JAKIE UMIEJĘTNOŚCI SĄ WAŻNE DLA SKUTECZNEGO WEJŚCIA 401

JAKIE UMIEJĘTNOŚCI SĄ WAŻNE DLA SKUTECZNEGO WEJŚCIA 401 Studia Pedagogiczne t. LXV/2012 PL ISSN 0081-6795 Instytut Filozofii i Socjologii PAN JAKIE UMIEJĘTNOŚCI SĄ WAŻNE DLA SKUTECZNEGO WEJŚCIA NA RYNEK PRACY? OPIS BADANIA PANELOWEGO: BADANIE PODŁUŻNE ŚCIEŻKI ROZWOJU EDUKACYJNEGO MŁODZIEŻY SZKOŁY POGIMNAZJALNE WSTĘP Panel edukacyjny Badanie podłużne Ścieżki rozwoju edukacyjnego młodzieży szkoły pogimnazjalne jest realizowany w latach 2009 2013 przez Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk na zlecenie Centralnej Komisji Egzaminacyjnej w ramach projektu: Badania dotyczące rozwoju metodologii szacowania wskaźnika edukacyjnej wartości dodanej (EWD). Projekt jest współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. We wrześniu 2012 roku nadzór nad projektem przejął Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie. Celem badania jest pomiar przyrostu wiadomości i umiejętności uczniów szkół ponadgimnazjalnych (próbę badawczą stanowią uczniowie urodzeni w 1992 roku) oraz zbadanie uwarunkowań indywidualnych, rodzinnych i szkolnych tego przyrostu. Rezultatem tych badań ma być odpowiedź na pytanie: jakie umiejętności są ważne, aby znaleźć pierwszą pracę i rozpocząć swoją karierę zawodową. Jednym z ogólnych założeń badania jest odpowiedź na pytanie: co sprawia, iż w niektórych szkołach uczniowie uzyskują lepsze wyniki w nauce niż w innych oraz bardziej angażują się w naukę, mają perspektywę swej edukacji, przez co będą lepiej przygotowani do nauki w szkołach wyższego szczebla oraz będą lepiej przygotowani do wejścia na

402 rynek pracy. W tym badaniu sprawdzono więc ich wiedzę i umiejętności praktycznego zastosowania wiedzy nabytej w szkole i poza szkołą do rozwiązywania różnego rodzaju problemów. Uwzględniono też wpływ środowiska szkolnego i domowego, środowiska rówieśniczego, indywidualnych zdolności i aspiracji, stosunku do szkoły i motywacji do uczenia się. W ramach zrealizowanego badania dokonano pomiaru umiejętności uczniów, ich właściwości psychicznych oraz pozyskano wiele dodatkowych informacji na temat uczniów, ich rodzin i szkół. Informacje te są istotne dla analizy wyborów dalszych etapów kształcenia i wyborów zawodowych, które były przedmiotem badania. Wpływ wykształcenia i umiejętności na pozycję zawodową zajmowaną zaraz po ukończeniu szkoły stosunkowo najlepiej informuje o absorpcyjnych możliwościach rynku pracy. Równocześnie siła tego związku jest bezpośrednią charakterystyką systemu edukacyjnego informuje o selekcyjnej roli różnych poziomów wykształcenia i różnych typów szkół jako kanałów dostępu do określonych zawodów. Zarówno status edukacyjny, pozycja na rynku pracy czy pierwszy zawód pracy to dobrze zdefiniowane fakty w biografii jednostki, co umożliwia ich porównywalność. Opisany w tym tekście projekt badawczy jest pierwszym przedsięwzięciem w Polsce, którego realizacja umożliwia sformułowanie wniosków dotyczących siły zależności między jakością i poziomem umiejętności w powiązaniu z płcią, kapitałem kulturowym i pochodzeniem społecznym oraz właściwościami psychologicznymi, co w konsekwencji może być doskonałą podstawą do przeprowadzenia dalszych badań eksplorujących kariery edukacyjne i zawodowe młodych Polaków. Jedynie na podstawie danych panelowych, dotyczących tej samej zbiorowości osób monitorowanych pod względem przechodzenia przez określone ścieżki edukacyjno-zawodowe możliwe jest prowadzenie wnioskowania przyczynowo-skutkowego. Informacje pochodzące z danych przekrojowych gdy każdorazowo badana jest inna zbiorowość takich możliwości nie dają. Badanie to było przeprowadzane grupowo na terenie szkoły. Realizowali je ankieterzy Ośrodka Realizacji Badań Socjologicznych Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk pod nadzorem dyrektora szkoły lub wychowawcy klasy. Badanie składało się z dwóch komponentów: ilościowego oraz jakościowego. Opisane to zostało w dalszej części tekstu. Efektem badania jest baza danych, która pozwala na przeprowadzenie zaawansowanych analiz również uwzględniających dorobek teoretyczny pedagogiki pracy.

JAKIE UMIEJĘTNOŚCI SĄ WAŻNE DLA SKUTECZNEGO WEJŚCIA 403 METODA OPIS PRÓBY W badaniu zdefiniowana populacja to wszyscy uczniowie uczący się w systemie dziennym, w klasie I, w liceach ogólnokształcących, liceach profilowanych, technikach i zasadniczych szkołach zawodowych. Podstawowe warstwy, jakie przyjęte zostały w losowaniu, utworzone były na podstawie typu szkół. Utworzone zostały trzy warstwy: licea ogólnokształcące (100 szkół), technika i licea profilowane (60 szkół) oraz zasadnicze szkoły zawodowe (40 szkół). Łącznie wylosowanych zostało pięć tysięcy uczniów. Losowanie miało charakter dwustopniowy. Najpierw wylosowane zostały szkoły, następnie z każdej szkoły wylosowana została jedna klasa. Po przeprowadzeniu losowania obliczony został system wag, by zapewnić reprezentatywność wyników, które mogły być zaburzone przez alokację szkół w warstwach, schemat losowania oraz braki danych. OPIS ZMIENNYCH W BADANIU ILOŚCIOWYM WIADOMOŚCI I UMIEJĘTNOŚCI UCZNIÓW Do pomiaru umiejętności uczniów wykorzystane zostały narzędzia opracowane na potrzeby międzynarodowych badań PISA 1. Pomiar ten przeprowadzono dwukrotnie. Pierwszy pomiar odbył się w marcu 2009, kolejny rok później, w kwietniu 2010. Badanie panelowe oparte zostało na badaniu PISA 2009 Opcja Narodowa. Oznacza to, że pierwszy pomiar osiągnięć uczniów (jak również związane z nim badanie uwarunkowań rodzinnych i szkolnych) przeprowadzone zostało narzędziami zaprojektowanymi dla programu PISA i w ramach projektu PISA 2009 Opcja Narodowa 2. Celem badania PISA jest dostarczenie wiedzy o poziomie umiejętności uczniów w trzech głównych dziedzinach: rozumowanie w naukach przyrodniczych, matematyka oraz czytanie ze zrozumieniem. Na podstawie testu PISA mogą zostać skonstruowane trzy skale umiejętności: czytania, matematyczna i rozumowania w naukach przyrodniczych. W badaniu z roku 2009 przetestowane zostały 3 dziedziny wiedzy uczniów: 1. Czytanie ze zrozumieniem (reading), 2. Umiejętności matematyczne (mathematics), 3. Rozumowanie w naukach przyrodniczych (science). 1 OECD (2009), PISA 2009 Assessment Framework, Paris: OECD. 2 M. Federowicz (red.) (2010), PISA. Wyniki badania 2009 w Polsce, Warszawa: IPiS PAN.

404 Wykorzystano 53 pytania dla testu z nauk przyrodniczych, 35 dla testu z matematyki i 131 pytań mierzących czytanie ze zrozumieniem. W teście szczególnie wyeksponowane zostało czytanie (dziedzina główna badania PISA 2009), które zostało podzielone na trzy subdyscypliny: 1. Wyszukiwanie informacji (Access and retrieve); 2. Interpretacja (Integrate and interpret); 3. Ocena (Reflect and evaluate); z czego na pierwszą i trzecią subdyscyplinę przeznaczono po 25% pytań, a na drugą (interpretacja) 50%. POMIAR CECH INDYWIDUALNYCH UCZNIÓW W projekcie Badanie podłużne Ścieżki rozwoju edukacyjnego młodzieży szkoły pogimnazjalne skupiono uwagę na pięciu cechach ucznia, które w świetle wiedzy psychologicznej znacząco wpływają na wyniki szkolnego uczenia się oraz są dobrymi predykatorami sukcesu zawodowego. 1. Inteligencja ogólna W badaniu wykorzystano do pomiaru inteligencji Test Matryc Ravena (TMR), który mierzy inteligencję płynną, ma polską wersję dla osób w wieku od 16 do 19 lat i procedura pomiaru może być realizowana grupowo 3. Test składa się z 60 zadań ułożonych w 5 serii (A, B, C, D, E), po 12 zadań każda. Zadania mają postać niepełnych wzorów (matryc), a osoba badana ma za zadanie dobrać brakujący fragment spośród podanych. Badanie tym testem przeprowadzono z ograniczeniem czasowym (35 minut). 2. Kompetencje społeczne Do pomiaru kompetencji społecznych użyto Kwestionariusza Kompetencji Społecznych (KKS) autorstwa A. Matczak. Poza ogólnym wskaźnikiem kompetencji społecznej narzędzie to pozwala oszacować trzy wskaźniki szczegółowe kompetencji: w sytuacjach ekspozycji społecznej, w sytuacjach wymagających asertywności oraz w sytuacjach wymagających bliskiego kontaktu interpersonalnego. Kwestionariusz składa się z 90 pozycji stanowiących bezokolicznikowe określenia różnych czynności. Badany ocenia na skali 4-stopniowej efektywność, z jaką je wykonuje. Badanie trwa ok. 20 minut 4. 3 A. Jaworowska, T. Szustrowa (2000), Test Matryc Ravena. Wersja Standard. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych. 4 A. Matczak (2007), Kwestionariusz Kompetencji Społecznych. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.

JAKIE UMIEJĘTNOŚCI SĄ WAŻNE DLA SKUTECZNEGO WEJŚCIA 405 3. Samoocena W badaniu wykorzystano polską adaptację Skali Samooceny SES A. Rosenberga. Test przeznaczony jest do badania poziomu ogólnej samooceny młodzieży i dorosłych. Skala mierzy przekonanie uczniów o własnej wartości, ich zadowolenie z tego, jacy są. Skala Samooceny SES M. Rosenberga w polskiej adaptacji I. Dzwonkowskiej, K. Lachowicz-Tabaczek i M. Łaguny składa się z 10 twierdzeń, 4-stopniowej skali od 1 zdecydowanie zgadzam się do 4 zdecydowanie nie zgadzam się, czas wypełnienia testu to ok. 10 minut 5. 4. Poczucie własnej skuteczności W badaniu użyto także polskiej adaptacji The Hope Scale autorstwa C.R. Snydera Kwestionariusza Nadziei na Sukces (KNS). KNS mierzy oczekiwanie pozytywnych skutków własnych działań. Zawiera dwie podskale: przekonanie o posiadaniu silnej woli oraz przekonanie o umiejętności znajdowania właściwych rozwiązań. Kwestionariusz składa się z 12 stwierdzeń, a badany określa stopień, w jakim dane stwierdzenie jest w stosunku do niego prawdziwe, korzystając ze skali od 1 ( zdecydowanie nieprawdziwe") do 8 ( zdecydowanie prawdziwe ). Badanie jest grupowe, jego czas nie powinien przekroczyć 10 minut 6. 5. Lęk egzaminacyjny Jednym z możliwych do przyjęcia sposobów pomiaru lęku egzaminacyjnego jest narzędzie Kwestionariusz Stanu Cechy Lęku STAI autorstwa C.D. Spielbergera, R.L. Gorsucha i R.E. Lushene a w polskiej adaptacji K. Wrześniewskego, T. Sosnowskiego, A. Jaworowskiej i D. Fecenec. Budowa STAI opiera się na rozróżnieniu między lękiem rozumianym jako przejściowy i uwarunkowany sytuacyjnie stan jednostki a lękiem rozumianym jako względnie stała cecha osobowości. Każda podskala składa się z 20 pozycji, na które badany odpowiada, wybierając jedną z czterech skategoryzowanych odpowiedzi 7. 5 I. Dzwonkowska, K. Lachowicz-Tabaczek, M. Łaguna (2008), Skala samooceny Rosenberga. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych. 6 M. Łaguna, J. Trzebiński, M. Zięba (2005), Kwestionariusz nadziei na sukces. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. 7 K. Wrześniewski, T. Sosnowski, A. Jaworowska, D. Fecenec (2006), Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.

406 ZMIENNE KONTEKSTOWE a) Kwestionariusz nauczyciela: Kwestionariusz nauczyciela został zaprojektowany tak, aby zbadać potencjalny wpływ zmiennych charakteryzujących nauczyciela na efektywność pracy w szkole. Uwzględniono w nim najważniejsze zagadnienia związane z nauczaniem szkolnym: wpływ oceniania zewnętrznego i ewaluacji, klimat szkoły i warunki materialne szkoły, klimat wylosowanej do badania klasy oraz szczegółowe informacje związane z nauczycielem i jego pracą. Centralnym aspektem tego badania jest wypalenie zawodowe. Na potrzeby pomiaru tej zmiennej skonstruowano autorską skalę badającą wypalenie zawodowe. W zależności od typu szkoły, badaniami objęto od 5 do 11 nauczycieli przedmiotów. Ankiety rozesłano pocztą do dyrektorów szkół wraz z materiałami informacyjnymi o badaniu. Zapewniono poufność informacji. b) Badanie siatek zajęć: Poznanie dokładnego planu pracy z uczniem może pomóc w zrozumieniu kluczowych mechanizmów dla efektywności pracy szkół. Uzyskanie informacji o liczbie godzin umożliwiło porównanie wyników uczniów dla różnych typów siatek zajęć. Informacje zbierano za pomocą kwestionariusza, który pozwolił określić, jaką liczbę godzin dydaktycznych uczniowie wylosowanych klas odbyli, lub mieli odbyć w ciągu dwóch pierwszych lat nauki. W kwestionariuszu zawarto pytanie zarówno o rok szkolny 2008/2009 jak i 2009/2010. ETAPY BADANIA a) Etap I pomiar narzędziami PISA marzec 2009: PISA 2009 OPCJA NARODOWA marzec 2009 pierwszy pomiar wiadomości i umiejętności uczniów. Zastosowane w badaniu narzędzia badawcze obejmowały: Zeszyty zadań testowych, Kwestionariusz ucznia, Kwestionariusz szkoły oraz Kwestionariusz dla rodziców. b) Etap II Pomiar TMR + KKS + KNS jesień 2009. c) Etap III powtórzony pomiar narzędziami PISA (drugie badanie osiągnięć szkolnych) + kwestionariusze psychologiczne SES, STAI. Dodatkowo przeprowadzono badania Kwestionariuszem Nauczyciela oraz Badanie siatek zajęć kwiecień 2010 d) Etap IV scalanie danych egzaminacyjnych czerwiec wrzesień 2012.

JAKIE UMIEJĘTNOŚCI SĄ WAŻNE DLA SKUTECZNEGO WEJŚCIA 407 Baza danych rozszerzona została o wyniki wszystkich egzaminów zewnętrznych (egzamin szóstoklasisty, egzamin gimnazjalny, matura) dla każdego ucznia, który wyraził zgodę na przekazanie tych danych na poczet projektu. Dane zostały przygotowane przez Okręgowe Komisje Egzaminacyjne. METODOLOGIA I REALIZACJA BADANIA JAKOŚCIOWEGO INFORMACJE OGÓLNE O BADANIU JAKOŚCIOWYM Badanie jakościowe przeprowadzono jesienią 2010 roku. Objęto nim 30 szkół wyłącznie licea ogólnokształcące. Głównym celem jakościowego etapu badania było zrozumienie, z jakich przyczyn pewne szkoły osiągają lepsze, a inne gorsze wyniki w zakresie wskaźnika edukacyjnej wartości dodanej. Badanie koncentrowało się na kulturze organizacyjnej szkoły (jej świecie wewnętrznym wewnętrznej organizacji, sposobie zarządzania, jakości kadry, powiązaniach nieformalnych) oraz na tym, co wokół niej, tj. na osadzeniu szkoły w szerszym kontekście społecznym i instytucjonalnym, z uwzględnieniem następujących elementów: zakorzenienie w lokalnym systemie władzy/administracji oraz w społeczności. Uwzględniono również perspektywę uczniów i rodziców. Badanie jakościowe miało zmierzać do rekonstrukcji etosu danej szkoły. Przez etos rozumieć należy charakterystyczny dla danej placówki zbiór wartości, postaw i norm zachowania uczniów i nauczycieli. METODOLOGIA BADANIA Przed badaniem postawiono wiele celów szczegółowych, mających prowadzić do znalezienia odpowiedzi na pytanie zasadnicze: co przesądza o skuteczności bądź jej braku w zakresie wyników egzaminacyjnych oraz przygotowaniu uczniów do dalszego kształcenia i wejścia na rynek pracy. Zdecydowano, że badanie kultury organizacyjnej szkół przebiegać będzie poprzez konfrontację danych odnośnie wskaźnika EWD (uzyskanego z podejścia ilościowego) z danymi pozyskanymi za pomocą technik jakościowych: obserwacji, wywiadów pogłębionych z dyrektorami szkół, nauczycielami, rodzicami oraz wywiadów grupowych z uczniami. W tym celu przyjęto następującą strategię: na podstawie wyników pierwszego pomiaru wiadomości i umiejętności szkolnych (po klasie I) oraz wyników szkół na egzaminie maturalnym z lat ubiegłych wyselekcjonowano dwa typy szkół: szkoły o relatywnie wysokich wynikach końcowych oraz wysokiej

408 efektywności nauczania (w skrócie wysokie EWD ) oraz szkoły o relatywnie niskich wynikach końcowych oraz niskiej efektywności nauczania ( niskie EWD ). Efektywność nauczania oszacowano metodą edukacyjnej wartości dodanej 8. W każdej z dwóch grup znalazło się po 15 szkół. TECHNIKI BADAWCZE W badaniu wykorzystano trzy techniki badawcze: wywiady indywidualne (In-Depth-Interview; IDI), grupowe (Focus Group Interview; FGI) oraz obserwację. Narzędzia zostały skonsultowane z zespołem Centralnej Komisji Egzaminacyjnej oraz kierownikiem badania panelowego. Wzory narzędzi badawczych znajdują się na stronie internetowej projektu w dziale: Materiały użyte w badaniu.. Efektem końcowym każdego z 30 case ów jest miniraport. OPIS STRUKTURY WYWIADÓW a) Wywiady z nauczycielami: Wszystkich nauczycieli pytano o przebieg ich kariery zawodowej, o powody wyboru badanej szkoły, początki pracy. Proszono ich o opowiedzenie o tym, jak postrzegają rolę nauczyciela, jakie stawiają sobie cele w pracy z uczniami. Pytano także o ścieżki awansu zawodowego. Kolejny blok pytań dotyczył badanej szkoły. Zadawane pytania były nakierowane na odtworzenie obiegowych opinii na jej temat. Pytano o to, jacy uczniowie się w niej uczą, czemu ją wybierają, jakie mają problemy, czym mogą się pochwalić, czym wyróżniają się na tle uczniów z innych szkół. Proszono także o scharakteryzowanie nauczycieli uczących w danej szkole, relacji między nimi, opowiedzenie o współpracy uczniów z nauczycielami. Podjęto też rozmowę na temat rodziców i ich roli w życiu szkoły. Analizowano też kwestię dydaktyki, pytano o priorytety nauczycieli w procesie nauczania, o przebieg typowej lekcji oraz o sposób jej przygotowania. Dopytywano również o aktywność nauczycieli po godzinach lekcyjnych: o prowadzenie dodatkowych lekcji, kół przedmiotowych, realizowanie projektów, a także o udzielanie korepetycji. Aby poznać historię i kulturę szkoły analizowano anegdoty, rozmawiano o sławnych absolwentach, popularnych i legendarnych nauczycie- 8 A. Pokropek (2008), Metody obliczania edukacyjnej wartości dodanej dla szkół kończących się egzaminem maturalnym, [w:] B. Niemierko, M. K. Szmigel (red.). Uczenie się i egzamin w oczach nauczyciela. Materiały XIV Konferencji Diagnostyki Edukacyjnej, PTDE, Opole 26 28.09.2008.

JAKIE UMIEJĘTNOŚCI SĄ WAŻNE DLA SKUTECZNEGO WEJŚCIA 409 lach. W odtworzeniu atmosfery panującej w badanej szkole pomagały też pytania o sytuacje, w których badani poczuli się szczególnie zadowoleni i takie momenty, gdy zrobiło się im wyjątkowo przykro. b) Wywiady z dyrekcją: Wywiady indywidualne z dyrektorami szkół uzupełnione były o kwestie dotyczące misji szkoły oraz cele, które sobie stawia dyrektor. Pytano również o wizję idealnego ucznia danej szkoły oraz o zakładaną sylwetkę idealnego absolwenta. Z dyrektorami podejmowano także kwestię organizacji pracy szkoły oraz współpracy z innymi instytucjami, w tym z jednostką nadzorującą pracę szkoły. Proszono ich również o opisanie funkcjonowania demokracji szkolnej tj. samorządu uczniowskiego, rady szkoły oraz rady rodziców. c) Wywiad z pedagogiem szkolnym: W rozmowach z pedagogami szkolnymi skupiano się na problemach uczniów uczęszczających do badanej szkoły oraz na sposobach ich rozwiązywania. Zastanawiano się również nad rolą pedagoga w szkole. d) Wywiad z przedstawicielem władz lokalnych: Przedstawiciele władz lokalnych byli pytani o postrzeganie badanej szkoły w kontekście innych nadzorowanych szkół. Proszono ich o opinie na temat nauczycieli, dyrekcji, uczniów, rodziców, a także o ogólną ocenę szkoły. Przedstawiciele instytucji nadzorującej byli również pytani o to, czy wysłaliby swoje dzieci do danej szkoły lub czy poleciliby ją dzieciom swoich przyjaciół, członków rodziny. Analizowano również temat współpracy między jednostką nadzorującą a badaną szkołą. e) Wywiady z rodzicami uczniów: Rozmowy z rodzicami dotyczyły przede wszystkim powodów wyboru przez ich dzieci badanej szkoły, sposobu podejmowania decyzji, oczekiwań oraz wyobrażeń na temat szkoły. Rozmawiano także o kontaktach ze szkołą, o angażowaniu się w życie szkoły, o sposobach wpływania na decyzje podejmowane przez dyrekcję. Pytano także o kontakty z innymi rodzicami oraz o ewentualną współpracę. f) Wywiady z uczniami: Uczniowie z kolei byli proszeni o opowiedzenie, dlaczego uczą się w tej szkole, dlaczego ją wybrali, dlaczego wybrali konkretną klasę (profil). Czym się kierowali przy podejmowaniu decyzji i czy są z niej zadowoleni? Analizowano też przebieg typowej lekcji, proszono o opisanie najciekawiej i najsłabiej ich zdaniem prowadzonych zajęć. W czasie tych spotkań rozmawiano również o tym, jak wyglądają i jak przygotowywane są uroczystości szkolne. Podejmowano też kwestię tego, co dzieje się w szkole po lekcjach, jak wygląda oferta zajęć dodatkowych i czy uczniowie z nich korzystają.

410 g) Obserwacja: Poza wywiadami i dyskusjami grupowymi badacze prowadzili również obserwacje w szkole i zbierali informacje na jej temat w innych źródłach. Podstawą obserwacji była karta obserwacji szkoły, która obejmowała następujące elementy: podstawowe informacje o miejscowości, w której zlokalizowana jest szkoła (w tym o konkurencyjnych szkołach ponadgimnazjalnych oraz szkołach wyższych); charakterystyka budynku oraz otoczenia, zachowania uczniów oraz nauczycieli, funkcjonowanie szkoły po godzinach lekcyjnych, analiza strony internetowej oraz gazetki szkolnej. REZULTATY BADANIA I DOSTĘP DO DANYCH Raport końcowy z badania będzie opublikowany w czerwcu 2013 roku. Zorganizowana zostanie również konferencja promująca wyniki badania. Baza danych jest dostępna na stronie internetowej projektu (zakładka w serwisie www.ifispan.waw.pl). Na tej stronie internetowej umieszczone są również dodatkowe materiały w języku angielskim: postery oraz prezentacje z referatów wygłoszonych w ramach międzynarodowych konferencji naukowych. Ponadto dostępne są nowe normy dla narzędzi psychologicznych użytych w badaniu. BIBLIOGRAFIA Dzwonkowska I., Lachowicz-Tabaczek K., Łaguna M., Skala samooceny Rosenberga. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2008. Federowicz M. (red.), PISA. Wyniki badania 2009 w Polsce. IFiS PAN.Warszawa 2010. Jaworowska A., Szustrowa T., Test Matryc Ravena. Wersja Standard. Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2000. Łaguna M., Trzebiński J., Zięba M., Kwestionariusz nadziei na sukces. Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2005. Matczak A., Kwestionariusz Kompetencji Społecznych. Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2007. OECD 2009. PISA 2009 Assessment Framework. OECD, Paris 2009. Pokropek A., Metody obliczania edukacyjnej wartości dodanej dla szkół kończących się egzaminem maturalnym, [w:] B. Niemierko, M. K. Szmigel (red.). Uczenie się i egzamin w oczach nauczyciela. Materiały XIV Konferencji Diagnostyki Edukacyjnej, PTDE, Opole 26-28.09.2008. Wrześniewski K., Sosnowski T., Jaworowska A., Fecenec D., Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI. Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2006.

JAKIE UMIEJĘTNOŚCI SĄ WAŻNE DLA SKUTECZNEGO WEJŚCIA 411 Marek Smulczyk, Jakie umiejętności są ważne dla skutecznego wejścia na rynek pracy? Opis badania panelowego: Badanie podłużne ścieżki rozwoju edukacyjnego młodzieży szkoły pogimnazjalne Title: What skills are important for successful entry into the labor market? "Longitudinal survey The educational tracks of young people secondary schools" description and research methodology