Europejski Model Społeczny. Doświadczenia i kierunki zmian Dariusz Rosati 11.06.2007r Pojęcie ESM ESM: zestaw celów i instrumentów polityki społecznej, oparty na solidarności, sprawiedliwości społecznej, dąŝeniu do zapewnienia swobodnego rozwoju i poszanowaniu godności człowieka; RóŜne odmiany ESM w Europie: nordycki, anglosaski, kontynentalny, śródziemnomorski; Główne cechy ESM: DuŜe państwo z szerokim zakresem interwencji i funkcji społeczno-gospodarczych; Wysokie i progresywne podatki; Szeroki zakres zabezpieczeń społecznych i instrumentów wsparcia dochodowego adresowany do wszystkich obywateli; Szeroki zakres usług społecznych, w tym ochrona środowiska naturalnego; 1
Wydatki publiczne w UE-15 i USA, 1960-2005, (% PKB) 55 50 49.3 48.3 45 45.8 UE-15 40 35 35.1 32.5 33.7 34.8 36.5 USA 30 25 28.4 28.1 1960 1970 1980 1990 2005 Udział podatków w PKB, 1965-2004, (%) 45 EU-15 40 35 OECD %PKB 30 USA 25 20 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 Source: Revenue statistics 1965-2005; OECD, 2006. 2
Sukces ESM w latach 1945-1975 Wysokie tempo wzrostu PKB (>4%); Równowaga makroekonomiczna: niskie bezrobocie, niska inflacja, niski dług publiczny; PKB na mieszkańca wzrósł z 35% do ponad 70% poziomu USA; Poprawa innych wskaźników dobrobytu : edukacja, poziom zdrowotny, długowieczność, ograniczenie ubóstwa, powszechny dostęp do usług społecznych, aktywność kobiet; W sumie: jednoczesne zapewnienie wzrostu, stabilizacji i sprawiedliwości społecznej; Przejawy kryzysu ESM po 1975r Słabnące tempo wzrostu gospodarczego; Wzrost bezrobocia i spadek aktywności zawodowej społeczeństw europejskich; Pogorszenie stanu finansów publicznych i wzrost zadłuŝenia; Znikomy postęp (lub brak) w realizacji innych celów społecznych (nierówności dochodowe, wykluczenie). 3
Symptomy kryzysu: spadek tempa wzrostu PKB i rosnące bezrobocie (Europa Zachodnia) 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 9,19 GDP growth rate, % 8,32 Unemployment rate, % 3,88 3,2 2,4 2,1 1970-1980 1980-1990 1990-2000 80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 PKB/mieszkańca w UE-15, 1950-2000 (in PPS, ceny stałe 1995, USA = 100) 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 4
Symptomy kryzysu: niskie stopy zatrudnienia (2005, %) UE-15 USA Stopa zatrudnienia, ogółem Stopa zatrudnienia dla osób +55 lat Stopa zatrudnienia kobiet 65,2 44,1 57,4 71,5 60,8 65,6 Source: Eurostat 0,3 0,29 0,28 Współczynnik Giniego dla UE-15 (UE-15 bez Belgii i Hiszpanii, średnia arytmetyczna w spółczynników krajow ych) 0,280 0,286 0,293 0,27 0,26 0,258 0,25 0,24 1985 1995 2000 2005 5
Wydatki publiczne a HDI Kraj Wydatki publiczne (% PKB) HDI 1983 2004 1985 2004 Irlandia 49.8 34.0 0.848 0.956 Holandia 58.7 46.3 0.898 0.947 1993 2004 1995 2004 Finlandia 60.4 50.2 0.917 0.947 Szwecja 68.0 56.8 0.933 0.951 Hiszpania 47.6 38.8 0.910 0.938 Source: Eurostat and Human Development Report 2006, UNDP. Przejawy kryzysu: pogorszenie stanu finansów publicznych (UE-15) Stopa redystrybucji dochodu wzrosła z 22% w 1950 r do 48% w 2000 r; Transfery socjalne wzrosły w latach 1970-1985 o 6% PKB; Składki na ubezpieczenia społeczne wzrosły w latach 1970-1985 o 4% PKB; Podatki bezpośrednie wzrosły w latach 1970-1985 o 3% PKB; Dług publiczny wzrósł z 34% w 1960 r do 71% w 2004 r!!! 6
Deficyt a wzrost w UE: Wpływ salda finansów publicznych na tempo wzrostu PKB, %, 1961-2005 (Komisja Europejska, 2006) Trend PKB (1995-2005, 25 państw) Trend PKB (1961-1995, 15 państw) Potencjalny PKB (1995-2005) Wpływ natychmiastowy 0,112*** 0,314*** 0,097*** Wpływ opóźniony o jeden rok 0,115*** 0,328*** 0,088** Wpływ opóźniony o dwa lata 0,120*** 0,310*** 0,090** Potencjalny PKB (1961-1995) 0,295*** 0,304*** 0,293*** Dekompozycja róŝnicy w poziomie rozwoju pomiędzy USA i UE Podstawowe równanie poziomu PKB/mieszkańca: PKB/mieszkańca = E x H x P E stopa zatrudnienia; H intensywność pracy (ilość godzin/rok); P produktywność (wydajność pracy/ godzinę); 7
UE vs. USA Dwa róŝne modele ekonomiczne Czynnik równania USA (2003) EU-15 (2003) EU-15 (USA=100) Stopa zatrudnienia E (% siły roboczej) 72 64 89 Intensywność pracy (godziny/rok) 1800 1520 84 Wydajność pracy (US=100) 100 94-96 94-96 PKB/mieszkańca - - 70,3-71,8 Nowe wyzwania Zmiany demograficzne: Starzenie się społeczeństw europejskich na skutek wzrostu długowieczności i spadku dzietności; Udział osób +65 lat w całości populacji wzrósł z 3% w 1900r, do 10% w 1960r, i do 18% w 2004r; Stopa uzaleŝnienia (dependency ratio) dla osób +60 wzrosła z 26% w 1960r do 35% w 2000r; Globalizacja: Wzrost konkurencji ze strony nowych krajów uprzemysłowionych; Schyłek i upadek branŝ pracochłonnych, produkujących dobra standardowe i stosujących typowe technologie; Delokalizacja przemysłu; Rewolucja technologiczna Pojawianie się nowych produktów i nowych procesów produkcyjnych; Wzrost konkurencji; Przyspieszone starzenie się branŝ, produktów, procesów produkcyjnych i zawodów; 8
Co naleŝy robić? Zachować główne cele i wartości ESM; Zrozumieć i zaakceptować zmiany zachodzące w świecie; Dostosować politykę i instrumenty do nowych wyzwań; Ograniczyć zakres państwa wzmacniając jego funkcje prorozwojowe (edukacja, B&R, instytucje); Zmodernizować instrumenty polityki rynku pracy, zabezpieczeń społecznych, polityki podatkowej i socjalnej; Cele i instrumenty ESM CELE 1. Pełne zatrudnienie i ochrona przed ryzykiem rynku pracy 2. Zapewnienie dochodu osobom niezdolnym do pracy (osoby starsze, młodzieŝ, chorzy, niepełnosprawni) 3. Walka z ubóstwem i zmniejszanie nierówności dochodowych 4. Powszechny dostęp do podstawowych usług społecznych INSTRUMENTY 1. Polityka regulacji rynku pracy (m.in. kodeks pracy) 2. System zabezpieczeń społecznych (emerytury, renty, zasiłki, stypendia) 3. Redystrybucja dochodów poprzez podatki i transfery 5. Dostarczanie usług społecznych (bezpłatnie lub po niskich cenach) 9
Udział wydatków publicznych w PKB a tempo wzrostu PKB (kraje OECD, 1960-1996, %) 7 6,6 6 5 4 3 2 1 0 4,7 3,8 2,8 2 1,6 <25 25-30 30-40 40-50 50-60 >60 Źródło: J. Gwartney, R. Lawson, R. Holcombe, The Scope of Government and the Wealth of Nations, Cato Journal 18(2), pp.163-190, Fall 1998. Dochody sektora finansów publicznych w 22 krajach OECD w 2004 r (% PKB), a średnie roczne tempo wzrostu PKB w latach 2000-2004 (%) 65 60 55 50 45 40 35 30 25 y = -2,8732x + 52,383 R 2 = 0,2009 20 0,00 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 10
Polityka rynku pracy Odejść od polityki ochrony miejsc pracy (EPL) na rzecz polityki ochrony pracowników: promocja zatrudnienia poprzez programy wspierania mobilności, adaptacyjności i podnoszenia kwalifikacji pracowników (employability, flexicurity); Modernizować system zasiłków dla bezrobotnych; uzupełnić je systemem finansowania kształcenia i realokacji pracowników; Niskie ustawowe płace minimalne uzupełnić systemem subsydiowania niskopłatnych miejsc pracy (negative income tax); Systemy zabezpieczeń społecznych Wyeliminować bodźce do wcześniejszego wychodzenia z rynku pracy (wcześniejsze emerytury, świadczenia przedemerytalne, emerytury branŝowe); Stworzyć zachęty dla wydłuŝania okresu aktywności zawodowej; Uszczelnić i zracjonalizować systemy rentowe; Promować reformy emerytalne oparte na kapitalizacji składek i wielofilarowości; Poprawa zdrowotności i wzrost długowieczności uzasadnia podniesienie ustawowego i faktycznego wieku emerytalnego; 11
Wpływ wydatków na zabezpieczenia społeczne i na inwestycje na potencjalny wzrost gospodarczy (UE25, 1961-2005, źródło: Komisja Europejska) Transfery społeczne (% PKB) Inwestycje brutto w środki trwałe (% PKB) Ilość obserwacji Wpływ natychmiastowy -0,120*** 0,117*** 469 Wpływ z opóźnieniem rocznym -0,121*** 0,049** 452 Liczba krajów 25 25 Polityka podatkowa KaŜdy podatek powoduje straty w efektywności (poprzez efekt dochodowy i efekt substytucji); koszt ten trzeba porównywać z korzyściami uzyskanymi dzięki wydatkom publicznym; Stara Europa ma wysokie i progresywne podatki; Stara Europa w nadmiernym stopniu wykorzystuje podatki bezpośrednie (dochodowe), a w niedostatecznym stopniu podatki pośrednie; Przed europejskim systemem podatkowym stawia się zbyt wiele celów: fiskalne, socjalne, efektywnościowe, strukturalne; 12
Efektywne stawki opodatkowania pracy w krajach OECD (podatek dochodowy + składka na ubezpieczenia społeczne subsydia) jako % całkowitego kosztu pracy (2003r) 60 50 40 30 20 10 0 Sweden Belgium Single Married, 2 children Hungary Finland France Turkey Greece Poland Italy Germany Austria Spain Denmark Slovakia Port ugal Netherlands Norway United Kongdom Canada Australia Czech Republic Japan Switzerland Mexico United States Korea Ireland Kierunki reform podatkowych Luxembourg New Zealand Iceland ObniŜać podatki bezpośrednie; ObniŜać progresję; Wprowadzić ujemne podatki (negative income tax) dla najniŝszych dochodów z pracy W zakresie niezbędnym dla realizowania celów społecznych zwiększać zakres podatków pośrednich; CięŜar niezbędnej redystrybucji dochodu przesuwać na stronę wydatków budŝetu; Reforma wydatków: ograniczenie udziału wydatków socjalnych, lepsze adresowanie, wzrost wydatków rozwojowych; 13
Walka z ubóstwem i wykluczeniem Tradycyjna polityka w postaci pomocy socjalnej nie likwiduje przyczyn i źródeł ubóstwa i wykluczenia; Podstawową przyczyną ubóstwa jest brak pracy, a najlepszą polityką zwalczania ubóstwa i wykluczenia jest polityka promocji i zwiększania zatrudnienia (likwiduje ubóstwo, ogranicza patologie, zapobiega utracie kwalifikacji, przyspiesza wzrost gospodarczy); Najlepszą polityką zwiększania szans zatrudnienia jest edukacja i kształcenie, w tym ustawiczne i dokształcanie; Gdy przyczyną ubóstwa są niskie płace, naleŝy stosować programy subsydiowania niskopłatnych miejsc pracy, natomiast polityka podnoszenia ustawowej płacy minimalnej jest nieskuteczna i szkodzi zwiększaniu zatrudnienia; Poziom w ykształcenia a stopa bezrobocia w krajach OECD, 2003, (%) 35 30 25 20 15 10 5 NiŜsze średnie WyŜsze 0 AU AT BE CA CZ DE FI FR GE GR HU IR IT LU ME NE NO PL PO SP SW SU TU UK US 14
Podsumowanie ESM nie działa; Nowe wyzwania mają charakter trwały; Jeśli chce zachować się cele i wartości ESM, konieczna jest zmiana metod, instrumentów i polityk jego realizacji; Kluczem jest zdolność do dostosowania; Polityka winna umoŝliwiać i ułatwiać niezbędne dostosowania poprzez promowanie i wzmacnianie aktywności, samodzielności, elastyczności, adaptacyjności, mobilności, nabywania nowych kwalifikacji, innowacyjności i inicjatywy; Brak koniecznych reform skazuje Europę na trwałą stagnację i schyłek cywilizacyjny. 15