcia z UE (perspektywa finansowa 2007-13) w finansach uczelni (2005-2010) rok Uczelnie publiczne Uczelnie niepubliczne Udział wsparcia ogółem 2004 11 017 947,10 2 109 298,30 13 127 245,40 2005 12 563 040,90 2 274 690,90 14 837 731,80 2006 13 011 691,70 2 453 953,10 15 465 664,80 2007 14 090 743,10 2 664 623,80 16 755 366,90 2008 14 790 623,40 2 776 388,70 17 567 012,10 2009 15 557 163,60 3 056 353,20 18 613 516,80 2010 16 552 810,40 3 173 151,40 19 725 961,80 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) Tabela 38:Udział wsparcia z UE (perspektywa finansowa 2007-13) w finansach uczelni publicznych (2005-2010) ROK uczelnie publiczne uniwersytety techniczne medyczne artystyczne pozostałe 2004 3 821 430,80 2 982 334,20 1 256 472,40 322 072,90 2 635 636,80 2005 4 357 099,60 3 326 143,30 1 317 279,20 373 978,80 3 188 540,00 2006 4 560 720,10 3 371 389,70 1 435 143,30 395 652,40 3 248 786,20 2007 4 847 336,90 3 732 881,00 1 486 139,20 425 290,20 3 599 095,80 2008 5 130 807,50 3 893 101,80 1 557 421,30 468 421,20 3 740 871,60 2009 5 487 684,80 4 080 796,60 1 685 397,60 460 121,90 3 843 162,70 2010 5 816 976,10 4 356 067,80 1 835 666,10 491 610,50 4 052 489,90 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Szkoły wyższe i ich finanse w 2004 (2005-2010). Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2005 (2006 2011) - 65 -

Przy opisywaniu inwestowania w szkolnictwo wyższe należy dokonać rozróżnienia na inwestowanie w rozumieniu szerszym oraz węższym. W rozumieniu szerszym oznacza wszelkie nakłady finansowe, które służą realizowania funkcji szkolnictwa wyższego (edukacyjnych, badawczych i służby publicznej), co obejmuje tak inwestycje, jak i koszty bieżące. W rozumieniu węższym oznacza jedynie inwestycje (bez uwzględnienia zachowania istniejącego stanu infrastruktury materialnej i osobowej instytucji szkolnictwa wyższego). Tabela 39:PKB brutto i netto (kwoty w mln zł) rok PKB brutto PKB netto 2004 923 248 801 779 2005 983 302 856 366 2006 1 060 031 925 079 2007 1 176 737 1 034 518 2008 1 272 838 1 128 053 2009 1 343 657 1 195 986 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2005 (2006 2011) Tabela 40:PKB w regionach rok 2000 na głowę mieszkańca, Polska = 100 2004 na głowę mieszkańca, Polska = 100 2006 na głowę mieszkańca, Polska = 100 2008 na głowę mieszkańca, Polska = 100 Polska (w milionach zł.) 744622 100 923248 100 1060031 100 1275432 100 dane wojewódzkie (w procentach) dolnośląskie 7,9 103,9 7,7 101,9 8,1 107 8,1 107,6 kujawsko-pomorskie 4,9 91,5 4,8 89,5 4,7 87,4 4,7 86,4 lubelskie 4 70 4 69,4 3,9 67,6 3,9 69,4 lubuskie 2,4 90,1 2,4 89,5 2,4 89 2,3 85,8 łódzkie 6,2 90 6,3 92,1 6,2 91,8 6,2 93,1 małopolskie 7,3 87 7,3 85,5 7,4 86,7 7,4 86,3 mazowieckie 20,2 151,1 20,4 151,5 21,6 159,7 21,5 157,7 opolskie 2,4 84,4 2,4 86 2,2 80,4 2,3 84,8 podkarpackie 3,8 69,8 3,8 69,8 3,8 68,4 3,8 69 podlaskie 2,4 75,2 2,4 74,7 2,3 73,4 2,3 73 pomorskie 5,6 99,4 5,6 97,7 5,7 98,5 5,5 94,9 śląskie 13,5 107,7 13,9 112,4 13 106,1 13,2 108 świętokrzyskie 2,6 77,5 2,6 77,4 2,6 76 2,7 80 warmińsko-mazurskie 2,9 78,3 2,9 77,7 2,8 75,6 2,8 74,2 wielkopolskie 9,3 106,5 9,5 107,5 9,3 105,3 9,3 104,4 zachodniopomorskie 4,5 101,7 4,1 93 4 91,1 4 90,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie SIMIK - 66 -

Tabela 41:Inwestycje w szkolnictwo wyższe w podziale na Programy Operacyjne i województwa Województwo Inne PO POKL Ogółem Ogółem w % Dofinansowanie W tym z EU Z UE w % Ogółem Dofinansowanie W tym z UE Dolnośląskie 1112904782,27 8,32 887186868,32 772506370,31 7,53 367648600,89 362251042,26 307979792,21 7,93 Kujawsko - pomorskie 355244317,93 2,66 241246821,23 235252422,35 2,29 247542161,66 241204336,45 205409602,95 5,29 Lubelskie 1244701068,38 9,31 1064809266,08 954374254,95 9,30 258134385,82 256563856,48 219172342,79 5,64 Lubuskie 211090684,17 1,58 164997117,66 158736615,07 1,55 43845371,56 43120901,00 36722131,40 0,95 Łódzkie 949018950,88 7,09 762955981,80 674245663,37 6,57 325436422,24 320471496,26 273677158,05 7,05 Małopolskie 1569722417,34 11,74 1407665109,74 1250189969,00 12,18 467948988,55 462812617,72 394439659,19 10,16 Mazowieckie 2606772145,59 19,49 2421735845,66 2066239272,93 20,13 865010171,13 858268962,77 730415127,87 18,81 Opolskie 147220687,88 1,10 108366963,93 108014144,88 1,05 99948469,81 99654523,90 84706345,32 2,18 Podkarpackie 1005649163,31 7,52 885842872,65 790370090,30 7,70 253804012,59 252007686,42 214723960,43 5,53 Podlaskie 630373077,79 4,71 582782856,65 502073874,14 4,89 166668091,73 165518226,10 141400689,08 3,64 Pomorskie 682384145,62 5,10 577451953,43 502854152,79 4,90 215137120,51 212329098,95 180871866,94 4,66 Śląskie 723859681,06 5,41 619334042,03 564987848,80 5,50 464252385,92 459617059,55 391731828,00 10,09 Świętokrzyskie 453683834,26 3,39 433954930,13 376409124,70 3,67 149653294,95 148600642,43 126967772,46 3,27 Warmińsko - mazurskie 487041731,72 3,64 442994127,18 389877330,61 3,80 92663387,67 90761604,85 77456421,31 1,99 Wielkopolskie 745885103,61 5,58 691996284,25 588270069,01 5,73 374937245,99 369960462,15 315552005,53 8,13 Zachodniopomorskie 450836072,15 3,37 373389585,41 330155987,28 3,22 218351057,88 214222643,18 182379328,92 4,70 RAZEM 13376387863,95 100,00 11666710626,16 10264557190,50 100,00 4610981168,90 4557365160,47 3883606032,45 100,00 Źródło: opracowanie własne na podstawie SIMIK, według danych na dzień 30 kwietnia 2012 roku Z UE w %

Wykres 9: PKB w regionach Źródło: opracowanie własne Wykres 10: Prognoza PKB Źródło: opracowanie własne Tabela 42:Liczba aktywnych przedsiębiorstw w latach 2004 2010 2004 2005 2006 2007 2008* 2009* 2010 ogółem 1 714 983 1 676 775 1 714 915 1 777 076 1 788 336 1.673 527 1 726 663 pon. 10 pracujących 1 653 856 1 615 167 1 652 998 1 713 194 1.714 789 1.604 417 1 655 064 10 49 44 369 44 519 44 228 45 184 54 262 50 189 52 591 50 249 14 003 14 254 14 708 15 452 16 078 15 808 15 841 pow. 249 2 754 2 835 2 981 3 246 3 207 3 113 3 167 Źródło: GUS: Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2008 r., w 2009 r. w 2010 r.

Wykres 11: Prognoza liczby studentów w tysiącach Źródło: opracowanie własne Wykres 12: Prognoza nakładów na szkolnictwo wyższe ogółem w mln złotych Źródło: opracowanie własne - 69 -