92 Psychologia sportu Obraz siebie i samoocena mają olbrzymi wpływ na funkcjonowanie człowieka. Tancerzy obraz własny Badania opisane w artykule miały na celu określenie obrazu siebie realnego i idealnego u osób tańczących profesjonalnie i amatorsko. 180 badanych (po 90 kobiet i mężczyzn) podzielonych na 3 grupy: tancerzy sportowych, amatorów (członków studenckich klubów tańca towarzyskiego) oraz nie tańczących (grupa kontrolna) przebadano testem ACL (Adjective Check List) H. G. Gougha i A. B. Helibruna w dwu wersjach: Jaki jesteś? oraz Jaki chciałbyś być?. Uzyskano wyniki wskazujące, iż uprawianie sportowych tańców towarzyskich wspomagać może rozwój osobowości. Nie można jednak wykluczyć trafności hipotezy, że to ludzie o większej potrzebie osiągnięć i lepszym zorganizowaniu wewnętrznym wybierają tę dyscyplinę sportu. SŁOWA KLUCZOWE: psychologia obraz siebie samoocena sportowy taniec towarzyski. Wprowadzenie Problematyka obrazu siebie, którą interesują się psycholodzy, pedagodzy, socjolodzy, stanowi ważny dział dociekań i analiz we współczesnych naukach Z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. społecznych. Wprowadzona została przez ojca amerykańskiej psychologii Williama Jamesa w 1980 roku w książce Principles of Psychology. James uważał, że ja to świadomość samego siebie, całość procesów psychicznych, ale również to wszystko, co nazywamy swoim własnym, a więc nie tylko swoje Sport Wyczynowy 2008, nr 1-3/517-519
Tancerzy obraz własny 93 ciało, ale także posiadane rzeczy, przyjaciele, rodzina (7, s. 11). Wyróżniając I, czyli ja jako podmiot aktywnie poznający i me, ja jako przedmiot poznawany, James zapoczątkował w psychologii nurt zajmujący się pojęciem ja, a tym samym obrazem siebie. Carl Rogers wyróżnił później ja realne, które mówi o tym, jaką osobą się widzi, oraz ja idealne, mówiące, jaką osobą chciałoby się być. Właściwie od samego początku psychologowie starali się dociec, jak obraz siebie i samoocena wpływają na funkcjonowanie człowieka. W wyniku badań stwierdzono, że określają one sposób zachowania się osoby, przewidywalność jej zachowań, a także adaptację do społeczeństwa. Osoby z pozytywną samooceną i spójną koncepcją siebie mają być dobrze przystosowane do funkcjonowania w sytuacjach społecznych i poznawczych. Pewne trudności w tym względzie można dostrzec natomiast u osób ze znacznie zawyżoną lub zaniżoną samooceną. Osoby z negatywnym obrazem siebie mają tendencje do zawierzania raczej krytykom niż pochwałom, przypisywania sobie odpowiedzialności za porażki, a za sukcesy czynnikom zewnętrznym, niskiej motywacji do osiągania czegokolwiek, gdyż ich marzenia wydają im się nieosiągalne, a one uważają się za zbyt słabe, aby cokolwiek osiągnąć w życiu. Lubią sobie utrudniać drogę, po to, aby usprawiedliwić porażkę. W życiu społecznym osoby takie unikają kontaktów, które podnosiłyby ich samoocenę, często na partnerów wybierają osoby z problemami lub uzależnione, mają też tendencję do wycofywania się z życia społecznego i stania w cieniu mimo czasem dość oczywistych talentów. Natomiast osoby z zawyżoną samooceną nie akceptują informacji negatywnych na swój temat, uważają się za idealne i perfekcyjne. Porażki przypisują czynnikom zewnętrznym, natomiast sukcesy własnej ciężkiej pracy i talentowi. W przeciwieństwie do osób z negatywnym obrazem siebie utrudniają sobie drogę, aby ich sukces był bardziej wartościowy i spektakularny. Uwielbiają być podziwiane, a swych krytyków uważają za mało inteligentnych i niegodnych uwagi (10, 13). Poniżej omawiam wyniki badań własnych nad obrazem samych siebie u osób uprawiających sportowy i rekreacyjny taniec towarzyski. Przyjęłam, że właśnie od tego obrazu zależeć może motywacja osiągnięć, wytrwałość w realizacji celów treningowych, odporność w sytuacjach stresowych, pewność siebie, a więc to, co warunkuje uzyskiwanie najlepszych wyników. Szczególnie ważnym aspektem tych badań była samoocena i to, co się z tym wiąże, umiejętność przyjmowania sukcesów i porażek oraz realistyczna ocena możliwości i umiejętności (12). Zagadnienie to ma charakter uniwersalny odnosi się właściwie do wszystkich sportów. Poznanie specyfiki funkcjonowania zawodnika, a więc obrazu siebie, potrzeb i sposobów reagowania na różne sytuacje, umożliwi profesjonalne i kompetentne wspieranie ich w radzeniu sobie ze stresem, stawianie celów czy motywowanie, a także pomoc w prze-
94 zwyciężaniu problemów związanych z kontuzjami czy innymi wypadkami losowymi. Metoda badań Badaniami obrazu samych siebie objęto 180 osób, po 90 kobiet i mężczyzn w wieku od 15 do 36 lat. Znaleźli się wśród nich tancerze profesjonalni z wysokimi osiągnięciami w dziedzinie sportowego tańca towarzyskiego (klasy taneczne B, A, S), tancerze amatorzy ze studenckich zespołów tanecznych, oraz młodzież nie biorąca udziału w żadnych treningach tanecznych, stanowiąca grupę odniesienia dla badanych wymienionych wcześniej (grupa kontrolna). W badaniach wykorzystano Test Przymiotnikowy ACL (Adjective Check List) H. G. Gougha i A. B. Helibruna, metodę kwestionariuszową, opartą na samoopisie. Pod względem zastosowań oraz budowy i sposobu obliczania wyników test ten jest bliski skalom obserwacyjnym, inwentarzom samooceny, Q-sortom, a także skalom do badania osobowości, jak WISKAD czy CPI (2). Zawiera listę 300 przymiotników, spośród których badany wybiera te, które go określają. Podstawowe pytania, na jakie odpowiada, to: Jaki jesteś? oraz Jaki chciałbyś być?. Zastosowany test odznacza się rzetelnością i trafnością, określaną za pomocą współczynnika a Crombacha. Można przyjąć, iż dla mężczyzn współczynnik ten wynosi od 0,45 do 0,93, a dla kobiet od 0,40 do 0,94. W Polsce stosuje się normy centylowe, co oznacza, że wyniki surowe przelicza się na skalę stustopniową, ze średnią 50 i odchyleniem 10. Normą są więc wyniki w zakresie od 40 do 60 centyli. Wyjątek stanowią skale: typowości (Com), gdzie średni wynik mieści się w granicach 30-35 centyli oraz idealnego obrazu siebie (Iss), gdzie średni wynik waha się w granicach 70 centyla. Średnie wyniki dla wyróżnionych grup porównano ze sobą za pomocą testu ANOVA z wykorzystaniem testu posthoc Tuckeya oraz testu t-studenta. Wyniki badań W zakresie realnego obrazu siebie w grupie kobiet wystąpiły istotne różnice statystyczne w zakresie: liczby wybranych przymiotników negatywnych (Unfav), typowości (Com), potrzeby osiągnięć (Ach), dominacji (Dom), afiliacji (Aff), zaufania do siebie (S-Cfd), obrazu idealnego (Iss), dorosłego (A) 1 i dziecka adaptowanego (AC) 2. W realnym obrazie siebie u mężczyzn istotne okazały się jedynie dwie różnice w skalach: gotowości na poradę i pomoc innym (Crs) oraz zaufania do siebie (S-Cfd). W grupach tańczących profesjonalnie i amatorsko (kobiet i mężczyzn) istotnie wyższe wyniki w obrazie idealnym w stosunku do realnego wystąpiły 1 Niskie wyniki w skali dorosłego oznaczają osobę wydajną i skoncentrowaną na zobowiązaniach. 2 Wysokie wyniki w tej skali oznaczają osoby autonomiczne, skuteczne, ale również tłumiące własne uczucia i ignorujące innych ludzi.
Tancerzy obraz własny 95 w następujących skalach potrzeby: dominacji (Dom), wytrwałości (End), porządku (Ord), zaufania do siebie (S-Cfd), dorosłości (A); a istotnie niższe wyniki w skalach potrzeby wsparcia ze strony innych (Suc) oraz dziecka adaptowanego (AC). Kobiety tańczące amatorsko uzyskały istotnie wyższe wyniki w obrazie idealnym w porównaniu do realnego w skalach przystosowania osobistego (P-Ajd) i osobowości twórczej (Cps) oraz istotnie niższe wyniki w skalach: potrzeby poniżania się (Aba), kobiecości (Fem) oraz skali A2 (wysoka oryginalność, wysoka inteligencja). Kobiety tańczące profesjonalnie uzyskały zdecydowanie więcej istotnych różnic przy porównaniu dwu obrazów siebie. Istotnie wyższe wyniki w zakresie obrazu idealnego w stosunku do realnego uzyskały w skalach: potrzeby osiągnięć (Ach), rozumienia siebie i innych (Int), opiekowania się (Nur), afiliacji (Aff), kontaktów heteroseksualnych (Het), samokontroli (S-Cn), przystosowania osobistego (P-Ajd), osobowości twórczej (Cps), zdolności przywódczych (Mls), męskości (Mas), rodzica wychowawczego 3 (NP), dziecka wolnego 4 (FC) oraz skali A3 (niska oryginalność, niska inteligencja). Istotnie niższe wyniki w obrazie idealnym 3 Wysokie wyniki w tej skali oznaczają osoby przełamujące stereotypy, które uważają, że rutyna jest krępująca, niezadowolone z własnej sytuacji, ale też gwałtowne i mało odporne na presję społeczeństwa. 4 Wysokie wyniki w tej skali oznaczają osoby mało przedsiębiorcze i ostrożne. uzyskały w skalach potrzeby zmiany (Cha) oraz A2 (wysoka oryginalność, wysoka inteligencja). W przypadku mężczyzn zauważono odwrotną tendencję więcej istotnych różnic u tańczących amatorsko. I tak, oprócz wyników wymienionych wcześniej, uzyskali oni istotnie wyższe wyniki w zakresie obrazu idealnego w stosunku do realnego w skalach: osiągnięć (Ach), rozumienia siebie i innych (Int), kontaktów heteroseksualnych (Het), przystosowania społecznego (P-Ajd), osobowości twórczej (Cps), zdolności przywódczych (Mls), męskości (Mas), rodzica wychowawczego (NP), dziecka wolnego (FC) oraz A4 (niska oryginalność, wysoka inteligencja). Istotnie niższe wyniki uzyskali natomiast w skalach: potrzeby poniżania się (Aba) oraz gotowości na poradę i pomoc innym (Crs). Mężczyźni tańczący profesjonalnie uzyskali natomiast istotnie wyższe wyniki w zakresie obrazu idealnego w stosunku do realnego w następujących skalach: potrzeby osiągnięć (Ach), rozumienia siebie i innych (Int), opiekowania się (Nur), zdolności przywódczych (Mls), rodzica wychowawczego (NP) oraz A4 (niska oryginalność, wysoka inteligencja). Istotnie niższe wyniki uzyskali w skalach potrzeby poniżania się (Aba) oraz A2 (wysoka oryginalność, wysoka inteligencja). Dyskusja Wyniki badań wskazują na charakterystyczne cechy osobowości w poszczególnych grupach kobiet i mężczyzn.
96 Tancerki-amatorki wierzą w siebie, są optymistyczne i towarzyskie. Lubią przebywać z innymi ludźmi i łatwiej się przystosowują niż przedstawiciele innych grup. Są bardziej pracowite od członkiń grupy kontrolnej i bardziej ukierunkowane na cel, dążą też do wyższych osiągnięć. Opisują siebie jako przedsiębiorcze, odważne, ambitne, skuteczne i wewnętrznie zdyscyplinowane. To kobiety o tendencjach ekstrawertycznych, zadowolone z siebie, odważnie oraz ambitnie dążące do wyznaczonego celu, nie zważając na przeszkody. Można to tłumaczyć tym, że włączono je do badań ze względu na zaangażowanie w uniwersytecki ruch taneczny i uczestnictwo w zajęciach tańca towarzyskiego. Taniec amatorski zorientowany jest dużo bardziej społecznie niż taniec profesjonalny nie kładzie dużego nacisku na rozwój fizyczny i techniczny, ale na relacje społeczne (por. 1 poz. piśm.) dlatego też wyniki w zakresie potrzeby afiliacji u tańczących kobiet mogą być istotnie wyższe. Wynikiem wartym interpretacji jest również niższa liczba przymiotników negatywnych w ocenie realnego obrazu siebie wybranych przez kobiety tańczące - zarówno amatorki, jak i profesjonalistki. Potwierdzać to może tezę zawartą w literaturze (1, 5), iż osoby uprawiające sport mają istotnie wyższą ogólną samoocenę. Obraz idealny siebie kobiet tańczących amatorsko opiera się na dwóch filarach z jednej strony jest to stateczność i konwencjonalność, a z drugiej spontaniczność i twórcza inteligencja. Istnieje tu wyraźna przewaga podejścia skoncentrowanego na zadaniu, ukierunkowania na cel, wytrwałości w dążeniu do jego realizacji takimi właśnie amatorki chciałyby być. Zdaje się to zrozumiałe w dzisiejszym świecie, w którym kobieta, aby osiągnąć sukces, musi być przedsiębiorcza, skuteczna i przebojowa. Do takiego ideału dążą tańczące studentki. Tancerki profesjonalistki, podobnie jak amatorki, wykazują dużą potrzebę osiągnięć i wierzą, że mogą skutecznie dojść do postawionego sobie celu. Mają zaufanie do siebie, ambitne i przedsiębiorcze, są jednak mniej towarzyskie być może ze względu na dużą ilość czasu spędzanego na treningach, a także koncentrację na celach związanych z tańcem. Sportowy taniec towarzyski skoncentrowany jest na stronie technicznej i wytrwałym dążeniu do doskonałości, a nie jak taniec amatorski bardziej na społecznej integracji i rozwoju interpersonalnym. Jako ideał profesjonalne tancerki postrzegają osobę spokojną, cierpliwą, stabilną wewnętrznie, radosną, pełną entuzjazmu i wyrazu. Chciałyby być bardziej towarzyskie, bardziej angażować się w życie i więcej przebywać z ludźmi. Profesjonalistki stanowią więc, w przeciwieństwie do amatorek, grupę bardziej introwertywną, choć równie ambitną i skoncentrowaną na celu. Jak podają inni autorzy (por. 12) im wyższy poziom samooceny, tym większe ambicje sportowca i wyższe cele, co stanowi potwierdzenie wyników moich badań.
Tancerzy obraz własny 97 Mężczyźni, którzy tańczą amatorsko, w przeciwieństwie do kobiet, stanowią grupę wyciszoną, wstydliwą, o mniejszym zaufaniu do siebie. W ich przypadku uczęszczanie na zajęcia taneczne może stanowić próbę przełamania introwersji i otworzenia się na inne osoby. Ich ideał to osoba dobrze zorganizowana, czujna, rozważna i przewidująca. Chcieliby być bardziej przedsiębiorczy i wytrwali w dążeniu do celu. Wyraźne większe jest u nich dążenie do bycia towarzyskim i angażowania się w życie towarzyskie, a także bycia bardziej empatycznym i współpracującym. Mężczyźni tańczący profesjonalnie są zdecydowanie bardziej przedsiębiorczy i stanowczy. Mają zaufanie do siebie i dobrze radzą sobie w rolach przywódczych w parze to partner prowadzi i dyktuje partnerce, co ma tańczyć, tak więc stanowczość jest tu bardzo pożądaną i rozwijaną w trakcie treningu cechą. Tańczący profesjonalnie mężczyźni chcieliby być bardziej opiekuńczy, empatyczni i towarzyscy. Pojawia się u nich pragnienie większego otwarcia na innych ludzi, co świadczyć może o wyraźnie mniejszym zadowoleniu z życia towarzyskiego. Mężczyźni tańczący profesjonalnie czują również jeszcze większą potrzebę niezależności, ukierunkowania na cel i skuteczności w dążeniu do założonych celów. Ta potrzeba zorganizowania i praktyczności wynikać może z trudu godzenia niejednokrotnie wyczerpujących treningów oraz studiów (często na prestiżowych kierunkach i uczelniach) i pracy. Może również wynikać z dużych ambicji i potrzeby osiągnięć, jak u tych, którzy zdobywają najwyższe laury na turniejach w Polsce i na świecie. W parach amatorskich osobą dominującą jest partnerka, energiczna, przedsiębiorcza, towarzyska. Mężczyźni w tej grupie są natomiast wstydliwi i przytłumieni. W parach profesjonalnych nie ma aż tak wyraźnych różnic, zarówno mężczyźni, jak i kobiety charakteryzują się pewnością siebie, przedsiębiorczością i ukierunkowaniem na cel. Oznaczać to może, iż trening taneczny wspomaga rozwój osobowości. Nie można jednak wykluczyć również hipotezy, że to ludzie o większej potrzebie osiągnięć i lepszym zorganizowaniu wewnętrznym wybierają tę dyscyplinę sportu. Poznanie obrazu siebie, a także związanego z nim obrazu ciała zawodnika (por. 4), stanowi, moim zdaniem, ważny etap w pracy psychologa sportu, której celem jest wspomaganie zawodników w drodze do mistrzostwa sportowego. Pozytywna samoocena przekłada się bowiem na wysoką pewność siebie, swoich możliwości i umiejętności, jest stanem nie tylko osobowościowym, ale także poznawczym. Jak twierdzi współczesna psychologia sportu, pewność siebie jest niezbędnym warunkiem optymalnego stanu psychicznego przygotowania zawodnika do zawodów i decyduje o poziomie osiągnięć. Piśmiennictwo 1. Bowker A., Gadbois S., Cornock B.: Sports participation and self-esteem: variations as a function of gender and gender
98 role orientation. Sex Roles: A Journal of Research 2003, 49, 47-58. 2. Drwal R. Ł.: Adaptacja kwestionariuszy osobowości: wybrane zagadnienia i techniki. Warszawa 1995. Wydawnictwo Naukowe PWN. 3. Hall C. S., Lindzey G.: Teorie osobowości. Warszawa 2001. Wydawnictwo Naukowe PWN. 4. Jakubiec B., Sękowski A.: Obraz ciała u tancerzy. Zatwierdzony do druku. Studia z psychologii w KUL (2007). 5. Koivula N.: Sport participation: Differences in motivation and actual participation due to gender typing. Journal of Sport Behavior 1999, 22, 360-381. 6. Kostrubiec B.: Obrazy postmodernizmu. Lublin 2004. Wydawnictwo Naukowe KUL. 7. Łaguna M.: Budować obraz siebie. Lublin 1996. Redakcja Wydawnictw KUL. 8. McDowell J.: Jego obraz, mój obraz. Kraków 1991. Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrześcijańskiej. 9. Niebrzydowski L.: Psychologia wychowawcza i społeczna. Zielona Góra 1995. Wydawnictwo WSP. 10. Oleś P. K.: Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa 2003. Wydawnictwo Naukowe Scholar. 11. Pervin L. A.: Psychologia osobowości. Gdańsk 2002. GWP. 12. Sankowski T.: Wybrane psychologiczne aspekty aktywności sportowej. Poznań 2001. Wydawnictwo AWF. 13. Schutz A.: Samoocena a strategie interpersonalne [w:] J. P. Forgas, K. D. Williams, L. Wheeler (red.). Umysł społeczny (s. 169-187). Gdańsk 2005. GWP. 14. Vasta R., Haith M. M., Miller S. A.: Psychologia dziecka. Warszawa 2001. WSiP.