Zarzycka, B., Larus, D. (2009). Obraz siebie u mężczyzn homoseksualnych. Studia Gnesnensia, 23,

Transkrypt

1 BEATA ZARZYCKA Instytut Psychologii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Lublin DARIUSZ LARUS Wydział Teologiczny Uniwersytet im. A. Mickiewicza Poznań OBRAZ SIEBIE U MĘŻCZYZN HOMOSEKSUALNYCH The self-image in male homosexuals Summary Homosexualism is currently treated as one of the three equally principal sexual orientations. Despite the unanimity of American Psychological Association, American Psychiatric Association and World Health Organization as for the classification of homosexualism as a norm, the question of homosexual etiology and its interpretation remains unsolved. Representatives of various branches of learning have approached the said issue in numerous practical and theoretical ways. Many researchers within psychology use diverse methods to evaluate potential differences between homo- and heterosexuals. Most often they are explained in relation to social-cultural concepts of sex identity, the socalled gender studies, whose direct subject is a many-sided analysis of the question of sex, especially sex-related roles and social-cultural models. The present study is an attempt to enter this discussion. The direct subject of the study is the analysis of the specific ways in which male homosexuals perceive themselves. The study comprised 86 males: 43 homosexuals (experimental group) and 43 heterosexuals (control group). It was carried out through the application of the Adjective Check List by H. G. Gough and A. B. Heilbrun, which is used for the diagnosis of the real and ideal self-image. The study verified the research hypotheses formulated in the introduction. It confirmed the presence of statistically vital differences between homo- and heterosexual males in the real (28 scales) and ideal (24 scales) self-image and at the level of selfacceptance. Key words: homosexuality, self-image 1

2 WPROWADZENIE Homoseksualizm rozumiany jest jako wyłączne lub dominujące ukierunkowanie zainteresowań i potrzeb seksualnych na osoby tej samej płci, połączone z zachowaniami o charakterze homoseksualnym (Lew-Starowicz, Lew-Starowicz, Dulko, 2005). Współcześnie homoseksualizm traktowany jest jako jedna z trzech równoprawnych orientacji seksualnych obok heteroseksualizmu i biseksualizmu. W 1991 roku Światowa Organizacja Zdrowia, działająca na szczeblu międzynarodowym w ramach ONZ, skupiająca 193 kraje członkowskie, wykreśliła homoseksualizm z listy chorób i zaburzeń. Wyraziła również pogląd, że żadna z trzech orientacji seksualnych nie powinna być traktowana jako zaburzenie. Wcześniej, w 1973, roku podobną opinię sformułowało Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne. Mimo, iż żadnej z wymienionych orientacji nie należy traktować jako zaburzenie, to jednak każda implikuje obecność specyficznych procesów, dynamizmów i problemów natury psychologicznej. Zdarza się, że osoby heteroseksualne w okresie pokwitania przeżywają niepewność odnoszącą się do własnej tożsamości płciowej lub orientacji seksualnej oraz trudności z akceptacją własnej kobiecości lub męskości. Ich udziałem stają się nierzadko wyobrażenia lub pragnienia o charakterze homoseksualnym będące źródłem napięć, niepokoju, a nawet stanów depresyjnych. Adolescenci doświadczający takich stanów boją się, że te wewnętrzne doznania mogą świadczyć o ich homoseksualności. Często jednak nie przejawiają przy tym żadnych tendencji ani inicjatyw prowadzących lub skłaniających ich do wchodzenia w homoseksualną aktywność. Zjawiska te są przykładem tzw. homoseksualizmu pozornego. Subiektywnemu przekonaniu o własnej homoseksualności towarzyszą nie tyle głębokie skłonności homoseksualne, co raczej homoseksualne lęki, tzn. silne obawy przed posiadaniem takich właśnie skłonności. Nie uwidacznia się natomiast zainteresowanie aktami homoseksualnymi. Dana osoba często nawet nie wyobraża sobie własnego udziału w ewentualnym fizycznym współżyciu z osobą tej samej płci. Brak właściwych wzorców koniecznych do ukształtowania własnej męskości lub kobiecości, występowanie trudności w relacjach z płcią przeciwną, czy zahamowania psychoseksualne to główne przyczyny ujawniania się tej formy homoseksualizmu. Spotykamy także osoby, które podobnie nie wykazując głębokich skłonności homoseksualnych inicjują fizyczną bliskość z partnerem tej samej płci lub po prostu na nią się godzą. Wynika to z ich własnych potrzeb seksualnych, uwarunkowań środowiskowych lub aktualnych okoliczności życiowych, w których się znaleźli, takich jak np.: zakłady karne, internaty, koszary, itp. Funkcjonując w specyficznych warunkach izolacji, wskutek frustracji wielu potrzeb, bez możliwości kontaktu z płcią przeciwną lub 2

3 wskutek znacznych ograniczeń w zakresie realizacji potrzeb seksualnych podejmują i uskuteczniają kontakty o charakterze homoseksualnym. Ta forma homoseksualizmu określana jest mianem homoseksualizmu zastępczego. Doświadczenia te mają zazwyczaj charakter przejściowy i kończą się wraz z powrotem do społeczności. Niekiedy jednak zdarza się, że następuje ich utrwalenie wówczas albo całkowicie zastępują akty heteroseksualne albo współistniejąc z nimi, stają się jedną z możliwych alternatyw ukierunkowania popędu seksualnego. Kwestią otwartą pozostaje pytanie: czy zastępcze akty homoseksualne są w konkretnym przypadku praktyką podejmowaną przez osoby heteroseksualne w wyniku tzw. konieczności, czy stanowią uzewnętrznienie już obecnych, faktycznych, ukrytych tendencji homoseksualnych lub biseksualnych, które wskutek okoliczności odseparowania, zostają wydobyte na światło dzienne (Lew-Starowicz, Lew- Starowicz, Dulko, 2005; Augustyn, 2002). Międzynarodowa Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania (ICD- 10) wiąże z orientacją seksualną oprócz zaburzeń dojrzewania seksualnego, także zaburzenia związków seksualnych i orientację seksualną niezgodną z ego. Pierwsza kategoria obejmuje trudności pojawiające się w nawiązaniu i utrzymaniu związku z partnerem seksualnym wskutek nieprawidłowej identyfikacji płciowej lub preferencji seksualnej. W drugiej świadomość własnej płci i preferencje seksualne nie budzą wątpliwości, ale z powodu współistniejących zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania osoba chce, by były one odmienne i poszukuje sposobu zmiany płci. Osoby o orientacji homoseksualnej zwykle nie odczuwają potrzeby zmiany swojej płci, jak ma to miejsce w przypadku transseksualizmu. Wyróżniamy jednak wśród nich takie, które identyfikują się ze swoją homoseksualnością i lesbijsko/gejowskim stylem życia (homoseksualizm egosyntoniczny) oraz takie, którym bardzo trudno jest zaakceptować własne skłonności homoseksualne (homoseksualizm egodystoniczny). Pierwsi, po krótszych lub dłuższych okresach niepokoju, alienacji, poczucia inności, gorszości, a nawet napiętnowania w rezultacie godzą się ze sobą i swoją homoseksualnością. Drudzy, pomimo bardzo zbliżonych doświadczeń decydują się szukać pomocy w zakresie ewentualnej zmiany orientacji seksualnej. Przedłużający się stan braku akceptacji popędu płciowego do osób tej samej płci, skłania wielu do życia albo w permanentnym konflikcie pragnień, potrzeb, sumienia albo do szukania dróg poradzenia sobie ze swoim wewnętrznym konfliktem poprzez reorientację. W praktyce psychologicznej i psychoterapeutycznej spotykamy zatem tych, którzy pragną uzyskać pomoc w zakresie akceptacji homoseksualizmu i ujawnieniu się w wyjściu z ukrycia (coming out) oraz tych, którzy poszukują możliwości zmiany własnej orientacji na heteroseksualną. Jedni i drudzy, choć w różny sposób i na różnych drogach, próbują 3

4 zrozumieć siebie, swoje potrzeby, pragnienia oraz uporać się z nimi. Obserwując rzeczywistość dochodzimy do przekonania, iż pomimo jasności wypowiedzi Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego (APA), Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (APA) i Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) odnośnie do homoseksualizmu ujmowanego w granicach normy i traktowanego nie jako zaburzenie, nadal natrafiamy na nierozstrzygnięty problem, tak społeczny jak i naukowy, co do etiologii homoseksualizmu i sposobów jego interpretacji. Przedstawiciele różnych dziedzin nauki podejmują to zagadnienie tak od strony teoretycznej jak i praktycznej. Jest ono również tematem dyskusji i badań psychologicznych. Wielu badaczy na gruncie psychologii stosuje zróżnicowane metody do oceny potencjalnych różnic między osobami homo- i heteroseksualnymi, jednak rezultaty ich prac nie są ze sobą zgodne. Liczne doniesienia empiryczne jednoznacznie potwierdziły szereg interesujących tendencji różnicujących osoby homo- i heteroseksualne. Najczęściej znajdują one wyjaśnienie w odniesieniu do koncepcji społeczno-kulturowej tożsamości płci, czyli tzw. studiów gender (gender studies), których bezpośrednim przedmiotem jest wieloaspektowa analiza problematyki płci, a zwłaszcza kwestii funkcjonowania związanych z nią ról i modeli społecznokulturowych (Siegelman, 1972a; 1972b; Eagly, 1987). Społeczeństwo i kultura wypracowała sposób pojmowania, postrzegania i traktowania niektórych cech i zachowań jako kobiecych lub męskich. Niektóre badania ujawniły nieadekwatność tych schematów w grupach osób homoseksualnych. Mężczyźni homoseksualni uzyskują stosunkowo wyższe wyniki niż mężczyźni heteroseksualni w skalach identyfikowanych jako kobiece i niższe w skalach uznawanych za męskie. Kobiety homoseksualne przejawiają tendencję odwrotną uzyskują wyniki wyższe w skalach utożsamianych z rolą męską i niższe w skalach, które definiują rolę kobiecą (Evans, 1970; 1971; Adelman, 1977; Duckitt, Toit, 1989). Pozwala to wnioskować, że u osób homoseksualnych mamy do czynienia z zaburzeniem identyfikacji płciowej, czyli dysforią wywołaną poczuciem nieadekwatności własnej płci do wynikających z niej ról społecznych (Carson, Butcher, Mineka, 2003). Istnieją jednakże badania, które tych różnic nie potwierdzają, a nawet dowodzą braku znaczących różnic między homo- i heteroseksualistami w zakresie przystosowania osobistego (Gagnan, Simon, 1973; Siegelman, 1979). Prezentowane niżej badania są próbą włączenia się w dyskusję toczącą się wokół tego zagadnienia. Bezpośredni problem badawczy sprowadza się do poszukiwania różnic w obrazie siebie między homo- i heteroseksualnymi mężczyznami. Kwestię znaczenia płci, tożsamości płciowej i orientacji seksualnej dla obrazu samego siebie podjęli psychologowie społeczni i rozwojowi. Doszukują się oni wzajemnych zależności między oczekiwaniami opartymi na płci i tożsamości płciowej oraz interakcjami społecznymi (Bem, 1981; 1989). 4

5 Schematy własnej płci są powszechnie i systematycznie stosowane jako struktury nadające sens naszym myślom i odczuciom o sobie. Poczucie tożsamości płciowej, zarówno w wymiarze biologicznym jak i społeczno-kulturowym może wywierać wpływ na obraz siebie przynajmniej na dwa różne sposoby. Po pierwsze wydaje się mieć oczywiste znaczenie dla treści obrazu samego siebie sposób przeżywania własnej płciowości oraz związane z nią cechy, zachowania i skłonności stają się częścią tego wyobrażenia. Po drugie może warunkować sposoby interakcji społecznych charakteryzujących doświadczenie jednostki, a tym samym wywierać wpływ na strukturę i funkcjonowanie systemu ja (Gurin, Markus, 1988; Cross, Markus, 2004). Można zatem przypuszczać, że świadomość własnej homoseksualnej orientacji będzie powodować rezonans w strukturze ja oraz jego poznawczej reprezentacji, czyli obrazie siebie. Szczególnym celem przeprowadzonych analiz jest poszukiwanie różnic w postrzeganiu siebie między mężczyznami homo i heteroseksualnymi. Badania mają na celu dostarczyć odpowiedzi na pytania: 1. Jaki obraz siebie posiada homoseksualny mężczyzna? 2. Jakie są różnice w postrzeganiu siebie między mężczyznami homoseksualnymi i heteroseksualnymi? 3. Jaki chciałby być homoseksualny mężczyzna? 4. Jakie różnice istnieją w zakresie idealnego obrazu siebie między mężczyznami homo- i heteroseksualnymi? 5. Czy mężczyźni homo- i heteroseksualni różnią się w zakresie samoakceptacji? Do tak sformułowanych pytań problemowych wysunięto następujące hipotezy: H1. Istnieją różnice w realnym obrazie siebie między mężczyznami homoseksualnymi i heteroseksualnymi. H2. Istnieją różnice w idealnym obrazie siebie między mężczyznami homoseksualnymi i heteroseksualnymi. H3. Homo i heteroseksualni mężczyźni różnią się poziomem samoakceptacji. Przeprowadzone badania są próbą weryfikacji tak sformułowanych hipotez. METODA I GRUPA BADANA Do badania obrazu siebie, realnego i idealnego, wykorzystano Test Przymiotników (ACL) H. G. Gougha i A. B. Heilbruna. Za miarę poziomu samoakceptacji przyjęto wskaźnik odległości między profilami idealnym i realnym (D), ustalony według wzoru Cronbacha i Glesler (Uchnast, 1990). 5

6 Test Przymiotników (ACL) H. G. Gougha i A. B. Heilbruna Lista Przymiotników (The Adjective Check List ACL) Gougha i Heilbruna jest jedną z najbardziej popularnych metod, służących do bogatych i wieloaspektowych diagnoz obrazu siebie (Gough, Heilbrun, 1980; Oleś, Oleś, ; Juros, Oleś, 1993). Test służy do badania młodzieży i dorosłych, zdrowych psychicznie. W niniejszych badaniach zastosowano metodę do opisu realnego i idealnego obrazu siebie. Badani wypełniali kwestionariusz dwukrotnie, najpierw odpowiadając na pytanie: jaki jesteś teraz?, a następnie: jaki chciałbyś być? Wykorzystano wersję metody z 1980 roku (Gough, Heilbrun, 1980; Gough, Heilbrun, 1990; Juros, Oleś, 1993), złożoną z 300 przymiotników, opisujących 37 wymiarów osobowości, pogrupowanych w 5 czynników: (1) Modus operandi 4 skale pełniące funkcję kluczy kontrolnych 1 ; (2) skale potrzeb 15 skal wyróżnionych w oparciu o koncepcję potrzeb Murray`a (1938) 2 ; (3) skale tematyczne 9 skal mierzących zachowania interpersonalne 3 ; (4) skale analizy transakcyjnej 5 skal powstałych na podstawie koncepcji Berne`a 4 oraz (5) skale twórczości i inteligencji 4 skale powstałe w oparciu o koncepcję Welsha 5. Metoda spełnia wymogi obiektywności i standaryzacji. Rzetelność testu ACL określono na kilka sposobów: rzetelność poszczególnych skal, rzetelność wszystkich przymiotników oraz zgodność ocen obserwatorów, oceniających tę samą osobę przy pomocy testu (Prężyna, 1977; Drwal, 1995). Do oceny rzetelności przymiotników, przebadano dwukrotnie 100 mężczyzn w odstępie 6 miesięcy. Współczynniki stabilności poszczególnych przymiotników wahały się od 0,01 do 0,86 (średnia 0,54) (Gough, 1980). Rzetelność skal określono badając dwukrotnie tę samą grupę osób w odstępie 10 tygodni, 6 miesięcy oraz 5,5 roku. Współczynniki korelacji obliczono dla grup: 56, 23, 100 i 34 osobowych. Najniższe wartości korelacji (0,25; 0,26; 0,31) uzyskano w badaniach z najdłuższym odstępem czasowym, najwyższe (0,90; 0,86; 0,84; 0,82) z odstępem 10 1 Całkowita liczba wybranych przymiotników (NoCkd), liczba przymiotników pozytywnych (Fav), liczba przymiotników negatywnych (Un-fav), typowość (Com). 2 Potrzeba osiągnięć (Ach), dominacji (Dom), wytrwałości (End), porządku (Ord), rozumienia siebie i innych (Int), opiekowania się (Nur), afiliacji (Aff), kontaktów heteroseksualnych (Het), ujawniania sibie (Exh), autonomii (Aut), agresji (Agg), zmiany (Cha), wsparcia (Suc), poniżania siebie (Aba), podporządkownia się (Def). 3 Gotowość na poradnictwo psychologicznemu (Crs), samokontrola (S-Cn), zaufanie do siebie (S-Cfd), przystosowanie osobiste (P-Adj), skala idealnego obrazu siebie (Iss), skala osobowości twórczej (Cps), skala zdolności przywódczych (Mls), skala męskości (Mas), skala kobiecości (Fem). 4 Berne rozpatruje ludzkie zachowanie jako wyraz 3 stanów ego: rodzicielskiego, który obejmuje krytycznego rodzica (CP) i rodzica opiekuńczego (NP), dorosłego (A) i dziecko obejmującego dziecko wolne (FC) i dziecko przystosowane (AC). 5 Twórczość i inteligencja są wg Welsha strukturalnymi wymiarami osobowości. Inteligencja jest rozumiana jako zdolność do myślenia abstrakcyjnego, twórczość - jako zdolność do myślenia wyobrażeniowego, przenoszenia nowych idei w sferę rzeczywistości (por. Juros, Oleś 1993, 172). ACL zawiera skale: wysoka oryginalność i niska inteligencja (A-1), wysoka oryginalność i wysoka inteligencja (A-2), niska oryginalność i niska inteligencja (A-3), niska oryginalność i wysoka inteligencja (A-4). 6

7 tygodniowym. Zgodność ocen obserwatorów opisujących tę samą osobę okazała się zależna od warunków i czasu obserwacji oraz przygotowania obserwatorów. Generalnie Gough (1980) uzyskiwał duże i zadawalające miary zgodności oszacowań. Podjęto również próbę oceny rzetelności polskiej wersji metody. W badaniach studentów (155 kobiet i 127 mężczyzn) współczynniki zgodności wewnętrznej (α Cronbacha) wahały się w grupie kobiet w granicach od 0,45 (Crs) do 0,93 (Fav), przy średniej 0,72, a w grupie mężczyzn od 0,40 (Cha) do 0,94 (Fav), przy średniej 0,73. Podobne wyniki uzyskano w badaniach amerykańskich (Juros, Oleś, 1993). Celem ustalenia trafności wewnętrznej testu ACL, autorzy starali się utworzyć odpowiednią listę przymiotników wewnętrznie spójnych i od siebie niezależnych. Źródłem danych były poszczególne teorie psychologiczne. Oceny reprezentatywności przymiotników dla skal potrzeb dokonało 19 psychologów. Trafność zewnętrzną testu badano korelując jego wyniki z wynikami innych testów, np. WISKAD, TAT, CPI. Na tej podstawie stwierdzono, że trudno jest ustalić trafność całego testu, ustalono natomiast trafność każdej ze skal (Prężyna, 1977). Osoby badane Badaniami objęto 86 mężczyzn: 43 posiadających orientację homoseksualną (grupa eksperymentalna) i 43 o orientacji heteroseksualnej (grupa kontrolna). W celu zapewnienia poczucia bezpieczeństwa osobom badanym, spełniono warunek anonimowości badań. W matryczce, zawierającej pytania o dane demograficzne, zawarto pytanie o orientację seksualną. Badani, określając własną orientację seksualną mieli do wyboru między orientacją homo- hetero- i biseksualną. Deklaracja badanych stanowiła kryterium przydziału osób badanych do grupy eksperymentalnej lub kontrolnej. Do grupy eksperymentalnej zakwalifikowano mężczyzn, którzy ocenili swoją orientację seksualną jako homoseksualną. Do grupy kontrolnej zakwalifikowano mężczyzn, którzy swoją orientację seksualną określili jako heteroseksualną. Dobierając osoby do grupy kontrolnej starano się zachować kryterium homogeniczności grupy, tzn. do każdej osoby homoseksualnej dobierano osobę heteroseksualną podobną pod względem wieku, wykształcenia i struktury rodziny pochodzenia. Kontrolowano także miejsce pochodzenia badanych nie udało się jednak w pełni spełnić tego kryterium. W grupie homoseksualnej znalazły się osoby w wieku od 16 do 38 lat. Średni wiek badanych wynosi M=24,02 (SD=4,74). Większość badanych to osoby w wieku od 21 do 26 lat (N=21), następnie od 27 do 31 lat (N=10) i od 15 do 20 (N=9). Najmniej liczna jest grupa osób w wieku od 32 do 38 lat (N=3). Wśród badanych przeważają osoby z wykształceniem średnim (N=25) i wyższym (N=12), 4 osoby posiadają wykształcenie podstawowe i 2 osoby niepełne wyższe. Większość osób homoseksualnych odbywa aktualnie studia wyższe (N=21) 7

8 lub pracuje (N=18), zaledwie 4 osoby kontynuują naukę w szkole średniej. Badani pochodzą głównie ze środowisk miejskich: z miast do 50 tysięcy mieszkańców (N=19) lub z dużych miast powyżej 100 tys. mieszkańców (N=16), 5 osób pochodzi z miast z liczbą mieszkańców w przedziale od 50 do 100 tysięcy, a zaledwie 3 osoby wywodzą się ze środowisk wiejskich. Zdecydowana większość badanych była wychowywana przez obydwoje rodziców (N=38), tylko 5 mężczyzn dorastało bez ojca. Większość badanych (N=33) posiada rodzeństwo, tylko 10 osób to jedynacy. Grupa mężczyzn heteroseksualnych jest analogiczna do grupy mężczyzn homoseksualnych pod względem wieku, wykształcenia i struktury rodziny. Różnice dotyczą jedynie miejsca pochodzenia badanych: 15 badanych heteroseksualnych mężczyzn pochodzi z miast o liczbie mieszkańców poniżej 50 tysięcy, 23 z dużych miast powyżej 100 tys. mieszkańców, 3 osoby wywodzą się z miast liczących od 50 do 100 tys. mieszkańców, a zaledwie 2 osoby pochodzą ze środowisk wiejskich. Różnice międzygrupowe w zakresie miejsca pochodzenia nie są istotne statystycznie. WYNIKI Analizy statystyczne uzyskanych wyników badań ujawniły liczne, istotne różnice między mężczyznami homo- i heteroseksualnymi w zakresie realnego i idealnego obrazu siebie oraz w poziomie samoakceptacji. Realny obraz siebie u mężczyzn homo- i heteroseksualnych W tabeli 1 przedstawiono wyniki uzyskane przez mężczyzn homoseksualnych i heteroseksualnych w zakresie realnego obrazu siebie. Statystycznie istotne różnice dotyczą 28 z 37 skal ACL. Bardzo istotne statystycznie różnice ujawniają się we wszystkich skalach z grupy modus operandi. Mężczyźni homoseksualni opisując siebie posługują się ogólnie większą liczbą przymiotników (NoCkd p<0,01). Jednakże w porównaniu do mężczyzn heteroseksualnych wybierają znacząco więcej przymiotników negatywnych (Unfav p<0,001) i mniej pozytywnych (Fav p<0,001). Ujawniają również silniejsze ambiwalencje w obszarze własnych odniesień wobec innych osób, skłonność do przyjmowania postawy obronnej oraz trudności w przystosowaniu do wymogów, jakie niesie ze sobą codzienne ludzkie życie (Com p<0,001). 8

9 Tabela 1. Różnice między grupami homo- i heteroseksualną w zakresie realnego obrazu siebie Skale ACL Grupa homoseksualna Grupa heteroseksualna T p< M SD M SD Liczba przymiotników (NoCkd) 49,59 8,96 44,58 7,37 2,86 0,01 Pozytywne przymiotniki (Fav) 36,21 10,39 47,90 9,78-5,74 0,001 Negatywne przymiotniki (Un-Fav) 61,85 13,65 48,46 9,01 5,29 0,001 Typowość (Com) 30,51 12,79 38,48 7,37-0,53 0,001 P. osiągnięć (Ach) 39,54 10,56 46,27 7,95-3,34 0,001 P. dominacji (Dom) 39,08 12,05 45,48 11,01-2,63 0,01 P. wytrwałości (End) 41,10 11,47 51,48 10,83-4,38 0,001 P. porządku (Ord) 43,03 11,29 53,41 10,75-4,48 0,001 P. rozumienia siebie (Int) 39,13 12,46 47,04 9,24-3,27 0,01 P. opiekowania się (Nur) 43,74 12,66 51,93 7,45-3,55 0,001 P. afiliacji (Aff) 40,13 10,54 52,86 9,08-5,74 0,001 P. kontaktów heteroseksualnych (Het) 42,64 11,35 46,65 10,53-1,69 - P. ekshibicjonizmu (Exh) 48,21 12,55 48,30 12,19-0,06 - P. autonomii (Aut) 48,79 9,15 44,51 7,37 2,21 0,05 P. agresji (Agg) 49,87 11,01 45,55 9,94 1,82 - P. zmiany (Cha) 44,74 10,91 40,88 9,59 1,81 - P. wsparcia (Suc) 64,64 11,62 55,69 8,58 4,01 0,001 P. poniżania siebie (Aba) 61,67 13,72 56,41 12,32 1,84 - P. podporządkowania (Def) 50,46 9,78 54,79 8,06-2,12 0,05 Gotowość do poradnictwa (Crs) 57,64 12,21 51,88 12,20 2,10 0,05 Samokontrola (S-Cn) 50,87 11,17 53,41 9,90-1,16 - Zaufanie do siebie (S-Cfd) 38,67 12,47 46,90 11,91-3,08 0,01 Przystosowanie osobiste (P-Adj) 37,97 8,93 51,18 8,66-6,49 0,001 Idealny obraz siebie (Iss) 42,56 10,68 50,02 10,59-3,30 0,001 Osobowość twórcza (Cps) 43,21 11,53 44,37 8,04-0,70 - Zdolności przywódcze (Mls) 37,77 11,08 46,25 9,00-3,85 0,001 Męskość (Mas) 39,90 10,02 45,81 8,03-3,06 0,01 Kobiecość (Fem) 49,87 11,56 51,83 7,7-0,76 - Rodzic krytyczny (CP) 51,49 8,26 47,34 7,00 2,23 0,05 Rodzic opiekuńczy (Np) 40,38 9,98 52,83 8,79-6,07 0,001 Dorosły (A) 37,46 9,48 48,02 10,01-5,03 0,001 Wolne dziecko (FC) 43,54 12,00 46,30 11,03-1,04 - Dziecko przystosowane (AC) 63,87 9,83 52,41 9,33 5,40 0,001 W. oryginalność, n. inteligencja (A-1) 49,46 8,97 44,44 7,02 2,59 0,05 W. oryginalność, w. inteligencja (A-2) 51,31 8,01 46,11 8,52 2,84 0,01 N. oryginalność, n. inteligencja (A-3) 44,26 10,77 54,58 8,94-4,61 0,001 N.oryginalność, w. inteligencja (A-4) 39,77 9,39 48,67 9,41-4,32 0,001 Między osobami homo- i heteroseksualnymi wystąpiły znaczące różnice w nasileniu i kierunku potrzeb psychicznych. Dotyczą one następujących skal: potrzeba osiągnięć (Ach p<0,001), dominacji (Dom p<0,01), wytrwałości (End p<0,001), porządku (Ord p<0,001), rozumienia siebie i innych (Int p<0,01), opiekowania się (Nur p<0,001), afiliacji (Aff p<0,001), autonomii (Aut p<0,05), wsparcia (Suc p<0,001) i podporządkowania (Def 9

10 p<0,05). Mężczyźni homoseksualni postrzegają siebie jako zdecydowanie mniej kompetentnych w obszarze zadaniowym: znacznie mniej przedsiębiorczych, mniej ambitnych, bardziej sceptycznych odnośnie do sensu osobistego wysiłku i pracy (Ach); mniej wytrwałych i mniej solidnych (End); mniej zdecydowanych i bardziej skłonnych do unikania sytuacji wymagających wyboru lub decyzji (Dom). Własne działania oceniają jako gorzej przemyślane i mniej uporządkowane (Ord). Między badanymi grupami wystąpiły bardzo istotne różnice w ocenie siebie w zakresie potrzeb związanych z dobrymi i nasyconymi pozytywnymi emocjami kontaktami interpersonalnymi. Mężczyźni homoseksualni uzyskali niższe wyniki w skalach: rozumienia siebie i innych (Int), opiekowania się innymi (Nur) i afiliacji (Aff). Potwierdzają tym samym własne trudności w nawiązywaniu i podtrzymywaniu kontaktów emocjonalnych z innymi ludźmi. W relacjach społecznych cechuje ich mniejsza wnikliwość, mniejsza rozwaga i słabsze wyczucie. Ujawniają wyższe nasilenie potrzeb związanych z poszukiwaniem wsparcia i akceptacji ze strony innych osób (Suc), a także tendencje do uniezależniania się od innych (Aut), poszukiwania przyjemności w podejmowaniu ryzyka, upór i impulsywność w zachowaniu (Def). Rezultaty te sugerują ukierunkowanie dynamiki własnej aktywności na zapewnienie sobie poczucia bezpieczeństwa w kontaktach z innymi oraz na egotyczne dążenie do realizacji własnych celów niezależnie od innych. W grupie heteroseksualnej zaobserwowano tendencje odwrotne badani postrzegają siebie jako bardziej zmotywowanych do realizacji celów i dążeń życiowych oraz posiadających duże nasilenie potrzeb w zakresie dobrych, nasyconych pozytywnymi emocjami kontaktów interpersonalnych. Nieco zastanawiający jest brak różnicy między grupami homo- i heteroseksualną w zakresie potrzeby kontaktów heteroseksualnych (Het). W skalach tematycznych odnotowano 6 statystycznie istotnych różnic między grupami homo- i heteroseksualną. Mężczyźni homoseksualni postrzegają siebie jako doświadczających większych trudności w mobilizacji wewnętrznej, mniej pewnych siebie (S-Cfd p<0,01) i znacznie gorzej przystosowanych (P-Adj p<0,001). Cechuje ich mniejsze przywiązanie do zasad, norm i wartości (Iss p<0,001) oraz większy sceptycyzm wobec podejmowania wysiłku i dyscypliny (Mls p<0,001). Mężczyźni homoseksualni postrzegają siebie jako znacząco mniej męskich (Mas p<0,01). Przyznają się do doświadczania wielu wewnętrznych napięć oraz sygnalizują większą otwartość na pomoc i poradnictwo (Crs p<0,05). W skalach analizy transakcyjnej odnotowano 4 statystycznie istotne różnice międzygrupowe. Mężczyźni homoseksualni uzyskali wyższe wyniki w skali rodzica krytycznego (CP p<0,05) i dziecka adaptowanego (AC p<0,001) oraz niższe wyniki w skalach rodzica opiekuńczego (NP p<0,001) i dorosłego (A p<0,001). Postrzegają zatem siebie jako 10

11 mniej efektywnych w konfrontacji z wymaganiami dorosłego życia i ról zawodowych (A), mniej opiekuńczych (NP), konformistycznie przystosowanych (AC) oraz skłonnych do doświadczania niepewności, złości i buntu (CP). Badane grupy różnią się statystycznie istotnie w skalach inteligencji i twórczości Welsha. Mężczyźni homoseksualni oceniają siebie jako posiadających silne popędy, smak zabawy, łatwo ulegających rozproszeniu, skłonnych do ustępliwości w kwestiach etycznych (A-1 p<0,05). Dostrzegają w sobie pewne talenty i dyspozycje, ale często odczuwają niezadowolenie i niemożność realizacji własnych potrzeb (A-2 p<0,01). Natomiast mężczyźni heteroseksualni oceniają siebie jako bardziej cierpliwych, otwartych, respektujących role społeczne, zadowolonych ze swego miejsca w życiu (A-3 p<0,001) oraz przygotowanych do planowania i podjęcia wytężonej pracy koniecznej do osiągnięcia racjonalnie ustalonych celów (A-4 p<0,001). Z przeprowadzonych analiz wynika, że w percepcji siebie homoseksualni mężczyźni podkreślają w strukturze własnych potrzeb psychicznych słabe natężenie potrzeb afiliacyjnych, sugerujące trudności w relacjach wymagających zaangażowania emocjonalnego, silniejsze skoncentrowanie na sobie oraz wysoko nasilone potrzeby akceptacji i wsparcia. W grupie mężczyzn heteroseksualnych widoczne są tendencje odwrotne badani postrzegają siebie przez pryzmat pozytywnych cech i właściwości. Dają wyraz lepszemu przystosowaniu osobistemu, ujawniają większe nasilenie potrzeb związanych z realizacją celów i zadań życiowych oraz utrzymywaniem bliskich, serdecznych kontaktów interpersonalnych. Idealny obraz siebie u mężczyzn homo- i heteroseksualnych W tabeli 2 przedstawiono wyniki uzyskane przez homoseksualnych i heteroseksualnych mężczyzn w zakresie idealnego obrazu siebie. Podobnie jak w przypadku obrazu realnego ujawnia się tu duża liczba statystycznie istotnych różnic międzygrupowych dotyczą one 24 skal ACL. W idealnym obrazie siebie mężczyźni homoseksualni wybierają więcej przymiotników do samopisu w porównaniu do mężczyzn heteroseksualnych (NoCkd p<0,05). Podkreślają potrzebę kształtowania kompetencji społecznych, wzmocnienia międzyludzkiej efektywności i nabywania zdolności osiągania celu. Towarzyszy temu tendencja do narcystycznego rozbudowywania własnego ja (Iss p<0,001; A-1 p<0,001; A-2 p<0,001). W idealnym obrazie siebie homoseksualni mężczyźni sygnalizują wyższe nasilenie potrzeb ujawniania siebie (Exh p<0,01), autonomii (Aut p<0,001) i agresji (Agg p<0,001). Pragną mieć wyższy poziom potrzeby osiągnięć (Ach p<0,01) i być bardziej twórczy (Cps p<0,001). Chcą nabyć pewności siebie (S-Cfd p<0,01), umiejętności dominowania (Dom p<0,01) oraz wzmocnić cechy męskie (Mas p<0,001). Pragną także być bardziej bezpośredni 11

12 i spontaniczni (FC p<0,001), wzmocnić potrzebę kontaktów z osobami odmiennej płci (Het p<0,001) oraz być bardziej zdeterminowani do zmiany siebie (Cha p<0,001). Tabela 2. Różnice między grupami homo- i heteroseksualną w zakresie idealnego obrazu siebie Skale ACL Grupa homoseksualna Grupa heteroseksualna t p< M SD M SD Liczba przymiotników (NoCkd) 50,67 9,51 45,65 8,04 2,06 0,05 Pozytywne przymiotniki (Fav) 58,03 6,53 59,05 5,72-1,23 - Negatywne przymiotniki (Un-Fav) 39,87 1,87 40,12 1,78-0,48 - Typowość (Com) 40,59 8,34 43,09 6,63-1,78 - P. osiągnięć (Ach) 58,21 5,55 54,91 4,53 3,00 0,01 P. dominacji (Dom) 58,82 5,00 56,12 4,68 2,82 0,01 P. wytrwałości (End) 62,33 5,24 63,23 5,25-1,30 - P. porządku (Ord) 60,18 5,01 63,07 6,26-2,73 0,01 P. rozumienia siebie (Int) 54,44 6,83 54,33 7,00-0,45 - P. opiekowania się (Nur) 53,77 6,06 56,51 6,19-2,29 0,05 P. afiliacji (Aff) 57,41 7,06 58,53 6,25-0,88 - P. kontaktów heteroseksualnych (Het) 58,72 6,15 53,49 6,57 3,47 0,001 P. ekshibicjonizmu (Exh) 54,08 3,90 51,53 5,80 2,69 0,01 P. autonomii (Aut) 47,72 4,97 42,77 6,10 4,36 0,001 P. agresji (Agg) 48,67 5,30 45,47 4,88 3,18 0,001 P. zmiany (Cha) 43,54 5,26 37,14 5,23 5,82 0,001 P. wsparcia (Suc) 41,44 5,83 48,51 5,59-5,77 0,001 P. poniżania siebie (Aba) 43,31 4,67 50,12 5,63-6,25 0,001 P. podporządkowania (Def) 47,21 6,44 55,28 6,36-6,02 0,001 Gotowość do poradnictwa (Crs) 37,15 5,12 41,30 6,22-3,52 0,001 Samokontrola (S-Cn) 52,21 5,68 57,07 5,60-4,25 0,001 Zaufanie do siebie (S-Cfd) 63,23 4,76 59,84 5,45 3,27 0,01 Przystosowanie osobiste (P-Adj) 57,85 5,91 59,00 6,24-1,08 - Idealny obraz siebie (Iss) 69,87 6,00 64,93 5,84 3,60 0,001 Osobowość twórcza (Cps) 59,13 5,63 50,88 7,30 5,89 0,001 Zdolności przywódcze (Mls) 53,95 6,95 55,74 5,18-1,56 - Męskość (Mas) 58,62 8,02 52,56 7,65 3,82 0,001 Kobiecość (Fem) 49,62 7,98 51,23 7,45-1,13 - Rodzic krytyczny (CP) 47,51 6,80 47,49 5,29 0,20 - Rodzic opiekuńczy (Np) 59,36 5,56 62,40 5,20-2,90 0,01 Dorosły (A) 58,95 5,09 58,74 4,68-0,28 - Wolne dziecko (FC) 58,92 5,63 53,00 7,21 4,43 0,001 Dziecko przystosowane (AC) 39,77 4,26 41,33 4,71-1,56 - W. oryginalność, n. inteligencja (A-1) 49,31 7,73 39,47 5,97 6,79 0,001 W. oryginalność, w. inteligencja (A-2) 48,72 6,61 42,56 5,50 4,80 0,001 N. oryginalność, n. inteligencja (A-3) 57,21 8,35 61,28 6,98-2,64 0,01 N.oryginalność, w. inteligencja (A-4) 53,95 6,92 54,16 6,90-0,34 - Mężczyźni heteroseksualni w idealnym obrazie siebie akcentują znacząco wyższe nasilenie tendencji warunkujących satysfakcjonujące relacje interpersonalne: potrzebę 12

13 wsparcia (Suc p<0,001), poniżania siebie (Aba p<0,001), podporządkowania (Def p<0,001), otwartości na poradnictwo i pomoc (Crs p<0,001). Chcieliby bardziej kontrolować siebie (S- Cn p<0,001) i kształtować umiejętności warunkujące większe uporządkowanie w działaniu i realizacji celów (Ord p<0,01). Sygnalizują chęć wzmocnienia potrzeby opiekowania się innymi (Nur p<0,05; NP p<0,01). W funkcjonowaniu intelektualnym preferują zdrowy rozsądek i praktycyzm (A-3 p<0,01). Poziom samoakceptacji Miarą poziomu samoakceptacji badanych osób jest odległość między profilami realnym i idealnym, ustalona przy pomocy wskaźnika D Cronbacha i Glesler 6. Wskaźnik D opiera się na przeliczonych wynikach skal testu i mówi o rozbieżności dwóch profili ACL, ja-realnego i ja-idealnego, bazując na różnicach wyników skal. Im wyższy wskaźnik D, tym rozbieżność porównywanych profili jest większa, D równe zero oznacza brak rozbieżności (Uchnast, 1990). Wartość wskaźnika D w grupie homoseksualnej zawiera się w przedziale od 1,30 do 17,57 (M=6,62; SD=3,57). W grupie heteroseksualnej minimalna wartość D wynosi 0,03, a maksymalna 7,89 (M=3,19; SD=2,47). Wartości średnie współczynników dla poszczególnych grup różnią się statystycznie istotnie na poziomie p<0,001 (tab. 3). Tabela 3. Różnice między grupami homo- i heteroseksualną w zakresie samoakceptacji Grupa homoseksualna Grupa heteroseksualna Test t Min Maks M SD Min Maks M SD t p< Samoakceptacja 1,30 17,57 6,62 3,57 0,03 7,89 3,19 2,47 4,54 0,001 Mężczyzn homoseksualnych cechuje statystycznie istotnie niższy poziom samoakceptacji w porównaniu do mężczyzn heteroseksualnych. PODSUMOWANIE I DYSKUSJA WYNIKÓW W literaturze przedmiotu płeć i tożsamość płciowa, zarówno w jej wymiarze biologicznym, jak i społeczno-kulturowym, uważane są za jeden z podstawowych elementów obrazu siebie oraz czynnik porządkujący doświadczenia jednostki (Bem, 1981; Markus 1982; Spence, 1985; Gurin, Markus, 1988). 6 Wskaźnik ten umożliwia pomiar odległości między dwoma punktami w przestrzeni euklidesowej (Drwal, 1987). Pozwala na określenie rozbieżności między dwoma profilami, bazując na różnicach między wynikami w poszczególnych skalach. Wzór jest uniwersalny znajduje zastosowanie w mierzeniu odległości dwóch profilów dowolnego wieloskalowego testu. 13

14 Celem przeprowadzonych badań było poszukiwanie różnic w zakresie obrazu siebie między mężczyznami homo i heteroseksualnymi. Tak więc główne pytanie niniejszej pracy koncentrowało się na tym, czy występują jakiekolwiek różnice między badanymi grupami, czy dotyczą one zarówno obrazu realnego jak i idealnego oraz czy poziom samoakceptacji różnicuje badane grupy. Stosownie do tak sformułowanych pytań wysunięto hipotezy. Zaprezentowane w niniejszym artykule analizy dają podstawę do sformułowania następujących wniosków: (1) Istnieją różnice między mężczyznami homo i heteroseksualnymi w zakresie realnego obrazu siebie. Dotyczą one 28 z 37 skal testu ACL; (2) Istnieją różnice między mężczyznami homo i heteroseksualnymi w zakresie idealnego obrazu siebie. Dotyczą one 24 z 37 skal testu ACL; (3) Mężczyźni homo i heteroseksualni różnią się poziomem samoakceptacji. Wysunięte w pracy hipotezy zostały więc potwierdzone. Homoseksualna orientacja u mężczyzn współwystępuje z postrzeganiem siebie. Badania jednoznacznie potwierdzają, że homoseksualni mężczyźni postrzegają siebie przez pryzmat negatywnych cech, a zatem bardziej krytycznie niż mężczyźni heteroseksualni. Mężczyźni homoseksualni podkreślają u siebie znacząco niższe kompetencje zadaniowe: mniejsze zdolności realizacji celów, mniejszą wytrwałość i uporządkowanie oraz brak pewności siebie. Znacząco niżej niż grupa kontrolna oceniają swoje kompetencje społeczne: poziom potrzeb afiliacyjnych (Aff), rozumienie siebie i innych (Int), zdolność opiekowania się innymi (Nur). Ujawniają równocześnie większe skłonności do reakcji impulsywnych i zachowań agresywnych (Agg). Preferują autonomię (Aut; Def), sceptycyzm i krytycyzm (CP) przejawiają ogólnie niższy poziom przystosowania osobistego (P-Adj; A). Sygnalizują dużą potrzebę wsparcia (Suc) i wysoką otwartość na poradnictwo psychologiczne (Crs). W grupie homoseksualnej obserwujemy zatem znacząco większą pasywność oraz liczne wskaźniki będące miarą mniejszej wydolności i mniejszej skuteczności w zmaganiu się z życiem w porównaniu do samoocen mężczyzn heteroseksualnych. Badania potwierdzają także obecną w literaturze tezę sugerującą, że mężczyźni homoseksualni wydają się doświadczać znaczących deficytów w zakresie cech męskich (Mas). Uzyskane w badaniach wyniki korespondują z rezultatami uzyskanymi przez innych autorów (Manosevitz, 1970; Evans, 1971; Thompson, McCandless, Strickland, 1971; Hooberman, 1979; Duckitt, Toit, 1989). W badaniach homoseksualnych mężczyzn przy pomocy szesnastoczynnikowego kwestionariusza osobowości R. B. Cattella wykazano statystycznie istotnie niższe wyniki osób homoseksualnych w skali towarzyskości (Duckitt, Toit, 1989). Evans (1970, 1971) opisał badanych przez siebie homoseksualnych mężczyzn jako bardziej wrażliwych i poszukujących wsparcia (Suc), poniżających siebie (Aba), o 14

15 niższym poziomie potrzeby dominacji (Dom), potrzeby osiągnięć (Ach) i wytrwałości (End). Mężczyźni homoseksualni uzyskali także znacząco wyższe wyniki w skali kobiecości i niższe w skali męskości, niż mężczyźni heteroseksualni (Aaronson, Grumpelt, 1961; Krippner 1964; Cubitt, Gendreau, 1972). W badaniach Bussa (1980) mężczyźni homoseksualni uzyskali wyższe wyniki w skalach mierzących lęk społeczny. Stringer i Grygier (1976) wykazali, że mężczyźni homoseksualni uzyskują znacząco wyższe wyniki w 4 z 6 skal Dynamic Personalisty Inventory, w których zwykle wyższe wyniki uzyskują kobiety. Wyniki te sugerują zatem, że profile osobowości mężczyzn homoseksualnych mają zasadniczo tendencje przeciwne do ukształtowanych przez kulturę wzorców roli męskiej (Clingman, Fowler, 1976). Nie wszystkie jednak wyniki można wyjaśnić odwołując się do różnic w zakresie kulturowo ukształtowanych ról wynikających z płci. Na przykład homoseksualni mężczyźni uzyskali statystycznie istotnie wyższe wyniki niż mężczyźni heteroseksualni w skali autonomii (Aut). Prawdopodobnie wyższy poziom potrzeby autonomii uwarunkowany jest sytuacją społeczną osób homoseksualnych nacechowaną stygmatyzacją i poczuciem społecznej dyskryminacji (Duckitt, Toit, 1989). Mężczyźni homoseksualni będąc chronicznie skoncentrowani na sobie i świadomi ryzyka potencjalnego odrzucenia społecznego uniezależniają się od innych motywowani prawdopodobnie lękiem społecznym i potrzebą niezależności (Buss, 1980; Schmidt, Kurdek, 1984). Interpretację taką wydają się potwierdzać wyniki badań prowadzonych m.in. przez Hassell i Smitha (1975), w których wykazano wyższy poziom potrzeby autonomii, mierzonej testem ACL u mężczyzn homoseksualnych, a także przez Stringera i Grygiera (1976), w których mężczyźni homoseksualni uzyskiwali wyższe wyniki od mężczyzn heteroseksualnych w skali niekonwencjonalizmu i niższe w skalach podporządkowania się autorytetowi. Podobnie w badaniach Duckit i Toit (1989) homoseksualni mężczyźni uzyskali wyniki wyższe w skali dominacji (16PF), niekonwencjonalności (Bohemenianism), wyrachowania (N) i niezależności (Q2). Interesujące wyniki uzyskano w rezultacie porównania idealnych obrazów siebie mężczyzn homo- i heteroseksualnych. Idealny obraz siebie kształtuje się w grupie homoseksualnej zgodnie z zasadą uzupełniania deficytów postrzeganych w zakresie obrazu realnego. Mężczyźni homoseksualni chcieliby zatem być bardziej skuteczni w realizacji celów (Ach), a w relacjach interpersonalnych bardziej dominujący i agresywni w porównaniu do mężczyzn heteroseksualnych. Równocześnie tak jak przewidywano mężczyźni homoseksualni sygnalizują w idealnym obrazie siebie silniejszą potrzebę zmiany oraz kontaktów heteroseksualnych, chcą być bardziej pewni siebie, niezależni i autonomiczni a zatem bardziej męscy. 15

16 Potwierdzona została także trzecia hipoteza, zakładająca różnice w poziomie samoakceptacji między grupą eksperymentalną i kontrolną. Mężczyzn homoseksualnych cechuje statystycznie istotnie niższy poziom samoakceptacji w porównaniu do mężczyzn heteroseksualnych. Wyniki te są zgodne z rezultatami uzyskiwanymi przez innych badaczy (Evans, 1971). LITERATURA CYTOWANA Aaronson, B. S., Grumpelt, H. R. (1961). Homosexuality and some MMPI measures of masculinity-femininity. Journal of Clinical Psychology, 17, Adelman, M. R. (1977). A comparison of professionally employed lesbian and heterosexual women on the MMPI. Archives of Sexual Behavior, 6, 3, Bem, S. (1981). Gender schema theory: A cognitive account of sex typing. Psychological Review, 88, Bem, S. (1989). Genital knowledge and gender constancy. Child Development, 60, Braaten, L. J., Darling C. D. (1965). Overt und covert homosexual problems among male college students. Genetic Psychology Monographs, 71, 2, Buss, A. H. (1980). Self-consciousness and social anxiety. San Francisco: Freeman. Carson, R. C., Butcher, J. N., Mineka, S. (2003). Psychologia zaburzeń. (t. 2, s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Clingman, J., Fowler, M. G. (1976). Gender roles and human sexuality. Journal of Human Assessment, 40, 3, Cubitt, G. H., Gendreau, P. (1972). Assessing the diagnostic utility of MMPI and 16 PF indexes of homosexuality in a prison sample. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 39, 2, 342. Cross, S. E., Markus, H. R. (2004). Płeć w myśleniu, przekonaniach i działaniu: podejście poznawcze. W: B. Wojciszke (red.), Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Drwal, R. Ł. (1995). Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Warszawa: PWN. Duckit, J. H., Toit, L. (1989). Personality profiles of homosexual men and women. The Journal of Psychology, 123, 5, Eagly, A. H. (1987). Sex differences in social behavior: A social-role interpretation. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Evans, R. B. (1971). Adjective check list scores of homosexual men. Journal of Personality Assessment, 35, 4,

17 Evans, R. B. (1970). Sixteen Personality Factor Questionnaire scores of homosexual men. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 34, Gagnan, J., Simon, W. (1973). Sexual conduct: The social origins of human sexuality. Chicago: Aldine. Gough, H. G., Heilbrun, A. B. (1980). The Adjective Check List. Manual. Consulting Psychologists Press. Gough, H. G., Heilbrun, A. B. (1990). Test przymiotnikowy ACL: Podręcznik w tłumaczeniu A. Jurosa i P. Olesia. Lublin. Gurin, P., Markus, H. (1988). The cognitive consequences of gender identity. W: S. Skevington, D. Baker (red.), The social identity of women (s ). Newbury Park, CA: Sage. Hassell, J., Smith, E. W. L. (1975). Female Homosexuals` Concepts of Self, Men and Women. Journal of Personality Assessment, 39, 2, Hooberman, R. E. (1979). Psychological androgeny, feminine gender identity and selfesteem in homosexual and heterosexual males. Journal of Sex Psychiatry, 115, Juros, A., Oleś, P. (1993). Struktura czynnikowa Testu Przymiotnikowego ACL H. G. Gough`a i A. B. Heilbruna. W: J. Brzeziński, E. Hornowska (red.), Z psychometrycznych problemów diagnostyki psychologicznej ( ). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Krippner, S. (1964). The identification of male homosexuality with the MMPI. Journal of Abnormal Psychology, 104, Manosevitz, M. (1970). Early sexual behavior in adult homosexual and heterosexual males. Journal of Abnormal Psychology, 76, Markus, H., Crane, M., Bernstein, S., Siladi, M. (1982). Self-schemas as gender. Journal of Personality and Social Psychology, 42, Oleś, M., Oleś, P. ( ). Test przymiotnikowy Gougha i Heilbruna a Kwestionariusz osobowości Cattella 16 PF. Analiza współzależności. Roczniki filozoficzne, 37-38, 4, Prężyna, W. (1977). Motywacyjne korelaty centralności przedmiotu postawy religijnej. Roczniki Filozoficzne, 25, 4, Schmitt, J. P., Kurdek, L. A. (1984). Correlates of social anxiety in college students and homosexuals. Journal of Personality assessment, 48, 4, Siegelman, M. (1972a). Adjustment of homosexual and heterosexual women. British Journal of Psychiatry, 120,

18 Siegelman, M. (1972b). Adjustment of male homosexuals and heterosexuals. Archives of Sexual Behavior, 2, Siegelman, M. (1979). Adjustment of homosexual and heterosexual women: A crossnational replication. Archives of Sexual Behavior, 8, Stringer, P., Grygier, T. (1976). Male homosexuality, psychiatric patient status and psychological masculinity and femininity. Archives of Sexual Behavior, 5, Spence, T. J. (1985). Gender identity and its implications for concepts of masculinity and femininity. W: T. B. Sonderegger (red.), Nebraska symposium on motivation: Psychology of gender (s ). Lincoln, NB: University of Nebraska Press. Thompson, N. L., McCandless, B. R., Strickland, B. R. (1971). Personal adjustment of male and female homosexuals and heterosexuals. Journal of Abnormal Psychology, 78, Uchnast, Z. (1990). Psychometryczne wskaźniki samoakceptacji. Roczniki Filozoficzne, 38, 4,