239 Iwona KORCZ Uniwersytet Zielonogórski AGRESJA WYZWANIEM CYWILIZACYJNYM Istotne pytania dotycz tego, w jaki sposób - przez jednych unikana, przez innych celebrowana - agresja wbudowuje si w ludzkie społeczestwo. Kontrowersyjne spojrzenia na agresj ludzk We współczesnej psychologii podejcie do agresji róni si w zalenoci od kierunku badawczego. Kady z szeciu istniejcych obecnie nurtów prezentuje inny punkt widzenia, ani lepszy, ani gorszy od drugiego. Mona je pogrupowa na takie, które skupiaj si na procesach wewntrznych człowieka (kierunki: biologiczny, psychodynamiczny, poznawczy, humanistyczny), dalej takie, które zainteresowane s procesami zewntrznymi (kierunek behawiorystyczny) oraz te, które odwołuj si zarówno do procesów wewntrznych jak i zewntrznych (kierunek ewolucyjny). 1 Poniej przedstaw zwizłe ich charakterystyki. Kierunek biologiczny, z bierno-mechanistycznym pogldem na natur ludzk oraz uwzgldniajcy dziedziczno i procesy biochemiczne jako zasadnicze determinanty zachowania, zajmuje si badaniami okolic mózgu, które odgrywaj dominujc rol w powstawaniu agresji. Innymi słowy, stymulujc róne obszary mózgu i rejestrujc wywołane podranieniem działanie agresywno-destrukcyjne, bada on szeroki wachlarz impulsów nerwowych i reakcji zwizanych z tym zjawiskiem. Szczególnym zainteresowaniem przedstawicieli wspomnianego nurtu ciesz si badania mózgów przestpców oraz poszukiwanie zwizku pomidzy poziomami agresji i rytmami biologicznymi człowieka. Nastpny kierunek - psychodynamiczny, oparty na wykładni instynktownej natury ludzkiej i uwarunkowaniach zachowa, tkwicych w dziedzicznoci oraz wczesnych dowiadczeniach yciowych, rozpatruje agresj jako reakcj na frustracj i stres, wywołan odczuwaniem niesprawiedliwoci i niegodziwoci reprezentantów i stosunków władzy, ubóstwem lub bdc przeadresowan złoci i wrogoci, zakorzenion jeszcze w okresie wczesnego dziecistwa wobec rodziców, czyli zajmuje si przede wszystkim analiz konfliktów zrodzonych na poziomie podwiadomoci. Behawiorystyczne podejcie, u podstaw, którego ley reakcja na bodce (pamitajmy - moe by ona modyfikowana!), a determinuj zachowanie - rodowisko i oddziaływanie bodcowe, koncentruje si na rozpoznawaniu wzmocnie reakcji agresywnych z przeszłoci. Kierunek poznawczy, odwołujcy si do aktywnotwórczej natury człowieka i upatrujcy determinant zachowania w procesach umysłowych, uruchamianych dziki warunkom bodcowym, powica najwicej uwagi analizowaniu wrogich spostrzee, skojarze, myli, wyobrae i fantazji, jakie pojawiaj si u ludzi głównie naraonych na uczestnictwo w aktach okruciestwa i destrukcji, oraz u ludzi wykazujcych skłonno do zachowa agresywnych wobec innych lub majcych tendencje do niszczenia, nie wyłczajc destrukcji skierowanej przeciwko samym sobie. Ponadto psychologowie poznawczy zainteresowani s równie badaniem negatywnego wpływu przemocy, pokazywanej w mass mediach, na przyjmowane przez ludzi postawy, które ograniczaj rozwój własny człowieka. W ujciu humanistycznym psychologia reprezentuje nastpujce stanowisko wobec natury i zachowa ludzkich: człowiek jest istot aktywn o nieograniczonych wprost moliwociach i potencjalnie samosterujc. Akcent połoony jest w 1 Ph.G. Zimbardo: Psychologia i ycie. Warszawa 1999, s. 29-30
240 tym kierunku na ledzenie systemów wartoci i warunków społeczno-rodowiskowych, sprzyjajcych kreowaniu i utrwalaniu postaw agresywnych. Przedstawiciele kierunku ewolucyjnego, zajmujcy si generalnie człowiekiem epoki plejstoceskiej, poszukuj psychologicznych mechanizmów przystosowawczych, ukształtowanych w toku jego ewolucji, które przyczyniły si do uczynienia z agresji zachowania typowo adaptacyjnego. W swoich badaniach bior oni pod uwag tak determinanty wewntrzne, czyli tendencje przystosowawcze o charakterze dziedzicznym, jak i zewntrzne, tj. wyzwania rodowiskowe stojce przed naszymi przodkami, którym musieli sprosta, eby przetrwa. Podobnie jak w przypadku inteligencji, badacze agresji staraj si ustali, w jakim stopniu odpowiedzialne jest za ni tło dziedziczne, a jaki udział przypada czynnikom rodowiskowym. Ostatnio du popularnoci ciesz si nastpujce subdziedziny nauki: biologia agresji, chemia agresji i genetyka agresji. Pojmowana jako przełoenie wrogich emocji i uczu na działanie (niekoniecznie zreszt fizyczne, moe, bowiem by i słowne; skierowane na zewntrz bd do wewntrz człowieka), agresja znajduje potwierdzenie w licznych doniesieniach naukowych o charakterze genetyczno-hormonalnym. Zwrómy, zatem uwag na niektóre ustalenia poczynione w tym zakresie: 2 1. Istnieje cisły zwizek pomidzy poziomem serotoniny a przemoc. Niski jej poziom, a zwłaszcza produktu rozpadu serotoniny - 5 HIAA (kwas 5-hydroksy-indolooctowy), stwierdzono u wikszoci przebadanych osób agresywnych, impulsywnych, draliwych, wrogo nastawionych do innych, z niskim samopoczuciem i depresywnych. Idc dalej tym torem, zajto si nastpnie wywietleniem mechanizmu działania serotoniny, skupiajc uwag na jej receptorach, których pobudzenie ma zwizek z agresj, a ich przyblokowanie - wyranie obnia jej poziom. Dziki tym ustaleniom inynierom genetycznym udało si wyhodowa zwierzta (na razie eksperymentowano głównie na myszach), które - pozbawione jednego z receptorów serotoniny, a mianowicie 5HT1B - w przewaajcej mierze zachowywały si normalnie. Nie zapominajmy jednak, poziom serotoniny ma istotny wpływ na zachowanie, lecz i zachowanie ludzkie oddziaływuje na zmiany jej stenia. 2. Jeli dokładnie przyjrze si roli genów w agresji, przestpczoci, zachowaniach aspołecznych i dewiacjach psychotycznych, to na plan pierwszy wysuwa si sprawa chromosomu Y. Decyduje on nie tylko o rodzaju płci, ale te pewna jego cz mocno zaangaowana jest w proces agresji, która w wersji przestpczej wystpuje u mczyzn od kilku do kilkudziesiciu razy czciej ni u kobiet. Okazało si, e niektóre zmiany w strukturze tego chromosomu lub rzadkie przypadki mskiej patologii, w których stwierdza si obecno dwóch chromosomów Y (czsto wystpowania w normalnej populacji: 0,5-3,5/na 100 mczyzn, a w rodowisku wiziennym wzrasta 5-krotnie, syndrom okrelany jest mianem XYY ), radykalnie podwyszaj poziom agresji i zwielokrotniaj liczb przestpstw popełnianych z udziałem przemocy. 3. Potwierdzono istnienie zwizku pomidzy mskoci, testosteronem i agresywno- ci u wikszoci gatunków zwierzt, w tym take u ludzi. Testosteron od dłuszego czasu pozostaje niekwestionowanym hormonem gniewu. U kobiet jest on wytwarzany w niewielkich ilociach przez kor nadnerczy. Podwyszony poziom testosteronu u płci eskiej pomaga jej przedstawicielkom nie tylko w dziedzinie seksu, ale przydaje si równie w karierze zawodowej i osiganiu sukcesów. Zabrzmi to by 2 D. Hamer, P. Copeland: Geny a charakter. Warszawa 1999, s. 95-133
241 moe paradoksalnie, lecz kobiety-geniusze maj z reguły wyszy poziom tego hormonu ni pozostałe reprezentantki płci eskiej, natomiast wybitnie uzdolnieni mczyni posiadaj stenie testosteronu raczej w dolnej granicy normy. Jego zwizek z agresj jest dwukierunkowy. Mózg ludzki, bowiem został tak zaprogramowany, aby reagowa na podwyszony poziom testosteronu współzawodnictwem, rywalizacj, konfrontacj, dominacj, walk i agresj. Kiedy te zjawiska istniej fizycznie - staj si one mechanizmem napdzajcym wzmoone uwalnianie tego hormonu. Badania prowadzone od pół wieku w celu znalezienia zwizku pomidzy hormonami i agresj potwierdzaj, i mskie hormony podnosz poziom agresywnoci, a eskie go obniaj. S jednak endokrynolodzy, którzy - pomimo wielu przeprowadzonych dowiadcze - nie znaleli niepodwaalnych dowodów, wiadczcych niezbicie o istnieniu cisłego zwizku midzy agresywnym zachowaniem a poziomem mskiego hormonu płciowego. 4. U niektórych mczyzn stwierdza si zaburzenia na poziomie chromosomu X (wszyscy potomkowie płci mskiej dziedzicz go wyłcznie po matkach), sprzyjajce nasileniu zachowa agresywnych. Mutacja ta dotyczy genu kierujcego enzymem - monoaminooksydaz A (w skrócie MAO A), odpowiedzialnym za rozkład serotoniny. U agresywnych mczyzn z t form patologii zmiana w obrbie jednego tylko nukleotydu prowadzi do nieprzekazania informacji mechanizmom komórkowym o potrzebie produkcji w/w enzymu, czyli na dobr spraw - enzym ten jest nieczynny. I cho gen ten okrzyknito genem zbrodni, nie da si nawet w jakiej istotnej cz- ci sprowadzi wyłcznie do niego całej ludzkiej agresji i przestpczoci zbrodniczej. Tak, wic pragniemy stanowczo podkreli, cho mczyzna wykazuje pewne predyspozycje genetyczne do agresji, to jednak same geny, hormony i neuroprzekaniki - to jeszcze zdecydowanie za mało, aby wyjani wszystkie aspekty zachowa agresywnych. Nie jestemy robotami, pozbawionymi wiadomej refleksji, wnikliwego ogldu i trzewego osdu, głosu sumienia i wolnej woli. Oddzieln kwesti jest tu pytanie: ile wolnoci powinna mie nasza wola, na które stara si rzetelnie odpowiedzie filozof B. Williams. Dlatego niezmiernie trudno byłoby nam w ten sposób sensownie usprawiedliwi mczyzn z popełnianych przez nich czynów agresywnych, gdy od predyspozycji do predystynacji droga daleka. Wspomniane badania: biologiczne, chemiczne, endokrynologiczne i genetyczne s bardzo potrzebne, choby z tego powodu, e pozwalaj lepiej zrozumie zjawisko agresji, z korzyci spoytkowa t wiedz, zmieni to, co da si zmieni w naturze człowieka i doceni równie pozytywn rol agresji, kierujc j na właciwe tory, gdzie w odpowiedniej formie moe pracowa na rzecz dobra człowieka. Na pewno nie ma sensu zaprzecza jej istnieniu. Omawiajc powysze zjawiska, nie wolno nam pomija rodowiska (przyrodniczego i społecznego), które ma w tej sprawie sporo do powiedzenia. Interesujce wyniki w obszarze bada nad agresywnoci ludzk - naszym zdaniem - prezentuje nowa dyscyplina, zwana geografi agresji. Niezwykle ciekaw, bogat pogldowo i specyficzn pozycj literaturow na temat agresji stanowi The anatomy of human destructiveness (Anatomia ludzkiej destrukcyjno- ci), autorstwa E. Fromma. Trudno zrozumie, dlaczego nie wspominaj o niej lub mówi niewiele, pomimo i została opublikowana po raz pierwszy w 1973 r., renomowane amerykaskie kompendia wiedzy psychologicznej. By moe przyczyna tkwi w preferowaniu w USA psychologii orientacji behawiorystycznej i eksperymentalnej. W ksice E. Fromma, zaliczanego do czołowych przedstawicieli neopsychoanalizy, znajdujemy obszerny prze-
242 gld teorii agresji, sformułowanych na gruncie instynktywizmu, behawioryzmu, psychoanalizy oraz szczegółow charakterystyk własnej (autorskiej) teorii, która wyrosła z jego krytyki instynktywizmu i behawioryzmu. Autor Anatomii ludzkiej destrukcyjnoci zwraca uwag na wielo postaci ludzkiej agresji, od pseudoagresji i agresji obronnej do złoliwej z odmianami: sadystyczn i nekrofilityczn, podkrela rónorodno motywów i psychologicznych mechanizmów warunkujcych agresywne zachowania oraz wskazuje na cechy odróniajce ludzk agresj od zwierzcej i przedstawia dowody wiadczce przeciwko hipotezie o wrodzonym popdzie agresji u człowieka, odwołujc si do rezultatów bada neurofizjologicznych, zoopsychologicznych, antropologicznych i paleontologicznych. J.C. Smuts ujmuje ten ostatni aspekt nastpujco: ( ) kiedy spogldam na histori, jestem pesymist (...), kiedy patrz w prehistori, staj si optymist. Prawda, bowiem jest taka, i poziom destrukcyjnoci człowieka wzrasta wraz ze stopniem naszego ucywilizowania. Czy to nie smutne? Stosunkowo niedawno, bo w 1988 r. Amerykaskie Stowarzyszenie Psychologów i Amerykaskie Stowarzyszenie Antropologów doszły do wniosku, zgodnie z którym materiał genetyczny gatunku ludzkiego nie determinuje do stosowania przemocy, a skłonnoci człowieka do zachowa agresywnych nie da si wytłumaczy za pomoc procesu ewolucyjnego. Jeli chodzi o instynktywizm, poczwszy od wczesnych instynktywistów (W. James, W. McDougall) po neoinstynktywistów (K. Lorenz, J. Eibl-Eibesfeldt, Z. Freud i po czci D. Morris), za najwiksze swoje osignicie uznaje model instynktu, przedstawiony w postaci mechanistyczno-hydraulicznej metafory, i nawizujc cile do niego hydrauliczn teori agresji. Kiedy w latach 60. XX w. dochodzi do narastania fali przemocy, destrukcji i przestpstw, tzw. hipertrofii agresji, ogromn furor robi Tak zwane zło austriackiego etologa K. Lorenza (1963,1966; wydanie polskie - PIW, Warszawa 1972), w którym dowodzi on, i agresywne zachowanie człowieka jest efektem jego wrodzonego instynktu, filogenetycznie zaprogramowanego, który na podobiestwo spronej pary w zamknitym zbiorniku poszukuje moliwoci ujcia na zewntrz i rozładowania nadmiernego cinienia. Agresja, w przekonaniu Lorenza, słuy wic przetrwaniu jednostki i gatunku. Jak nietrudno zauway - bardzo niebezpieczna staje si wówczas, gdy przekształca si w ideologi, racjonalizujc istnienie przemocy. Jego teoria głoszca, e agresja to ( ) wielki popd, przypominajcy konia (...), który musi odbywa codzienne wiczenia, eby pozby si nadmiernej energii, 3 przysporzyła mu wielu wrogów, zwłaszcza wród tych, którzy w powyszym wywodzie dostrzegali usprawiedliwienie dla militaryzmu. Z czego to wynikało? Poniekd z faktu, i Lorenz - główna posta nowoczesnej etologii, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie biologii w 1973 r., sympatyzował podczas II wojny wiatowej z nazistami, czego wyrazem był godny po- ałowania tej klasy uczonego artykuł, promujcy przymusow eutanazj w imi powszechnego dobra i zdrowia społecznego. Do zblione pogldy do Lorenzowskiej wykładni agresji (agresja jest wrodzonym popdem wymykajcym si spod kontroli, a ludzka kultura znajduje si w stanie zagroenia, spowodowanym przez technologi i biurokracj) prezentuje R. Ardrey (The territorial imperative; 1966), głoszcy ide tzw. imperatywu terytorialnego, w myl, którego jestemy zaprogramowani do agresji w obronie terytoriów (od osobistego po przestrze ojczynia- 3 K. Lorenz: On aggression. London 1967, s. 77, za: K. Oatley, J.M. Jenkins: Zrozumie emocje. Warszawa 2003, s. 293
243 n), przypominajc tym samym małpy-zabójców, przyodziane w cywilizacyjne szaty i gotowe w kadej chwili do irracjonalnej przemocy. Równie podobne stanowisko do Lorenza w kwestii agresji zajmuje jego ucze - Eibl- Eibesfeldt (Miło i nienawi - 1972), a take D. Morris - zoolog, oscylujcy bardziej w kierunku socjobiologii, znany m.in. ze słynnej trylogii: Naga małpa (1967; wyd. polskie - 1974, 1997), Ludzkie zoo (1969; wyd. polskie - 1997) i Zachowania intymne (1971; wyd. polskie - 1998; uwaga - wznowienie całej trylogii ukazało si w Polsce w 1999) oraz ze stanowicej doskonałe uzupełnienie tej trylogii ksiki pt. Zwierz zwane człowiekiem (1994; wyd. polskie - 1997). Neoinstynktywist jest te Z. Freud, którego łczy z Lorenzem hydrauliczna koncepcja agresji, a zdecydowanie róni wyjanienie ródeł tego popdu. Według etologa popd ten słuy yciu, a u Freuda za pozostaje w jawnej z nim sprzecznoci. Nie jest łatwo zrozumie freudowsk koncepcj agresji bez zapoznania si z ewolucj jego pogldów odno- nie do pojcia agresji i destrukcji. Otó do 1920 r. dzieli on wszystkie instynkty na seksualne i samozachowawcze, zaliczajc destrukcyjno - jako jedn ze składowych - do popdu seksualnego, cho jednoczenie wzgldnie od niego niezalen. ródłem agresywnoci s dla niego popdy ego, a sam nienawi uczony datuje na starsz od miłoci, zakorzenion bd w popdach ego, bd samozachowawczych. Rok 1920 stanowi przełomow dat i pocztek głbokiej rewizji teorii popdów Freuda. Od tego czasu posługuje si on ju tylko dychotomi popdu erosa (w sensie ycia; dopuszcza istnienie nieseksualnej miłoci) i popdu mierci, wykładajc ich istot w pełni w Ego i id (1923). Ta nowa teoria odbiega od mechanistyczno-filozoficznego modelu i ewoluuje ku podejciu biologicznemu, traktujcemu organizm jako cało i poszukujcemu biologicznych ródeł nienawici i miłoci. I cho blisza jest witalizmowi, autor nie wyzbył si w niej nagromadzonych latami sprzecznoci. Sdzi naley, e sam Freud nie był do koca wiadomy tego, i jego koncepcja koczy nurt teorii instynktywistycznych i równoczenie jest krokiem naprzód w kierunku przezwycienia ich słaboci. Inne stanowisko w sprawie agresji reprezentuj enwiromentalici (pocztek w filozofii doby owiecenia) i behawioryci z J.S. Watsonem, A.H. Bussem i L. Berkowitzem oraz neobehawioryci z B.F. Skinnerem na czele. Pierwsi uwaaj, e zachowanie jest kształtowane przez rodowisko, głównie społeczne, polityczne i kulturowe. Behawioryci zajmuj si zachowaniem ludzkim, a nie ludmi jako osobami (podobnie jak instynktywici nurt ten nie wypracował teorii człowieka), traktujc jednostk jako zbiór zachowa, formowanych pod wpływem odpowiednich wzmocnie, nie wyłczajc technologicznej obróbki i oddziaływania manipulacyjnego (te techniki znajduj zastosowanie take w społeczestwie informacyjnym). W ich przekonaniu agresja nie jest cech wrodzon, lecz produktem uczenia si czy naladowania pewnych wzorców zachowa, które przynosz okrelone korzyci człowiekowi, nastawionemu na egoistyczny punkt widzenia i wyłcznie własne interesy, pierwotne jakoby w stosunku do innych ludzkich poda, namitnoci i oczekiwa. Teoria frustracji-agresji J. Dollarda i współpracowników (1939) nawizuje do przyczyn agresji, rozpatrujc frustracj jako ogniwo poprzedzajce agresywne zachowanie, a to z kolei wywołuje kolejn lub nasila istniejc ju frustracj. W 1941 r. N.E. Miller dochodzi do wniosku, i frustracja powoduje wiele typów reakcji, w tym równie moe doprowadzi do agresji, lecz niekoniecznie. Za A. Buss (1961) dostrzega, e frustracja moe by jedn z przesłanek agresji, ale nie jedyn i na pewno nie najsilniejsz. Wiele te w tym przypadku zaley od zdefiniowania pojcia frustracji. Moemy j, bowiem rozumie na dwa sposoby: a) jako zakłócenie aktywnoci skierowanej ku okrelonemu celowi, bd b) jako negowane pragnienia czy marzenia - jak pojmuje to zjawisko Buss.
244 Psychoanalityczne podejcie do agresji nie zamyka si na kontrowersyjnej teorii Freuda, w której odnajdujemy wymieszane ze sob akcenty instynktywizmu, behawioryzmu, a take enwiromentalizmu. Psychoanalitycy pokroju A. Mayera i H.S. Sullivana wycofali si z zagmatwanej i ułomnej teorii libido Freuda i fundamentalnie zrewidowali przedmiot psychoanalizy, dziki czemu jej podbudowa teoretyczna jest bardziej spójna i ma szanse optymistycznego rozwoju. Neopsychoanalityk Fromm wychodzi z załoenia, i w przypadku człowieka mamy do czynienia z dwiema zasadniczymi odmianami agresji: pierwsza - to obronna, której podłoe ma charakter biologiczny i dotyczy instynktownej adaptacji do rodowiska (jak wiemy, wraz z postpem ewolucji istoty ludzkiej nastpuje zawenie repertuaru zachowa instynktownych, zaspokajajcych jej potrzeby fizjologiczne), i druga - złoliwa - o wyłcznie społecznym charakterze pochodzenia, uwarunkowana charakterem człowieka, który stanowi tu niejako substytut przystosowania biologicznego. Przypomnijmy w tym miejscu, dla Freuda charakter stanowił rezultat interakcji instynktu i rodowiska. Namitnoci, zalenie od charakteru człowieka, pełni u Fromma funkcj odpowiedzi na specyficzne ludzkie potrzeby egzystencjalne. Jak zwykł mawia Holbach: Człowiek bez namitnoci przestaje by człowiekiem. Za wszystkie cechy specyficznie ludzkie tworz natur ludzk, która najczciej jest definiowana jako suma zachowa oraz cech typowych dla gatunku ludzkiego, wynikajcych z czynników genetycznych, nie za rodowiskowych. 4 Inaczej rzecz ujmujc, mona powiedzie, i charakter stanowi drug natur człowieka. Jeli prawd jest, e agresja złoliwa uwarunkowana bywa charakterologicznie, to wystpuje ona li tylko u ludzi. Ta wypowied moe sugerowa brak charakteru u zwierzt. Uczony wyjania: z pewnoci cechuje je pewna doza indywidualnoci, wynikajca bardziej z temperamentalnej dyspozycji genetycznej ni z cech nabytych. A ponadto, im bardziej zwierz zdeterminowane instynktownie, tym mniej charakterologicznie. Kształtowana w procesie socjalizacji jednostki ludzkiej agresja moe przybiera wg Fromma, o czym wczeniej sygnalizowalimy, dwa typy: I agresj sadystyczn (pełna kontrola i nieograniczona władza nad innymi wiadomymi istotami; przypadek nieseksualnego sadyzmu - Stalin) i II - agresj nekrofilityczn (namitno niszczenia wszystkiego dla samej przyjemnoci destruowania, niszczenie ycia i zachwycanie si tym, co martwe, zgniłe, rozkładajce si; przypadek skrajnego charakteru nekrofilitycznego - Hitler). Zanim odniesiemy si do agresji obronnej, stanowicej form agresji biologicznie przystosowawczej i słucej yciu, wspomnimy na pocztek o pseudoagresji, czyli takich zachowaniach agresywnych, które mog, co prawda wyrzdzi komu krzywd, ale nie zawieraj takiej intencji (zamysłu). Przykładem działa pseudoagresywnych s: agresja przypadkowa, agresja w trakcie zabawy i agresja asertywna, nastawiona raczej na tworzenie ni niszczenie. Ta ostatnia odmiana - self assertive agression - rzuca nowe wiatło na agresj msk. Istnieje, bowiem zwizek midzy asertywnoci, agresj, chromosomem Y i testosteronem, co znaczy moe, i mczyni pozostaj w lepszej sytuacji od kobiet, gdy wyposaeni s w asertywn agresj w wikszym stopniu ni płe przeciwna. Oczywicie fakt ten nie zmniejsza poziomu ogólnej asertywnoci mskiej, na któr składa si take wcale pokany potencjał agresji złoliwej. Agresja obronna, ukierunkowana generalnie na obron i ochron ycia, uległa u człowieka znacznemu rozszerzeniu i bez cienia wtpliwoci spotyka si j znacznie czciej u ludzi ni u pozostałych zwierzt. Przyczyn takiego stanu rzeczy naley doszukiwa si w 4 F. Fukuyama: Koniec człowieka. Kraków 2004, s. 174
245 uwarunkowaniach ludzkiej agresji i poszerzaniu ywotnych interesów człowieka (np. zagroenie wolnoci, zraniony narcyzm indywidualny czy grupowy, agresja konformistyczna, agresja instrumentalna, do której wlicza si m.in. wojny; orientacja na: własno - władz - kontrol, etc.). Agresja złoliwa nie ma odpowiednika u zwierzt, nie bazuje ona bowiem na zwierzcych instynktach. Zwierzta zreszt maj wrodzone mechanizmy hamowania agresji. Człowiek, niestety, prawie nie wykształcił ich w trakcie swojej ewolucji i dlatego korzystamy z norm moralnych, które j w jakim stopniu - wikszym bd mniejszym - ograniczaj. Charakter ludzki, zdaniem Fromma, spełnia, zatem rol substytutu brakujcych instynktów zwierzcych. Nie naley go myli z charakterem społecznym, wyłoonym w innej pozycji literaturowej, zatytułowanej Niech si stanie człowiek (1947; wyd. polskie - WN PWN, Warszawa-Wrocław 1996), który jakoby powstaje w wyniku przekształcenia si ludzkiej energii psychicznej w energi psychospołeczn. Jak si zdaje, jest to skdind ciekawe stanowisko, lecz dotychczas nie potwierdzone empirycznie. Energia psychospołeczna istnieje, ale na ile jest ona zbiena z charakterem społecznym w ujciu Fromma - trudno powiedzie, a jeszcze trudniej wykaza (udowodni) dowiadczalnie. W zakresie destrukcyjnoci uczony ten wyrónia: (1) pozorn destrukcyjno (archaiczne dowiadczenia typu dza krwi), (2) spontaniczn destrukcyjno (np. mciwa destrukcyjno - tzw. dza zemsty, destrukcyjno ekstatyczna czy kult destrukcyjnoci - bałwochwalstwo niszczenia), (3) destrukcyjno wynikajca ze struktury charakteru (charakter destrukcyjny - sadyzm i masochizm). Nie zapominajmy te o autodestrukcyjnoci. W kontekcie powyszego warto odnotowa, i sadyzm i masochizm w wersji zbocze seksualnych to zaledwie niewielki odsetek wszystkich tego typu zachowa. U podstaw natury sadystycznej ley niepohamowane pragnienie posiadania absolutnej władzy i pełnej kontroli nad innymi istotami (rozkoszowanie si zadawaniem bólu, ponianiem, krzywdzeniem, szykanowaniem). Sadysta panuje tak na dobr spraw jedynie nad ludmi bezbronnymi, sam za boi si ycia i odrzucenia, cierpi na yciow niemoc pomimo posiadanej władzy nad swoj ofiar, której potrzebuje na swój perwersyjny sposób. Zreszt obawa przed byciem skłania go do dzy posiadania, wszechmocy, któr zasłania własn rzeczywist niemoc. Masochista, który czsto wystpuje w symbiotycznym zwizku z sadyst (w postaci sadomasochizmu), reprezentuje bezwzgldne posłuszestwo i tchórzliwe podporzdkowanie si tym, którzy stoj wyej od niego, i od których jest całkowicie zaleny. Pragnie on i lubi by ofiar, doznawa bólu, upokorze i cierpie psychicznych. Sam sadyzm porównywany jest niekiedy - z grubsza rzecz biorc - do charakteru autorytarnego, a w wersji społecznej wiele jego przejawów mona odnale w charakterze biurokratycznym. Co ciekawe, z obserwacji wynika, i aktywny narcyzm wykazuje tendencj do sadyzmu, a pasywny jego wariant miewa skłonnoci do masochizmu. Agresja złoliwa, w postaci nekrofilii jako namitnoci zakorzenionej w charakterze ludzkim, okrelana jako: (...) namitne upodobanie we wszystkim, co martwe, rozkładajce si, zgniłe, chore; stanowi namitno przekształcania ywego w martwe; niszczenie dla samego niszczenia; wyłcznego zainteresowania si tym, co czysto mechaniczne. Jest namitnoci rozszarpywania na czci ywych organizmów, 5 wyranie postpuje za kultem techniki, zaawansowanych technologii i wraz z drastycznym wzrostem schizoidalnych zaburze człowieka, cechujcych si rozszczepieniem jani na linii: myli - emocje - wola. Moe dotyczy take zwikszonego upodobania do mechanicznych, nieywych artefaktów, 5 E. Fromm: Anatomia ludzkiej destrukcyjnoci. Pozna 1999, s. 372
246 jakie zapełniaj coraz bardziej nasz przestrze yciow (np. komputery, roboty, samochody, itp.). Dodajmy na marginesie, wyraz nekrofilia wywodzi si z jzyka greckiego, gdzie nekros oznacza dosłownie zwłoki, lub od łaciskiego nex - w znaczeniu przemoc, morderstwo, mier. Nekrofilia jest z cał pewnoci zjawiskiem psychopatologicznym. Nieliczni badacze podejrzewaj, e by moe jakie czynniki genetyczne sprzyjaj kształtowaniu si charakteru nekrofilitycznego, by moe człowiek dysponuje potencjałem nekrofilitycznym jako alternatyw do biofilii, nastawionej na miło do ycia, jego tworzenie i rozwój. Na dzie dzisiejszy to zagadnienie cigle pozostaje jeszcze mało zbadane. Nieznane s nam materiały dowodowe, potwierdzajce słuszno powyszych przypuszcze. Wracajc do agresji jako takiej, naley z cał moc stwierdzi, i stanowi ona podstawowe narzdzie w szerokim wachlarzu instrumentarium obronnego osobowoci. Jest, bowiem do naturalnym i pierwotnym sposobem reagowania na przeszkod, utrudniajc osignicie zamierzonego celu w postaci zaspokojenia konkretnych, indywidualnych potrzeb człowieka. Dodajmy te, zaliczana bywa do najczciej spotykanych objawów stanów frustracyjnych. Agresywne zachowanie człowieka daje si zaobserwowa: a) w formie bezporedniego ataku wrogoci wobec innych ludzi, siebie samego, przyrody czy przedmiotów martwych, lub b) w postaci manifestowania swojego wyranego niezadowolenia z zastanej sytuacji, bd te c) jako przejaw izolowania si od otoczenia. Tak, wic moemy wyróni trzy rodzaje agresji: 6 bezporedni, przemieszczon i introwertywn (rysunek nr 1). Pierwsza z postaci agresji zdarza si wtedy, gdy na drodze do celu pojawia si przeszkoda, która moe by zaatakowana w sposób bezporedni, poniewa jest słabsza od atakujcego. Trzeba przy tym pamita, e stan agresji zaburza zazwyczaj zdrowy tok rozumowania oraz racjonalne działanie w sytuacjach trudnych i kryzysowych, a ponadto naley liczy si z moliw reakcj odwetow ze strony zaatakowanego obiektu. Jeli na drodze do upragnionego celu wystpuje przeszkoda zdecydowanie silniejsza od nas pod wzgldem fizycznym, psychicznym, statusowo-prestiowo-pozycyjnym, wówczas najczciej dochodzi do wytworzenia si zjawiska przemieszczenia agresji. Agresja tego typu pojawia si take, gdy nie moemy rozpozna przyczyn blokady naszego działania albo, gdy spodziewamy si kary za atak na przeszkod. Najbardziej znanymi formami przemieszczenia agresji s: 1) bezkierunkowane poczynania agresywne, 2) czyny agresywne wymierzone przeciwko sobie, 3) akty agresywne skierowane na inne obiekty i osoby, podobne w jakim stopniu do oryginalnego obiektu i zdecydowanie słabsze od agresora, pełnice rol kozła ofiarnego. W agresji introwertywnej osoba, która odnalazła ródło swego rozczarowania, rozgoryczenia i niepowodzenia we własnej osobowoci, przystpuje do ukarania samej siebie. Inaczej mówic, subiektywne poczucie poraki staje si przyczyn wybuchu gniewu, który zostaje skanalizowany w samokarceniu. Jest to, wic zachowanie zmierzajce do wyładowania głbokiego niezadowolenia i silnego wzburzenia na samym sobie (autoagresja), co skutkuje samodestrukcj. Agresja najczciej wie si z takimi emocjami i uczuciami, jak: strach, zło, gniew, ale te - o czym moemy przekona si niejednokrotnie - bywa cile połczona z poczuciem władzy opartym na mocy dominacji. O statusie i superstatusie, czyli walce o społeczn dominacj, w ujmujcy sposób opowiada wspomniany uprzednio D. Morris, przedstawiajc swój dekalog dominacji (dziesi złotych reguł, których przestrzeganie pozwala rzdzi innymi i utrzymywa si przy władzy. 7 6 S. Tokarski: Kierowanie ludmi. Koszalin 1998, s. 85 7 D. Morris: Ludzkie zoo. Warszawa 1988, s. 42-81
247 AGRESJA BEZPO REDNIA JEDNOSTKA PRZESZKODA CEL, KTÓRY JEDNOSTKA STARA SI OSIGN AGRESJA PRZEMIESZCZONA INNY OBIEKT LUB OSOBA AGRESJA INTROWERTYWNA Rysunek nr 1. Mechanizmy powstawania kluczowych postaci agresji wg S. Tokarskiego. ródło: S. Tokarski, op. cit., s. 85-87 Agresja, jak powszechnie wiadomo, moe przybiera przeróne formy, cho bardziej niebezpiecznymi od jej postaci jawnej i czynnej s odmiany: ukryta (niejawna) i bierna. Zwłaszcza ta ostatnia, która bywa niedoceniana, czyni wiele szkód, a to z tego prostego powodu, i grana przez osobnika biernie-agresywnego rola ofiary z reguły silnie prowokuje innych do zachowa agresywnych i do tego cechuje j przerzucanie odpowiedzialnoci i winy za stan rzeczy na ich barki. U ródeł agresji odnajdujemy coraz czciej osłabienie poczucia własnej wartoci (utrat dobrej samooceny bd wyrane jej obnienie), narastanie poczucia zagroenia oraz wzrost wiadomoci własnej bezbronnoci, bezsilnoci i bezradnoci. Co ciekawe, skrajna forma agresji skierowanej przeciwko sobie, czyli skutecznie dokonane samobójstwo, zdarza si czciej wród mczyzn ni u kobiet (u tych ostatnich obserwuje si wiksz podatno na depresj!), a nadto liczba prób samobójczych w miastach jest znacznie wysza ni na wsi. Z czego to wynika? Najprawdopodobniej z zaangaowania si w morderczy wycig
248 o status, w którym ostatnio, co niektóre kobiety zaczynaj dogania mczyzn, silnie zmotywowanych na sukces i karier pionow. Jakby tego było mało, zauwaa si take, e w czasie wojen liczba samobójstw wyranie spada, gdy istnieje silny zwizek pomidzy nimi a morderstwami. Tam, gdzie odnotowuje si wysok liczb morderstw, przypadki samobójstw nale w zasadzie do rzadkoci, i odwrotnie - wzrost prób samobójczych skutkuje spadkiem liczby zabójstw. Na zakoczenie ogólnych rozwaa o agresji warto uzupełni je o nastpujce stwierdzenie: przeciwiestwem agresji, którym powinien zakoczy si zdrowy cykl jej transformacji, jest miło i odnalezienie w sobie siły jako pozytywnej energii, zaprzonej w proces kreacji a nie destrukcji. Aby pogłbi wiedz o agresji, której nieprzypadkowo powicilimy a tyle miejsca w niniejszym artykule, proponujemy zapozna si z takimi pozycjami literatury przedmiotu (nalecymi ju dzi do klasyki), jak: A. Storr: Human agression (1968), J. Klama: Agression (1988), J. Archer, K. Browne: Human agression (1989), R.G, Gren: Human agression (1990) i A. Storr: Human destructiveness (1991), a nawet z - nie pozwalajc nikomu pozosta wobec niej obojtnym - On agression K. Lorenza (1967). Cele zachowa agresywnych i wyznaczniki natenia agresji Teoretyczne podwaliny agresji Dla celów tego artykułu przyjmujemy operacyjn definicj agresji w nastpujcym brzmieniu: jest to zachowanie celowe człowieka, ukierunkowane na wyrzdzenie krzywdy innej osobie, która jest motywowana do uniknicia tego cierpienia. Tak, wic, zgodnie z wykładni psychologii społecznej agresja obejmuje spory wachlarz rónorodnych zachowa. A zatem, nie naley jej wyłcznie utosamia z emocj - złoci. Mona, bowiem zachowywa si agresywnie, nie odczuwajc złoci. Sporód najczciej rozrónianych rodzajów agresji wymienia si: a) agresj bezporedni i poredni, b) agresj emocjonaln i instrumentaln, c) agresj prawdziw i artobliw oraz d) agresj jawn i ukryt. W bezporedniej formie dochodzi do wyrzdzenia komu krzywdy w trakcie konfrontacji twarz w twarz. Porednia agresja polega na działaniu na czyj szkod, lecz bez koniecznej konfrontacji twarz w twarz. Odmiana emocjonalna agresji obejmuje wyrzdzenie krzywdy innemu człowiekowi, spowodowane złoci sprawcy działania. Zwykło si mówi, i w przypadku, gdy zasadniczym celem sprawcy jest spowodowanie cierpienia ofiary, wówczas mamy do czynienia z tzw. agresj wrog bd gniewn. Natomiast w agresji instrumentalnej krzywdzimy kogo, zmierzajc do osignicia jakiego nieagresywnego celu. Innymi słowy, cierpienie ofiary słuy tu jedynie jako instrument do realizacji celu, innego ni pierwotne skrzywdzenie danej jednostki (np. rabunek, obrona własna, podwyszenie własnego statusu). Co si tyczy rónicy pomidzy agresj prawdziw i artobliw, to pierwsz z nich cechuj złe intencje, a w drugiej postaci takich zamiarów si nie odnotowuje. W zakresie form jawnej i niejawnej naley mie na wzgldzie, i agresja ukryta moe by nieraz bardziej dotkliwa w skutkach ni agresja ujawniona w pełni. Poza tym badacze wyodrbniaj agresj o charakterze fizycznym i słownym oraz agresj indywidualn i grupow. W obszarze teoretycznego ujcia agresji warto pamita o trzech popularnych sposobach jej wyjanienia, a mianowicie: A - teorii agresji jako instynktu, B - teorii agresji jako popdu, i C - teorii agresji jako rezultatu uczenia si. Przypomnijmy pokrótce główne zało- enia w/w nurtów teoretycznych. Według teorii instynktu, agresja postrzegana jest jako zachowanie wrodzone, zdeterminowane biologicznie (konieczno wyładowania agresywnej energii), o charakterze
249 spontanicznym, mało podatne na wpływy zewntrznego rodowiska oraz indywidualnego dowiadczenia i procesów uczenia si. Teoria popdu zakłada, e agresja jest, co prawda przejawem rozładowania popdu, lecz sam popd i sposób jego rozładowania stanowi rezultat oddziaływania faktorów sytuacyjnych. Teoria frustracji-agresji Dollarda i wsp., wpisujca si w ten nurt rozwaa, głosi, i kada frustracja prowadzi do agresji, a kada agresja jest wynikiem frustracji. Jednak nie zawsze spowodowana frustracj agresja jest ujawniana i kierowana na sprawc owej frustracji. Czynnik hamujcy ekspresj agresji stanowi strach przed kar. Gdy jest on wystarczajco duy, moe doj do przemieszczenia agresji (skierowanie na inny obiekt, zagroony mniejsz kar) lub zmiany postaci agresji (zastpienie inn reakcj agresywn, zagroon słabsz kar). Kolejne modyfikacje pierwszej psychologicznej koncepcji agresji dotyczyły takich jej elementów, jak: - nastpstwem frustracji jest nie tylko agresja (mog te by np.: apatia, fiksacja, regresja), - nie kada frustracja prowadzi do agresji (tylko niektóre jej rodzaje), - nie sama frustracja wiedzie do agresji, musz jej towarzyszy sygnały wywoławcze agresji (dookrelenie - bodce silnie kojarzone z agresj), - frustracja nie jest konieczna do wystpienia agresji; konieczne jest negatywne pobudzenie emocjonalne, interpretowane jako gniew (najnowsze badania kwestionuj konieczno i tego czynnika!). Jak nietrudno dostrzec, pierwotna posta teorii frustracji-agresji uległa daleko idcemu przeformułowaniu. Startujc od frustracji jako koniecznego i wystarczajcego warunku agresji, w ostatecznoci wypracowano w jej ramach stanowisko głoszce, e frustracja ani nie jest konieczna do powstania agresji, ani sama w sobie nie jest warunkiem wystarczajcym. Bylibymy jednak w błdzie, gdybymy tym samym odrzucili istnienie zwizku pomidzy frustracj i agresj, który znaczco odbiega od pierwotnych załoe. Przytoczone powyej dwie teorie agresji (teoria instynktu i teoria popdu), cho nadal popularne w powszechnym obiegu, okazuj si z gruntu fałszywe. Nieprawdziwe jest, bowiem tak załoenie o wrodzonym i powszechnym charakterze agresji ludzkiej, jak i stwierdzenie, i frustracja wiedzie do kumulacji popdu agresywnego, którego wyładowanie odbywa si bd na drodze bezporedniej, bd w przetworzonej formie, albo w postaci przemieszczonej. Trzecia teoria - społecznego uczenia si (A. Bandura; 1973-1983) - uznaje, e agresja ma charakter wyuczony. Jest ona zachowaniem nabywanym, wywoływanym, podtrzymywanym i wygaszanym w zalenoci od przekona człowieka o karach i nagrodach, z jakimi zachowanie to si spotyka. Te za (przekonania) wywodz si nie tylko z dowiadcze własnych, lecz i obserwacji cudzych. Krótko mówic, agresja w myl teorii uczenia si jest zachowaniem nabytym w trakcie ycia i stanowi rezultat uczenia si za porednictwem warunkowania sprawczego i procesu modelowania. Jeli działanie agresywne prowadzi do uzyskania jakiej nagrody (np. redukcja nieprzyjemnych stanów psychicznych), to jest ono z reguły przez jednostk utrwalane i potgowane. Bandura twierdzi, e wzmacnia agresj moe nagroda i zewntrzna, i wewntrzna. Modelowanie, które jest uczeniem si poprzez obserwacj cudzego dowiadczenia, a zwłaszcza jego nastpstw, prowadzi do jednego z trzech skutków: a) uczenia si dotychczas nieznanych wzorów agresywnego postpowania, b) osłabienia hamowania ju wyuczonych zachowa agresywnych, lub c) wykonywania podobnych reakcji do człowieka obserwowanego, wzbudzajcych u osoby dotd obserwujcej analogiczne motywacje i emocje. Dane empiryczne póki, co nie podwaaj ustale tej teorii.
250 Współczeni teoretycy agresji s przekonani, co do tego, e agresja ludzka - jak kade zachowanie społeczne - słuy zazwyczaj celom adaptacyjnym, w tym na pierwszym planie - przetrwaniu i reprodukcji gatunku ludzkiego. Bezmylna agresja (ch wyładowania si) okazuje si nieprzydatna pod wzgldem ewolucyjnym. Tzw. czysta agresja, nie przynoszca adnych korzyci, de facto zmniejsza szanse osobnika na egzystencj i rozwój. Zreszt współczeni ewolucjonici zaprzeczaj zaprogramowaniu człowieka na lep agresj. Z tego, co powiedzielimy nie wynika, e agresja za kadym razem wie si cile z deniem do uzyskania konkretnych korzyci przystosowawczych. Jestemy zdania, i stanowi ona do toporne narzdzie osigania celu, a trzeba przy tym pamita, e agresja nie jest celem samym w sobie, jak chciał tego Freud. Cele zachowa agresywnych Dlaczego jestemy agresywni? Jakim celom słuy agresja? Jakie funkcje ona pełni w yciu człowieka? Badacze agresji artykułuj cztery istotne cele. S nimi: (1) rozładowanie napicia, (2) osiganie korzyci materialnych i społecznych, (3) zdobycie lub utrzymanie wysokiego statusu, (4) bronienie siebie lub członków swojej grupy. 8 Charakterystyk poszczególnych celów zamieszczamy poniej w nader zwizłej formie. Od strony naukowej realizacja pierwszego celu nawizuje do przeformułowanej hipotezy frustracji-agresji, zgodnie z któr kada nieprzyjemna sytuacja wiedzie do agresji emocjonalnej, jeli wywołuje przykre uczucia. Według tej hipotezy nieprzyjemne uczucia nie musz wynika z agresji, a zatem mog one, lecz nie musz prowadzi do zachowa agresywnych. Innymi słowy, w myl tej przeformułowanej tezy, frustracja stanowi jeden z wielu stanów nieprzyjemnych, wywołujcych ujemne emocje wiodce do agresji typu emocjonalnego. Z tego za wynika, i odmiana instrumentalna agresji nie musi wynika z nieprzyjemnego wydarzenia ani te negatywnych uczu. O tym, czy przykre uczucia wywołane nieprzyjemnym wydarzeniem doprowadz do agresji, decyduj czynniki osobowe i zmienne sytuacyjne, a take interakcje midzy cechami osób i czynnikami tkwicymi w sytuacji. Agresja w celu rozładowania odczuwanej przykroci moe by uwarunkowana: ze strony cech osobowych - chwilowymi stanami ogólnego pobudzenia fizjologicznego bd w sposób trwały osobowoci typy A, cechujc si cigłym popiechem, nieustannym zaspokajaniem potrzeby rywalizacji i zwikszonym ryzykiem zapadalnoci na choroby układu krenia (zwłaszcza zło czyni ogromne spustoszenie w sercu); ze strony cech sytuacyjnych - tymczasowymi, doranymi nieprzyjemnymi doznaniami zwizanymi z bólem i upałem, lub bardzie trwałymi frustracjami spowodowanymi ubóstwem; na poziomie interakcji człowiek - sytuacja - zdenerwowaniem jednostki prowadzcym do zmian w sposobie mylenia, postrzegania sytuacji i podejmowania decyzji albo kreowaniem (prowokowaniem) przez ludzi o skłonnociach agresywnych nieprzyjemnych dla nich sytuacji, zwikszajcych ich frustracj i nasilajcych agresywno. Warto odnie si w tym miejscu do teorii poznawczo-neoasocjacyjnej L. Berkowitza, bdcej niejako rozwiniciem przeformułowanej hipotezy frustracji-agresji. Otó teoria ta głosi, i przykra sytuacja wyzwala w człowieku bardzo złoony łacuch stanów wewntrznych, w tym negatywnych emocji, uczu i myli. W zalenoci od towarzyszcych nieprzyjemnemu wydarzeniu okolicznoci, negatywne reakcje mog zakoczy si zachowaniem agresywnym bd podjciem ucieczki. To oznacza, e nieprzyjemne bodce doznaniowe, co prawda prowadz do negatywnych uczu, póniej negatywnych myli wzmacniajcych te odczucia (dwa rodzaje: myli i skojarzenia gniewne oraz myli i skojarzenia lkowe), lecz od składników sytuacji zaley, czy te negatywne myli doprowadz do agre- 8 D.T. Kenrick, S.L. Neuberg, R.B. Cialdini: Psychologia społeczna. Gdask 2002, s. 495-530
251 sji. Obecno w sytuacji przedmiotów bd zdarze o cechach agresywnych, np. broni, sprzyja wikszej agresywnoci. W wyjanieniu celu agresji, jakim jest osiganie korzyci materialnych i społecznych, pomocna okazuje si teoria społecznego uczenia si A. Bandury. Głosi ona, e jednostka ludzka uczy si zachowa agresywnych pod wpływem zwizanych z nimi otrzymywanych nagród albo w skutek obserwowania, jak kto inny jest za takie postpowanie nagradzany. Przy tym człowiek nie musi by wcale rozzłoszczony, by zachowywa si agresywnie w celu osignicia wymiernych korzyci materialnych i potencjalnych korzyci społecznych. Jak nietrudno zauway, chodzi tu o agresj instrumentaln. Korzy w tym przypadku nasila agresj, pod warunkiem, e ma charakter bezporedni lub wtedy, gdy z obserwacji innych ludzi wynika, i przemoc si opłaca. Osiganiu tego celu sprzyjaj nastpujce czynniki: a) osobowe - psychopatia (antyspołeczne zaburzenie osobowoci: impulsywno, niska empatia, wysokie poczucie własnej wartoci, niewraliwo na kar, brak odpowiedzialnoci; skłonno do agresji w celu uzyskania korzyci) i alkohol (tłumi hamowanie agresywnych zachowa, brak lku przed kar, brak współczucia dla ofiary), b) sytuacyjne - oddziaływanie obrazów przemocy w mass mediach, gloryfikowanie przemocy militarnej i wojennej oraz brutalne dyscypliny sportowe (uczestnictwo w nich lub ich ogldanie), c) interakcje, typu spotgowanie rónic midzyludzkich na skutek ogldania scen przemocy albo aktywizacja naszych preferencji dla przekazów zawierajcych elementy agresji czy te nioscych takowe przesłanie. Trzeci z celów agresji - zdobycie lub/i utrzymanie wysokiej pozycji społecznej - koresponduje z teori doboru płciowego i ewolucyjn zasad zrónicowania inwestycji rodzicielskich. Jeli chodzi o dobór płciowy, jest to posta doboru naturalnego, preferujca cechy osobnika, pozwalajce pozyska partnera albo skutecznie rywalizowa z przedstawicielami tej samej płci. Z kolei zrónicowanie inwestycji rodzicielskich to zasada, według której płe najwicej inwestujca w potomstwo, czyli ponoszca najwiksze nakłady, staje si bardziej wybredna w doborze swojego partnera. Zmierzaniu ku realizacji tego celu sprzyjaj: faktory osobowe - przede wszystkim płe mska i poziom testosteronu (rywalizacja o partnerk nasila si u mczyzn w wieku reprodukcyjnym i w momencie ograniczonej dostpnoci do innych zasobów j przycigajcych; wysoki poziom testosteronu nie wpływa na skłonno do agresji w sposób bezporedni, lecz raczej poredni, ponadto nie wyzwala jej i zachowa aspołecznych na drodze automatycznej, potrzebne s dodatkowe warunki - niski status socjoekonomiczny), faktory sytuacyjne - zniewaga, ponienie, drobne sprzeczki - zwady, naruszenie dobrego imienia/wizerunku (agresja słuca ich obronie spotykana jest czsto w tzw. kulturach honoru, nakazujcych broni honoru swojego i rodziny, niekiedy za cen własnego ycia, czyli dopuszczajcych nawet krwawy odwet), faktory interakcyjne - agresja zwizana z wysok pozycj u mczyzn, w ostatecznym rachunku nacelowana na owocn reprodukcj, pojawia si wtedy, gdy inne sposoby osignicia statusu - bardziej bezporednie - s zablokowane, albo wówczas, gdy wystpuj trudnoci z pozyskaniem partnerki. Badania empiryczne dowodz, i wysokie stenie testosteronu nie prowadzi do zachowa agresywnych czy antyspołecznych u mczyzn o wysokiej pozycji społecznej, natomiast zwikszon skłonno do agresji i przestpczoci odnotowuje si u mczyzn z niszych klas społecznych. I ostatni z celów, okrelany jako obrona siebie lub innych ludzi. Generalnie agresj uwaa si za usprawiedliwion w przypadku samoobrony bd, gdy wynika ona z potrzeby obrony innych. Jednak nie wszyscy, bronic si przed przemoc, uciekaj si do niej. Ale s i tacy, którzy korzystaj z niej nie tylko w obronie własnej, lecz stosuj j w swoich działaniach wyprzedzajcych, kierujc si poczuciem narastajcego zagroenia. Wzmagaj
252 skłonno do agresji, słuc temu celowi, takie determinanty, jak: osoba - obronny styl atrybucji (wysoka emocjonalno, dostrzeganie wszdzie zagroenia, percepcja ludzi jako głównego ródła zagroenia) i proporcja efektu/zagroenia (ocena potencjalnych zagroe i korzyci wynikajcych z uruchomienia agresywnego zachowania); sytuacja - spostrzegane zagroenie; interakcje - agresja obronna czy wyprzedzajca moe przyczyni si do wzrostu niebezpieczestwa i windowania spirali przemocy. Wyznaczniki agresji Zdaniem B. Wojciszke, do najwaniejszych wyróników agresji naley zaliczy: - prowokacj (fizyczn, słown); bardziej dotkliwa dla mczyzn ni kobiet; - pobudzenie emocjonalne (potguje wpływ prowokacji i osłabia poznawcz kontrol ludzkiego zachowania); - przemoc obserwowana w mediach (zobojtnienie na sygnały cierpienia, naladowanie i modelowanie, uformowanie nierealistycznego obrazu wiata, zawieszenie norm zakazujcych agresj, uczenie norm obowizujcych w kulturze przemocy ); - normy i oczekiwania społeczne (społeczna norma zakazujca agresji nie zawsze obowizuje; oddziaływanie norm na zachowanie człowieka wynika: po pierwsze - z ich aprobaty bd potpienia przez innych, po drugie - ich respektowanie pozwala na samonagradzanie, a łamanie wiedzie do samotpienia, to ostatnie twierdzenie rodzi bardziej skomplikowane nastpstwa); - wpływ alkoholu (alkohol nasila agresj, prowadzi do uszkodzenia procesów poznawczych, krótkowzrocznoci alkoholowej, zaburzenia funkcjonowania jednostki, zani- onej oceny zagroe, co przyczynia si do osłabienia strachu - podstawowego czynnika hamujcego agresj). Szczegółowe omówienie czynników wyznaczajcych natenie agresji zawiera pozycja ksikowa:człowiek wród ludzi. Zarys psychologii społecznej, 9 do której odsyłamy. Gdyby pokusi si o hierarchizacj powyszych czynników, to wówczas najsilniejszymi okazuj si by prowokacja i pobudzenie. Nastpne w kolejnoci s płe mska i alkohol. Nieco nisze miejsce zajmuje obecno sygnałów wywołujcych agresj, tkwicych w sytuacjach, w których do niej dochodzi, przy równoczesnym wsparciu istniejcego pobudzenia emocjonalnego. Warto przy tym podkreli, e sygnałem wywoławczym moe by te seks. Nieco słabsze oddziaływanie rejestruje si w przypadku wystpienia samych sygnałów czy te nawykowego ogldania przemocy na tamach filmowych. Szczególne niebezpieczne wydaje si ukazywanie pozytywnego obrazu przemocy, ulegajcego wzmocnieniu, który kształtuje pozytywne nastawienie do agresji. Badania dotyczce zwizku przemocy w mediach i agresji w rzeczywistoci potwierdzaj słuszno Bandurowskiej teorii społecznego uczenia si, czyli e obrazy przemocy lansowane w mediach stymuluj agresywne zachowania u widzów w realnych kontaktach tak z osobami bliskimi i znajomymi, jak i obcymi. Dane te jednoczenie przecz prawdziwoci teorii katharsis S. Feshbacha, w której podstawowy pogld sprowadza si do stwierdzenia: agresja nagromadzona w człowieku musi ulec rozładowaniu. Warto zauway, i katharsis dla Feshbacha moe wystpowa w trzech postaciach: właciwej, pomocniczej i zastpczej. Katharsis właciwa przebiega w postaci rozładowania pobudzenia, generujcego agresj, włanie dziki dokonaniu aktu agresywnego. Pomocnicza polega na rozładowaniu tego pobudzenia w skutek realizacji innego ni agresja działania, skutkujcego redukcj napicia. Natomiast zastpcza posta dotyczy rozładowania wspomnianego pobudzenia poprzez obserwacj innego człowieka, który niejako w zastpstwie rozładowuje swoje i 9 B. Wojciszke: Człowiek wród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Warszawa 2002, s. 356-366
253 obserwatora pobudzenie, czynic to przy pomocy agresji bd innych działa sprzyjajcych obnieniu napicia. Dzi wiemy jedno: ogldanie obrazów przemocy w telewizji bynajmniej nie prowadzi do zastpczego rozładowania agresji. Fakty s jednoznaczne - przemoc rodzi dalsze stosowanie przemocy (spirala przemocy). Płe a preferowane formy agresji. Zapobieganie i przeciwdziałanie przemocy Agresja a płe Jedno z interesujcych pyta, zwizanych z poruszan tu problematyk, dotyczy istnienia rónic pomidzy płciami w zakresie agresji. Odpowied nie jest prosta, zaley, bowiem od przyjtej definicji agresji. W zalenoci od tego, jak si j rozumie i jakie znaczenie jej nadaje, mona doj do jednego z trzech moliwych wniosków kocowych, a mianowicie: I - mczyni s bardziej agresywni od kobiet, II - nie ma rónicy midzy agresywnoci kobiet i mczyzn, III - to kobiety s płci bardziej agresywn. W tabeli nr 1 zebralimy wyniki bada pilotaowych, przeprowadzonych na łcznej grupie 2033 studentów studiów dziennych i zaocznych w latach 1997-2004. Respondenci rekrutowali si z dwóch kierunków studiów: Zarzdzanie i marketing - 1341 osób (467 kobiet i 874 mczyzn) oraz Politologia - 692 osób (459 kobiet i 233 mczyzn) Uniwersytetu Zielonogórskiego. Ogółem przebadano 926 kobiet i 1107 mczyzn, co stanowi odpowiednio: 45,5% i 54,5% całej populacji badanych. Tabela nr 1. Preferowane rodzaje agresji w zalenoci od płci. BADANI RODZAJE AGRESJI OGÓŁEM KOBIETY MCZYNI LICZBA % O LICZBA % K LICZBA % M BEZPO REDNIA 1212 59,6 223 24,1 989 89,3 PO REDNIA 821 40,4 703 75,9 118 10,7 EMOCJONALNA 955 47,0 899 97,1 56 5,1 INSTRUMENTALNA 1078 53,0 27 2,9 1051 94,9 FIZYCZNA 1185 58,3 422 45,6 763 68,9 SŁOWNA 848 41,7 504 54,4 344 31,1 JAWNA 835 41,1 249 26,9 586 52,9 NIEJAWNA 1198 58,9 677 73,1 521 47,1 Legenda: Ogółem badanych - 2033 osoby - 100%, ogół kobiet - 926-100%, ogół mczyzn - 1107-100%,% O - procent ogółu, % K - procent wszystkich kobiet, % M - procent wszystkich mczyzn. ródło: Opracowanie własne. Wstpny przegld rezultatów powyszej analizy dowodzi, i u badanych kobiet dominujcymi odmianami agresji s: porednia, emocjonalna, niejawna oraz równowany udział fizycznej i słownej. Natomiast biorcy udział w badaniu mczyni preferuj takie formy agresji, jak: bezporednia, instrumentalna, fizyczna oraz zbalansowany udział postaci jawnej i niejawnej. Działania słuce zahamowaniu agresji Mówic o agresji nie sposób pomin metod słucych jej zapobieganiu i przeciwdziałaniu. W niniejszym materiale zmuszeni jestemy potraktowa je jedynie sygnalnie, odwołujc zainteresowanych do profesjonalnej literatury przedmiotu. Do najczciej wymienianych zalicza si m.in.: - uczenie alternatywnych sposobów osigania korzyci w porównaniu z zachowaniami agresywnymi; - uczenie opanowania złoci za pomoc myli;
254 - podejmowanie działa profilaktycznych, majcych na celu usuwanie zagroe, typu ograniczenie dostpu do broni; - karanie agresji ludzkiej (o ile funkcja odstraszajca moe by skuteczna, pod warunkiem przekonania sprawcy o nieuchronnoci kary za agresj, o tyle funkcja wychowawczo-korekcyjna, majca zahamowa u ukaranej jednostki przyszłe zachowanie agresywne, jest nader wtpliwa); - złoone interwencje psychologiczne, uwzgldniajce metody poznawczo - behawioralne, majce na celu usuniecie agresji poprzez eliminacj czynników j inicjujco - podtrzymujco - potgujcych oraz poprzez implementacj alternatywnych, podanych wzorów zachowania, aprobowanych i nagradzanych społecznie (interwencje te okazuj si najbardziej efektywnymi metodami). Podsumowujc cało rozwaa pragniemy stwierdzi, i agresji, pojmowanej jako zachowanie nabyte, mona si oduczy bd skutecznie j zahamowa. Jestemy istotami z gruntu prospołecznymi. Jak zwykł mawia antropolog - B. Malinowski - nie ma społeczestwa bez współpracy i wzajemnoci.