Analiza obciążeń okluzyjnych w obecności eksperymentalnych zaburzeń okluzji*

PROT. STOM., 2005, LV, 4 Analiza obciążeń okluzyjnych w obecności eksperymentalnych zaburzeń okluzji* Analysis of occlusal force distribution in the presence of experimental occlusal interferences Halina Panek 1, Anna Sobolewska 2, Danuta Nowakowska 2, Beata Panek 1, Janusz Sobolewski 3 Powszechnie uważa się, że komputerowy system T scan II umożliwia jakościową i ilościową analizę zaburzeń okluzyjnych i dlatego polecany jest do analizy okluzji uzębienia naturalnego oraz uzupełnień protetycznych. Celem pracy była analiza obciążeń okluzyjnych za pomocą urządzenia T scan II po wprowadzeniu eksperymentalnych punktowych zaburzeń okluzyjnych. Badanie wykonano u pacjentów z pełnym uzębieniem naturalnym. Punktowe zaburzenia okluzyjne stanowiły metalowe kulki o promieniu 1 mm umieszczone na szynie odciążającej w projekcji bruzdy centralnej powierzchni żujących wybranych zębów w następującej sekwencji: I ząb 24; II zęby 24, 26; III zęby 24, 26, 14; IV zęby 24, 26, 14, 16. Wymienione układy zaburzeń okluzyjnych analizowano za pomocą systemu T scan II polecając pacjentom powolne przywodzenie żuchwy do uzyskania pierwszego kontaktu, a następnie zwarcie zębów w pośrodkowej pozycji żuchwy. Każdy pomiar wykonywano trzykrotnie. Do analizy rozkładu obciążeń okluzyjnych wykorzystano opcję modelu łuku zębowego Arch Model 2D i 3D, MIP, środek sił zwarciowych COF i COF Trajectory. Omówienie wyników i wnioski: 1) Asymetryczne zaburzenia okluzyjne pojedyncze lub podwójne powo- T scan is regarded as a very valuable system for quantitative and qualitative evaluation of occlusal disturbances and thus is recommended for occlusal analysis of natural dentition and prosthetic appliances. Aim of the study was to analyze with using T scan System the occlusal forces disturbances in the presence of experimental occlusal interferences. The study was performed in patients with complete natural dentition. Metal balls of 1 mm in diameter were used as experimental occlusal interferences. The balls were placed on polyester occlusal splint in projection of central fossa of selected teeth in the following sequences: I teeth 24; II teeth 24, 26; III teeth 24, 26, 14; IV teeth 24, 26, 14 and 16. The sets of the occlusal disturbances were recorded successively while asking the patients to close their mouth slowly to a first occlusal contact and then into central position of the mandibule. Each record was repeated 3 times. The options Arch Model 2D and 3D, MIP, COF and COF trajectory were used for analyzing the occlusal force disturbances. Conclusions: 1) Asymmetric single or double occlusal interferences cause the occlusal forces move to opposite side in relation to the disturbances. Such results indicate for the compensating movement of the mandible to avoid *Praca wykonana w ramach grantu AM nr 816. Z Katedry i Zakładu Protetyki Stomatologicznej AM we Wrocławiu 1 Kierownik: dr hab. n. med. H. Panek Z Zakładu Materiałoznawstwa Katedry Protetyki Stomatologicznej AM we Wrocławiu 2 P.o. Kierownika: dr n. med. D. Nowakowska Z Instytutu Łączności Pracownia Zamiejscowa Wrocław 3 Adres autorów: autorów: 50-425 Wrocław, ul. Krakowska 26 HASŁA INDEKSOWE: T-scan II System, szyny odciążające, siły zwarciowe, eksperymentalne zaburzenia zwarciowe KEY WORDS: T-scan II System, relaxations splint, occlusal forces, experimental occlusal interferences 249

H. Panek i inni dują przesunięcie obciążeń na stronę przeciwległą, co wskazuje na kompensacyjny ruch żuchwy celem ominięcia przeszkód zwarciowych. 2) Zaburzenia okluzyjne symetrycznie położone po obu stronach łuku zębowego powodują względną równowagę obciążeń okluzyjnych dla lewej i prawej strony łuku zębowego, przy czym koncentrują się one głównie w okolicy zębów bocznych. 3) Przy zaburzeniach okluzyjnych obustronnych asymetrycznie położonych na łuku zębowym zaobserwowano względną przewagę sił po stronie przeciwległej do dominujących przeszkód. 4) Konieczne są dalsze badania w tym zakresie. the occlusal disturbances. 2) Symmetrical bilateral occlusal interferences cause the relative occlusal balance. The occlusal forces are distributed mainly in the posterior teeth region. 3) In cases with asymmetrical bilateral occlusal interferences the relative occlusal overload is observed on the opposite side to that with dominant occlusal disturbances. 4) The further studies are needed in this problem. Wprowadzenie i cel pracy Zaburzenia okluzji (occlusal interferences) definiuje się jako nieprawidłowe kontakty zębów, które zakłócają lub uniemożliwiają stabilny i harmonijny kontakt pozostałych przeciwstawnych zębów w okluzji statycznej lub dynamicznej, co może prowadzić do powstawania dysfunkcji lub parafunkcji w układzie stomatognatycznym (12, 16, 19). Powszechnie uważa się, że nieprawidłowe kontakty zębów w okluzji centrycznej mogą powodować centryczny lub ekscentryczny poślizg żuchwy, co niekorzystnie wpływa na czynność stawów skroniowo-żuchwowych (13, 14). Ponadto mogą one prowadzić do przeciążenia przyzębia i nietypowego (fantomowego) bólu zębów (3, 8, 23). Niektórzy autorzy podają, że zaburzenia okluzyjne mogą wyzwalać odruch zgrzytania celem starcia występujących przeszkód (11, 20). Inni zaś twierdzą, że w takich przypadkach dochodzi zwykle do czynnościowej adaptacji układu stomatognatycznego, tj. powstania ruchów lub położeń żuchwy omijających przeszkody okluzyjne, celem ochrony przyzębia zębów tworzących przedwczesny kontakt przed nadmiernym obciążeniem (6, 19, 24). Celem pracy była analiza obciążeń okluzyjnych za pomocą urządzenia T-scanu II po wprowadzeniu eksperymentalnych zaburzeń okluzji, dla wyjaśnienia ewentualnych mechanizmów kompensacyjnych wywoływanych ich obecnością. Powszechnie uważa się, że komputerowy system T-scan II umożliwia jakościową i ilościową ocenę zaburzeń okluzyjnych i dlatego polecany jest do analizy okluzji uzębienia naturalnego oraz uzupełnień protetycznych (2, 3, 8, 12, 21). Interesującym wydawało się zbadanie przydatności systemu T-scan również w badaniach eksperymentalnych, tj. po celowym zaprogramowaniu zaburzeń okluzji w ściśle określonych punktach łuku zębowego. Materiał i metoda Do badań wyselekcjonowano grupę 20 pacjentów z pełnym uzębieniem naturalnym, którzy zgłosili się do Katedry Protetyki Stomatologicznej AM we Wrocławiu celem leczenia bruksizmu. Wiek badanych wahał się od 18 do 35 lat. U pacjentów tych przeprowadzono rutynowe badanie stomatologiczne podmiotowe i przedmiotowe z analizą czynnościową układu stomatognatycznego, które pozwoliło na rozpoznanie czynnego bruksizmu bez większych uszkodzeń tkanek twardych zębów według wskaźnika Panek (20). U wszystkich badanych wykonywano wyciski anatomiczne szczęki masami elastycznymi, a następnie odlewano modele z gipsu twardego, na których wykonywano szyny z płytek z tworzywa termoplastycznego Erkodur o grubości 1 mm techniką tłoczenia wgłębnego w urządzeniu Erkopress. Punktowe zaburzenia okluzyjne stanowiły metalowe kulki o promieniu 1 mm umocowane na szynie odciążającej za pomocą tworzywa szybkopolimeryzującego w projekcji bruzdy centralnej powierzchni żujących wybranych zębów w następującej sekwencji: I ząb 24; II zęby 24, 26; III zęby 24, 26, 14, i IV zęby 24, 26, 14, 16. Wymienione układy przeszkód okluzyjnych oceniano kolejno za pomocą systemu T-scan II, który 250

Okluzja umożliwia analizę komputerową obciążeń okluzyjnych (3, 12). Sensor elektroniczny w kształcie kalki podkowiastej umocowywano w uchwycie, po czym umieszczano go pomiędzy łukami zębowymi pacjenta w obecności szyny okluzyjnej z określonym układem przeszkód okluzyjnych, a następnie polecano pacjentowi powolne przywodzenie żuchwy do uzyskania pierwszego kontaktu w pośrodkowej pozycji żuchwy, a końcowym etapie eksperymentu mocne zwarcie zębów w tej pozycji żuchwy. Każdy pomiar wykonywano trzykrotnie. Do analizy rozkładu obciążeń okluzyjnych wykorzystano następujące funkcje z oprogramowania do systemu T scan II: 1. Funkcję modelu łuku zębowego (Arch Model): - Tryb 2D dwuwymiarowe obrazowanie obciążeń działających w punktach lub obszarach kontaktów międzyzębowych, - Tryb 3 D trójwymiarowe obrazowanie obciążeń w postaci kolumn. 2. MIP (Maximum Intercuspal Position) pozycję maksymalnego zaguzkowania, umożliwia automatyczne przejście do klatki filmu, w której występują maksymalne powierzchnie kontaktów zębowych. 3. COF (Center of Force) środek sił zwarciowych, pozwala na graficzną ocenę równowagi zwarcia dzięki dwu elementom: COF-markerowi wskazującemu aktualną lokalizację wypadkowego momentu wszystkich sił działających podczas kontaktu zwarciowego, oraz COF-Target eliptycznej tarczy środka sił zwarciowych wskazującej obliczone statystycznie najczęstsze położenie środka sił w maksymalnym zaguzkowaniu. 4. COF Trajectory trajektoria środka sił zwarciowych, obrazuje tor przemieszczania się środka sił zwarciowych od pierwszego kontaktu do danego punktu czasowego. Umożliwia prześledzenie przebiegu równowagi zwarciowej w czasie. 5. Procentowy rozkład obciążeń zwarciowych po prawej i lewej stronie łuku zębowego. Wyniki badań Wyniki badań przedstawiono na podstawie opisu i interpretacji obrazów komputerowych uzyskanych z T-scanu II u wybranego pacjenta. Na rycinie 1 przedstawiono obraz obciążeń zwarciowych Ryc. 1. Obraz sił zwarciowych przed założeniem szyny odciążającej: a tryb 2D, b tryb 3D. 251

H. Panek i inni bez szyny odciążającej, a na rycinie 2 bezpośrednio po jej założeniu. Interesujące wydaje się przeanalizowanie procentowego rozkładu obciążeń zwarciowych po obu stronach łuku zębowego. Bez szyny odciążającej wynosiło ono 54,3% po stronie lewej oraz 45,7 % po stronie prawej, czyli różnica procentowa do uzyskania idealnego zbalansowania wynosiła ok. 5%. Natomiast po założeniu szyny odciążającej proporcje obciążeń zmieniły się na bardziej korzystne, zbliżone do zrównoważonych, a mianowicie po stronie lewej obciążenia zwarciowe stanowiły 49,9%, a po stronie prawej pozostałe 50,1%. Rycina 3 ilustruje obraz uzyskany po umiesz- Ryc. 2. Obraz sił zwarciowych po założeniu szyny odciążającej: a tryb 2D, b tryb 3D. Ryc. 3. Obraz sił zwarciowych po umieszczeniu eksperymentalnego punktowego zaburzenia okluzji w sekwencji I, tj. na zębie 24: a tryb 2D, b tryb 3D. 252

Okluzja czeniu punktowego eksperymentalnego zaburzenia okluzji na zębie 24. Analizując funkcję 2D i 3D łuku zębowego można zauważyć znaczne ograniczenie pola kontaktów okluzyjnych po stronie lewej z wyraźnie widocznym w obrazie 3D maksymalnym obciążeniem w zakresie zębów przedtrzonowych (czerwona kolumna) oraz po stronie prawej również z wyraźnym ograniczeniem pola obciążenia i przesunięciem maksymalnego obciążenia w kierunku zębów trzonowych. Analizując COF można zauważyć, że w zmienionej eksperymentalnie sytuacji zwarciowej wypadkowa działających sił przesunęła się ku przodowi na stronę prawą przekraczając nawet granicę szarej tarczy. Rozkład procentowy obciążeń świadczy o zdecydowanej przewadze obciążeń zwarciowych po stronie prawej 65,9% oraz o znacznie mniejszych obciążeniach po stronie lewej wynoszących pozostałe 34,1%. Może to świadczyć o dążeniu do wyrównania powstałej przeszkody zwarciowej lub nawet o podświadomym uruchomieniu mechanizmu obronnego celem omijania punktowej przeszkody okluzyjnej, Na rycinie 4 można zaobserwować zmiany w obrazie T-scanu, które wystąpiły po wprowadzeniu eksperymentalnych przeszkód zwarciowych II sekwencji, czyli na zębach 24 i 26. W funkcji łuku zębowego widać równomierne rozłożenie znacznie ograniczonych pól obciążeń zwarciowych z przewagą obciążeń w zakresie zębów przedtrzonowych po stronie lewej łuku zębowego oraz w zakresie zębów trzonowych po stronie prawej (czerwone kolumny w obrazie 3D). COF początkowo przesunął się wyraźnie na stronę prawą, czyli przeciwległą względem przeszkód zwarciowych, a następnie powrócił do granicy szarego pola tarczy. W wymiarze strzałkowym COF przesunął się wyraźnie ku tyłowi w stosunku do sekwencji I eksperymentalnych zaburzeń zwarciowych. Występowała znaczna dysproporcja obciążeń zwarciowych wyrażona procentowo, która dla strony prawej wynosiła 68,8 %, zaś dla strony lewej, czyli połowy łuku zębowego, na której znajdowały się przeszkody zwarciowe, 34,2 %. Wynik ten jest więc zbliżony do uzyskanego w przypadku sekwencji I, tj. pojedynczego asymetrycznego zaburzenia okluzji. Obraz sił zwarciowych w przypadku innego typu asymetrycznych zaburzeń okluzyjnych, określonych w badaniu jako sekwencja III, tj. na zębach Ryc. 4. Obraz sił zwarciowych po umieszczeniu eksperymentalnych punktowych zaburzeń okluzji w sekwencji II, tj. na zębie 24 i 26: a tryb 2D, b tryb 3D. 253

H. Panek i inni 24, 26 i 14, przedstawiono na rycinie 5. Analizując funkcję łuku zębowego można stwierdzić znaczne ograniczenie pól obciążeń, jak również ich obecność prawie wyłącznie w zakresie zębów bocznych. Maksymalne obciążenia widoczne w postaci czerwonych kolumn widoczne są w zakresie zębów trzonowych po stronie prawej. COF znajduje się również na wysokości zębów trzonowych, poza szarą tarczą po stronie prawej. Występuje także znaczna dysproporcja w procentowym udziale obciążeń zwarciowych po obu stronach łuku zębowego ze znaczną przewagą po stronie prawej wynoszącą 67,1 % w stosunku do strony lewej 32,9%. Na rycinie 6 przedstawiono sekwencję IV eksperymentalnych zaburzeń okluzyjnych, tj. symetryczne zaburzenia podwójne wprowadzone na zęby 24, 26, 14 i 16. W tym przypadku obserwuje się niewielką liczbę znacznie ograniczonych pól działania sił zwarciowych znajdujących się w zakresie zębów bocznych, ułożonych nieomal symetrycznie po obu stronach łuku zębowego. Maksimum obciążenia (czerwone kolumny w funkcji 3D) występuje po obu stronach łuku zębowego w zakresie zębów bocznych. Zaś COF wykonało skomplikowaną drogę przechodząc początkowo na stronę prawą, a następnie na lewą stronę łuku zębowego, aby ostatecznie znaleźć się w białym polu tarczy z nieznacznym przesunięciem na stronę prawą względem linii środkowej. Dyskusja Badania nad wpływem eksperymentalnych zaburzeń okluzji na funkcjonowanie układu stomatognatycznego trwają od ponad 70 lat, ale dotąd nie przyniosły jednoznacznych wyników (1, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 13, 14, 15, 17, 8, 2, 23). Najczęściej stosowanymi metodami badań w tym zakresie były ocena EMG mięśni żucia, kliniczna lub instrumentalna analiza ruchów żuchwy oraz ocena subiektywnych dolegliwości osób poddanych eksperymentowi. Dla przykładu podamy, że Christensen (5) badał czynność EMG m. żwaczy u 12 osób podczas siłowego zaciskania zębów na eksperymentalną jednostronną przeszkodę o wysokości minimum 0,24 mm, umieszczoną na prawym lub lewym drugim przedtrzonowcu i pierwszym trzonowcu, tj. miejscu fizjologicznego wybalansowania połowy łuku zębo- Ryc. 5. Obraz sił zwarciowych po umieszczeniu eksperymentalnych punktowych zaburzeń okluzji w sekwencji III, tj. na zębach 24, 26, 14: a tryb 2D, b tryb 3D. 254

Okluzja Ryc.6. Obraz sił zwarciowych po umieszczeniu eksperymentalnych punktowych zaburzeń okluzji w sekwencji IV, tj. na zębach 24, 26, 14 i 16: a tryb 2D, b tryb 3D. wego, i wykazał, że po stronie przeciwnej do przeszkody aktywność mięśnia była znacząco mniejsza. Zauważył też, że w tych warunkach może dochodzić do ruchu rotacyjnego żuchwy w płaszczyźnie czołowej. Z kolei Shiau i Syu (22) przeanalizowali wpływ zaburzeń strony laterotruzyjnej na ruchy żuchwy u 13 osób z bruksizmem i 14 bez bruksizmu, wykonując metalowe nakłady na policzkowych guzkach górnych drugich przetrzonowców i pierwszych trzonowców, a następnie przeanalizowali wzór ruchów żuchwy podczas żucia gumy oraz ocenili czynność m. skroniowych i żwaczy za pomocą EMG. Autorzy ci wykazali, że przeszkody te spowodowały ból mięśni u 1 osoby bez bruksizmu, natomiast u bruksomanów nie stwierdzono tego objawu. Ponadto u 44% badanych z bruksizmem zauważono mniejsze nasilenie ruchów zgrzytania, ale też nie stwierdzono powstawania nawyku zgrzytania u osób bez bruksizmu. Zauważono również, że wzór ruchów bocznych żuchwy zawężał się przy osiąganiu końcowej fazy okluzyjnej z tendencją do omijania przeszkód. Autorzy ci konkludują, że przeszkody okluzyjne strony pracującej są w większości możliwe do zaadaptowania przez układ stomatognatyczny. Kobayashi (17) zaś u 7 zdrowych osób w obecności eksperymentalnych zaburzeń okluzji, umieszczonych na pierwszych trzonowcach i na kłach po stronie habitualnego żucia, analizował pionowe i poziome komponenty ruchu żuchwy podczas żucia gumy na tej stronie, i stwierdził w fazie otwierania istotnie większe wychylenia żuchwy zarówno przy przeszkodzie na trzonowcu, jak i kle. Natomiast w fazie zamykania również występowały ogólnie większe wychylenia żuchwy, ale efekt ten był bardziej powiązany z przeszkodą na kle aniżeli na trzonowcu. Z kolei Ferrario i wsp. (7) w celu zbadania hipotezy o funkcjonalnym powiązaniu okluzji z mięśniami szyi zbadał natychmiastowy efekt eksperymentalnych asymetrycznych zaburzeń okluzyjnych na wzór skurczu m. sternocleidomastoideus podczas maksymalnego świadomego zaciskania zębów u 30 zdrowych osób z całkowitym uzębieniem naturalnym. W tym celu zastosował elektrody powierzchniowe dla zbadania zachowania się tego mięśnia podczas maksymalnego zaciskania zębów w pozycji interkuspidacyjnej i zaciskania w obecności pojedynczej 200-mikronowej przeszkody alternatywnie położonej na 255

H. Panek i inni zębach 16, 13, 23 i 26. U wszystkich stwierdzono asymetryczną aktywność EMG podczas zaciskania zębów. Ponadto nieomal u wszystkich badanych wcześniejsza symetryczna czynność mięśni stawała się asymetryczna. W dostępnej nam literaturze tylko w jednym badaniu zastosowano system T-scan do analizy przeszkód okluzyjnych, usuwanych do momentu wystąpienia sytuacji, w której występował kontakt między zębami przednimi wyłączający wszystkie zęby boczne ze zwarcia ekscentrycznego. Badania te przeprowadził Kerstein (14) u 7 kobiet z bólową dysfunkcją stawów skroniowo-żuchwowych określając czas dyskluzji zębów bocznych podczas ruchów ekscentrycznych. Badanie EMG i analiza T-Scan wykazała, że po skróceniu czasu dyskluzji do mniej niż 0,5 sekundy dla jakiegokolwiek bocznego wychylenia żuchwy funkcja mięśni wracała do normy u wszystkich pacjentów w okresie około 1 miesiąca, co wskazuje, że istnieje bezpośrednia korelacja między aktywnością kurczących się mięśni a czasem dyskluzji. Etiologię dysfunkcji stawów skroniowo-żuchwowych można więc częściowo wyjaśnić czasem pozostawania w kontakcie okluzyjnym zębów bocznych podczas wychyleń ekscentrycznych żuchwy. Z przeglądu literatury wynika, że sztucznie wprowadzone zaburzenia okluzyjne powodowały najczęściej zmiany w swobodnych ruchach żuchwy i wzorze skurczu mięśni przywodzących. Ponadto wykazywano, że eksperymentalne przeszkody okluzyjne wywoływały krótkotrwałe objawy kliniczne, takie jak ból i nadwrażliwość mięśni, bóle głowy i trzaski w stawach skroniowo-żuchwowych lub przejściową zwiększoną ruchomość zębów lub nadwrażliwość miazgi. Nie stwierdzono jednak specyficznego wpływu sztucznych zaburzeń okluzji na funkcjonowanie układu stomatognatycznego, co prawdopodobnie wynika ze stosowania różnych metodologii badań i dużych możliwości adaptacyjnych tego układu. Wnioski 1. Asymetryczne zaburzenia okluzyjne pojedyncze i podwójne powodują przesunięcie obciążeń na stronę przeciwległą, co wskazuje na kompensacyjny ruch żuchwy celem ominięcia przeszkód zwarciowych. 2. Zaburzenia okluzyjne symetryczne położone po obu stronach łuku zębowego powodują względną równowagę obciążeń okluzyjnych dla lewej i prawej strony łuku zębowego, przy czym koncentrują się one głównie w okolicy zębów bocznych. 3. Przy zaburzeniach okluzyjnych obustronnych asymetrycznie położonych na łuku zębowym zaobserwowano względną przewagę sił po stronie przeciwległej do dominujących przeszkód. 4. Konieczne są dalsze badania w tym zakresie, np. dla obiektywnego określenia prawidłowości powierzchni okluzyjnej aparatów odciążających, które powodowałyby pożądany efekt leczniczy, np. eliminowanie artralgii. Piśmiennictwo 1. Ahlgren J.: Early and late electromyographic response to treatment with activators, Am. J. Orthod., 1978, 74, 1, 88-93. 2. Baba K., Tsukiyama Y., Clark G. T.: Reliability, validity, and utility of various occlusal measurement methods and techniques, J. Prosthet. Dent., 2000, 83, 1, 83-89. 3. Baron S., Tarnawska B., Karasiński A.: Analiza zwarcia ekscentrycznego z zastosowaniem systemu T scan II. Magazyn Stomatologiczny, 2003, 3, 14 17. 4. Christensen L. V., Rassouli N. M.: Experimental occlusal interferences. Part I. A review, J. Oral Rehabil., 1995, 22, 7, 515-520. 5. Christensen L. V., Rassouli N. M.: Experimental occlusal interferences, Part II. Masseteric EMG responses to an intercuspal interference, J. Oral Rehabil., 1995, 22, 7, 521-531. 6. Clark G. T., Tsukiyama Y., Baba K., Watanabe T.: Sixty-eight years of experimental occlusal interference studies: what have we learned? J. Prosthet. Dent., 1999, 82, 6, 704-713. 7. Ferrario V. F., Sforza C., Dellavia C., Tartaglia G. M.: Evidence of an influence of asymmetrical occlusal interferences on the activity of the sternocleidomastoid muscle. J. Oral Rehabil., 2003, 30, 1, 34-40. 8. Gonzalez Sequeros O., Garrido Garcia V. C., Garcia Cartagena A.: Study of occlusal contact variability within individuals in a position of maximum intercuspation using the T-SCAN system. J. Oral Rehabil., 1997, 24, 4, 287-290. 9. Ingervall B., Carlsson G. E.: Masticatory muscle activity before and after elimination of balancing side occlusal interference, J. Oral Rehabil., 1982, 9, 3, 183-192. 10. Iwase M., Sugimori M., Kurachi Y., Nagumo M.: Changes in bite force and occlusal contacts in patients treated for mandibular prognathism by orthognathic surgery. J. Oral Maxillofac. Surg., 1998, 56, 7, 850-855. 256

Okluzja 11. Kato T., Tnie N., Huynh N., Miyawaki S., Lavigne G. I.: Topical Review: Sleep Bruxism and the role of peripheral sensory influences, J. Orofacial Pain., 2003, 17, 3, 191-213. 12. Karasiński A., Baron S., Kokot T.: T-scan System. Urządzenie do komputerowej analizy zwarcia. Prot. Stom., 2000, 1, 2, 63-70. 13. Kawazoe Y., Kotani H., Hamada T., Yamada S.: Effect of occlusal splints on the electromyographic activities of masseter muscles during maximum clenching in patients with myofascial pain-dysfunction syndrome, J. Prosthet. Dent., 1980, 43, 5, 578-580. 14. Kerstein R. B., Wright N. R.: Electromyographic and computer analyses of patients suffering from chronic myofascial paindysfunction syndrome: before and after treatment with immediate complete anterior guidance development, J. Prosthet. Dent., 1991, 66, 5, 677-686. 15. Kirveskari P.: Assessment of occlusal stability by measuring contact time and centric slide, J. Oral Rehabil., 1999, 26, 10, 763-766. 16. Kleinrok M.: Zaburzenia układu ruchowego narządu żucia, Sanmedica Warszawa 1992. 17. Kobayashi Y., Shiga H.: The path of chewing movement before and after experimental occlusal interference, Front. Med. Biol. Eng., 1991, 3, 3, 193-198. 18. Kohno S., Yoshida K., Kobayashi H.: Pain in the sternocleidomastoid muscle and occlusal interferences, J. Oral Rehabil., 1988, 15, 4, 385-392. 19. McNeill Ch.: Science and Practice of occlusion, Quintessence, Chicago-Berlin-London-Tokyo, 1997. 20. Panek H.: Nasilenie bruksizmu wg własnego wskaźnika u pacjentów z pełnym uzębieniem naturalnym, Prot. Stom., 2002, LII, 1, 1-8. 21. Panek H.: Zastosowanie systemów komputerowych w diagnostyce zaburzeń funkcjonalnych narządu żucia, Prot. Stom., 2003, LIII, 2, 77-84. 22. Shiau Y. Y., Syu J. Z.: Effect of working side interferences on mandibular movement in bruxers and non-bruxers, J. Oral Rehabil., 1995, 22, 2, 145-151. 23. Suda S., Matsugishi K., Seki Y., Sakurai K., Suzuki T., Morita S., Hanada K., Hara K. A.: Multiparametric analysis of occlusal and periodontal jaw reflex characteristics in young adults with normal occlusion. J. Oral Rehabil., 1997, 24, 8, 610-3. 24. Wigdorowicz Makowerowa N., Dadun-Sęk W., Maślanka T., Panek H.: Zaburzenia czynnościowe narządu żucia, PZWL Warszawa 1984. Otrzymano: 16.VI.2004 r. 257