Makroekonomia 1 Wykład 11: Rynek pracy i naturalna stopa bezrobocia Gabriela Grotkowska Katedra Makroekonomii i Teorii Handlu Zagranicznego
Od sztywnych do zmiennych cen Co się dzieje, gdy firmy reagują na wzrost popytu zwiększeniem produkcji: Wzrost produkcji wzrost zatrudnienia spadek bezrobocia wyższe płace wyższe koszty produkcji dla firm wyższe ceny żądania wyższych płac wyższe ceny itd Dotychczas założenie o stałych cenach i braku ograniczeń po stronie podażowej Teraz: jak ceny i płace się dostosowują i jak to wpływa na produkcję Centralny mechanizm tych dostosowań: RYNEK PRACY
Plan wykładu Współczesny rynek pracy Podstawowe terminy Popyt, podaż i niedopasowanie Dynamika rynku pracy i przepływy na rynku pracy Bezrobocie i jego rodzaje Naturalna stopa bezrobocia Ustalanie płac i cen w gospodarce: model Blancharda determinanty naturalnej stopy bezrobocia
Jak faktycznie funkcjonuje rynek pracy? Model klasyczny: pełne zatrudnienie, czyli brak bezrobocia Płaca realna jest równa krańcowej produktywności pracy (w/p = MPL) A jak jest w rzeczywistości?
Spojrzenie na polski rynek pracy (IV kwartał 2011) Ludność kraju 38 492 tys. Ludność w wieku produkcyjnym 31 884 tys. osób Dzieci do 15. roku życia Ludność aktywna zawodowo 17951 tys. osób Osoby bierne zawodowo: nie chcą lub nie mogą pracować Pracujący 16 201 tys. osób Bezrobotni 1 750 tys. osób
Polski rynek pracy: miary względne 65.0 21.0 60.0 55.0 50.0 45.0 40.0 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 19.0 17.0 15.0 13.0 11.0 9.0 7.0 5.0 Stopa aktywności Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia (prawa oś) 4 okr. śr. ruch. (Stopa aktywności) 4 okr. śr. ruch. (Wskaźnik zatrudnienia) 4 okr. śr. ruch. (Stopa bezrobocia (prawa oś))
Neoklasyczny model rynku pracy: płaca jest równa produktywności Płaca realna Popyt na pracę Podaż pracy W/p L Zatrudnienie
Specyfika współczesnego rynku pracy Niejednorodny popyt i podaż Wysokie koszty dostosowawcze (kosztowna mobilność kwalifikacyjna i przestrzenna) Niepełna informacja Związki zawodowe i umowy zbiorowe Bariery w wolnokonkurencyjnym mechanizmie płacowym
Popyt na pracę w dzisiejszej gospodarce Permanentność stanu restrukturyzacji gospodarki Dynamika i zmienność współczesnego procesu gospodarowania: postęp technologiczny (SBTC) handel międzynarodowy (miejsce Polski w światowym podziale pracy) przepływy czynników produkcji: migracje i inwestycje bezpośrednie dynamiczne zmiany preferencji konsumentów: globalne wzorce konsumpcyjne Czy możliwe jest przewidywanie struktury popytu na pracę? Wielkość popytu Struktura zawodowa (kwalifikacyjna)
Podaż pracy w dzisiejszej gospodarce Wymiar jakościowy, a nie ilościowy Wielowymiarowy charakter współczesnych kompetencji: cechy osobowe kompetencje kluczowe kwalifikacje zawodowe Uwarunkowanie przez system edukacji szkolnej i pozaszkolnej Koszty i opóźnienia w czasie w zakresie dostosowań podaży Sztywność tradycyjnego systemu edukacji (opartego w dużej mierze o mechanizmy pozarynkowe) Ograniczone możliwości oddziaływania poprzez szkolenia i kształcenie ustawiczne
Niedopasowanie stanem permanentnym Permanentne różnice w położeniu na rynku pracy osób o różnych kwalifikacjach We współczesnej gospodarce niedopasowanie strukturalne jest nie do uniknięcia Choć działają pewne mechanizmy mające ją niwelować, jest to stan będący udziałem wszystkich rynków pracy w krajach o gospodarce rynkowej Powstaje tylko pytanie o skalę tego niedopasowania Rola państwa w ograniczaniu niedopasowań
RODZAJE BEZROBOCIA
Jak powstaje bezrobocie koniunkturalne? w w 0 Δw w 1 ΔL= U LS LD 1 LD 0 Bezrobocie to powstaje wskutek jednocześnie działających przyczyn: 1) spadku popytu na pracę LD 2) nieobniżania się płac do nowego 13 poziomu równowagi L Jeśli spada popyt na pracę (LD 0 przesuwa się do LD 1 ) to przy wyjściowych płacach na poziomie w 0 na rynku pozostanie grupa osób, które zostaną zwolnione z pracy ΔL, które staną się bezrobotnymi U Gdyby płace obniżyły się do nowego poziomu równowagi w 1, to zmniejszyłoby koszty produkcji na tyle, że firmy nie zwolniłyby pracowników, zatrudnienie pozostałoby stałe a bezrobocia by nie było Problem: nieelastyczność płac w dół w krótkim czasie
Jak można zlikwidować bezrobocie koniunkturalne? w B LS A. Przez zwiększenie zdolności płac do obniżania się do poziomu równowagi np. usuwając regulacje dotyczące płacy minimalnej w 0 Δw w 1 A ΔL= U LD 1 LD 0 L B. Przez ponowne zwiększenie popytu na pracę, co może nastąpić, jeśli firmy zetkną się ze wzrostem popytu na swoje produkty, to zaś (jeśli mówimy o interwencji państwa) może wynikać: albo ze zwiększenia wydatków (w tym ekspansywna polityka fiskalna) albo z ze zwiększenia podaży pieniądza (ekspansywna polityka monetarna) 14
Jak bardzo można obniżyć stopę bezrobocia Szybki wzrost gospodarczy powoduje spadek stopy bezrobocia. Ale jak bardzo może obniżyć się stopa bezrobocia? Nawet w USA, w okresie minionego półwiecza, stopa bezrobocia nigdy nie spadła poniżej poziomu 2,9%. Jak to możliwe, iż obserwujemy znaczące bezrobocie, nawet wówczas gdy wiele firm ma trudności ze znalezieniem pracowników? Punktem wyjścia dla naszych rozważań, jest obserwacja, że nawet w najlepszych czasach, miejsca pracy są nieprzerwanie tworzone i niszczone.
Kreacja i destrukcja miejsc pracy Nawet w dobrych okresach, większość z nas zna kogoś, kto właśnie stracił pracę. Źródło: Rocznik Statystyczny pracy 2010
Kreacja i destrukcja miejsc pracy Istnieje wiele powodów do destrukcji miejsc pracy: zmiany strukturalne w gospodarce złe zarządzanie bądź pech konkretnych firm Ten nieustanny ruch na rynku pracy jest jednym ze źródeł bezrobocia frykcyjnego jednego z głównych powodów tego, że obserwujemy bezrobocie nawet wówczas, gdy obfitość miejsc pracy jest znacząca.
Poszukiwanie pracy Gdy pracownik traci zatrudnienie nie z własnej woli z powodu likwidacji miejsca pracy, zwykle nie przyjmuje pierwszej oferty zatrudnienia, jaką znajdzie (programista) Pracownicy często dobrowolnie odchodzą z pracy, zwykle z powodów osobistych, takich jak przeprowadzka rodziny, z powodu niezadowolenia z dotychczasowej pracy, bądź chęci szukania lepszych perspektyw Gdyby wszyscy pracownicy i wszystkie miejsca pracy były podobne do siebie, poszukiwanie pracy nie byłoby konieczne. Gdyby informacja o miejscach pracy i o pracownikach była pełna i dokonała, proces poszukiwania pracy byłby bardzo szybki. W praktyce jednak, jest pewną normą dla pracownika, który stracił pracę, bądź młodego pracownika poszukującego pierwszej pracy, poświęcenie co najmniej kilku tygodni (miesięcy) na poszukiwanie zatrudnienia.
Bezrobocie frykcyjne Bezrobocie frykcyjne to bezrobocie związane z czasem poświęcanym na poszukiwanie pracy. Pewien poziom bezrobocia frykcyjnego jest nieunikniony z dwóch powodów: ciągły proces tworzenia i destrukcji miejsc pracy na rynek pracy nieustannie wchodzą nowe osoby
Współczesny rynek pracy
Przepływy na rynku pracy: USA Co miesiąc: 6,7 mln osób opuszcza swoje miejsce pracy ¾ to odejścia, a ¼ to zwolnienia Odpływy z bezrobocia: 3,1 mln (czyli co miesiąc 44% bezrobotnych opuszcza ten stan) Przeciętny czas bezrobocia = 1/0,44 = 2,27 miesiąca 1,5 Bezrobotni, 7 m 1,8 Pracujący, 127 m 1,1 1,3 3,5 1,7 Bierni, 67 m 1,5
Dynamika współczesnego rynku pracy Zasób bezrobotnych: jak lotnisko pełne pasażerów Duży napływ i odpływ pasażerów Zła pogoda doprowadziła do zamknięcia lotniska
Kiedy powstaje bezrobocie strukturalne? Kiedy miejsca pracy i poszukujący pracy są heterogeniczne tzn. różnią się i nie zawsze do siebie pasują Kiedy istnieją zasady działania przeszkadzające w zatrudnieniu każdego poszukującego pracy zgodnie z zasadami opłacalności stosowanymi przez firmy lub kiedy zatrudnienie się na warunkach opłacalnych dla firmy jest nieopłacalne dla poszukujących pracy, co jednak nie powoduje ich wycofania się z dalszych poszukiwań 2
Bezrobocie strukturalne w ujęciu graficznym w w 0 E JA L 0 U 0 LS LS LD 0 Przy istniejącym popycie na pracę (LD 0 ) i danych stawkach płac (w 0 ) zatrudnienie wynosi L 0, a na rynku są bezrobotni U 0. Równowagę 24 wyznacza punkt E L Można z całkowitej podaży pracy (LS) wyodrębnić część (JA) w postaci osób, które dysponują wystarczającą informacją, żeby się zatrudnić, są dopasowane do miejsc pracy, godzą się na istniejące place i pracodawcy nie napotykają żadnych przeszkód, by przyjąć ich do pracy Te część (JA) można nazwać efektywną podażą pracy Efektywna podaż pracy rośnie w miarę wzrostu stawek płac, bo ubywa osób nie akceptujących / nie mogących się zatrudnić przy niższych płacach
Co się stanie z bezrobociem strukturalnym, kiedy popyt na pracę wzrośnie? w w 1 w 0 E 1 E 0 JA L 0 L 1 U 1 U 0 LS LS LD 0 LD 1 Przy istniejącym popycie na pracę (LD 0 ) i danych stawkach płac (w 0 ) zatrudnienie wynosi L 0, a na rynku są bezrobotni U L Kiedy rośnie popyt na pracę stawki płac też muszą rosnąć, jeśli całe bezrobocie w punkcie wyjścia miało charakter strukturalny (nie ma dodatkowych osób, które można zatrudnić za płace w 0 ) Bezrobocie wówczas może zmniejszyć się tylko o tych bezrobotnych strukturalnie, którzy wskutek wyższych płac zatrudnią się (różnica miedzy U 0 i U 1 ) 25
Jak usuwać bezrobocie strukturalne? Bezrobocia strukturalnego nie można za pomocą zwiększania agregatowego popytu Metody usuwania bezrobocia strukturalnego muszą odnosić się do przyczyn wskutek którego ono powstało Nie ma jednej uniwersalnej metody Ponieważ w różnych krajach różne przyczyny mają znaczenie w utrzymywaniu bezrobocia strukturalnego reformy usuwające te przyczyny powinny być w tych krajach też różne Większość środków pozwalających zmniejszyć strukturalne bezrobocie należy do grupy czynników instytucjonalnych. Polegają one na zmianie zasad działania pewnych fragmentów rynku pracy i innych mechanizmów gospodarczych 2
Przykładowe metody usuwania bezrobocia strukturalnego Poprawa informacji o rynku pracy Ułatwienie zawierania umów o pracę i ich rozwiązywania Zmniejszenie znaczenia regulacji płac Uelastycznienie dostosowań szkolnictwa do popytu na kwalifikacje Zmniejszanie kosztów migracji (za pracą) Eliminacja demotywującego oddziaływania świadczeń na decyzje o podejmowaniu pracy Zmniejszanie opodatkowania pracy 27
NATURALNA STOPA BEZROBOCIA
Naturalna stopa bezrobocia Ponieważ bezrobocie frykcyjne jest nieuchronne, a wiele gospodarek boryka się także z problemem bezrobocia strukturalnego, to pewien poziom bezrobocia w gospodarce jest rzeczą normalną lub naturalną. Faktyczne bezrobocie waha się wokół poziomu normalnego. Naturalna stopa bezrobocia to typowa stopa bezrobocia, wokół której waha się faktyczna stopa bezrobocia.
Naturalna stopa bezrobocia Podsumowując zależności między różnymi typami bezrobocia można stwierdzić: Bezrobocie naturalne = bezrobocie frykcyjne + bezrobocie strukturalne Bieżące bezrobocie = Bezrobocie naturalne + bezrobocie cykliczne Być może ze względu na jego nazwę, często uważa się, że naturalna stopa bezrobocia to wielkość stała, która nie zmienia się w czasie i na którą nie ma wpływu polityka rządu. Żadne z tych stwierdzeń nie jest prawdziwe: naturalna stopa bezrobocia zmienia się w czasie, i polityka rządu może wpływać na jej poziom.
Ustalanie się płac w gospodarce, czyli czemu płace nie zawsze równe są produktywności? Różne sposoby ustalania płac: Ustalane przez pracodawcę Negocjacje pracownik-pracodawca Negocjacje zbiorowe (poziom firmy, branży, kraju) Negocjacje zbiorowe W USA: mniej niż 25% W krajach Europy: więcej (nawet do 80%) Im wyższe kwalifikacje, tym większy zakres negocjacji (prezes banku, znany sportowiec vs pracownik McD) Waga zaszłości historycznych Rola związków zawodowych
Czy istnieje jedna teoria dotycząca ustalania się płac? Płaca musi przekraczać płacę progową pracownika Wysokość płacy zależy od warunków na rynku pracy: im niższe bezrobocie, tym wyższe płace Podział renty związanej z zyskiem nadzwyczajnym
Jak ekonomiści wyjaśniają kształtowanie się płac? Nawet przy braku negocjacji zbiorowych, pracownicy mają jakąś siłę negocjacyjną (aby otrzymać płacę powyżej płacy progowej): Firmom może zależeć, aby płacić więcej niż wynosi płaca progowa
Siła negocjacyjna pracownika Zależy od tego, jak bardzo kosztowne dla firmy jest zastąpienie pracownika innym i jak trudne (kosztowne) dla pracownika jest znalezienie innej pracy Znacznie ma zatem: natura pracy (jakich wymaga kwalifikacji, czy są one rzadkie, czy są kwalifikacje ogólne czy specyficzne dla firmy) sytuacja na rynku pracy
Płace wydajnościowe Firmy mogą odnosić korzyść z tego, że płacą pracownikom więcej niż wynosi ich płaca progowa Znacznie ma zatem: natura pracy (jakie znaczenie ma zaangażowanie pracownika) sytuacja na rynku pracy (przy niskim bezrobociu, pracownicy chętniej będą odchodzić z pracy)
Henry Ford: 5$ za dzień 1914: zasada 5$ za 8-godzinny dzień pracy Wcześniej 2,3$ za 9 godzin Problemem firmy były bardzo duże odpływy z zatrudnienia Zyski w 1914 wyższe niż w 1913, ale czy z tego powodu? Inne korzyści firmy: przeciwdziałanie rozwojowi związków zawodowych i reklama Roczna stopa rotacji pracowników (%) 1913 1914 1915 Stopa rotacji 370 54 16 Stopa zwolnień 62 7 0,1
Płace, ceny, bezrobocie Płaca nominalna zależy od: Oczekiwanego poziomu cen P e Stopy bezrobocia u Innych zmiennych, które wpływają na poziom płac z W P e F( u, z) (, )
Rola oczekiwanego poziomu cen i stopy bezrobocia Czemu ceny mają wpływać na płace? Zarówno dla pracowników, jak i firm znaczenie mają płace realne, nie nominalne Dlaczego oczekiwany poziom cen? Ustalając płace odnosimy się do okresu, dla którego nie znamy cen; mamy tylko oczekiwania; np. ustalamy płace na przyszły rok i bierzemy pod uwagę oczekiwania cenowe na przyszły rok Wpływ poziomu bezrobocia na płace
Rola innych czynników Inne czynniki wpływające na poziom płac: Zasiłek dla bezrobotnych Płaca minimalna Stopień ochrony zatrudnienia (im więcej firmę kosztuje zwolnienie pracownika, tym większa jego siła przetargowa i wyższa jego płaca)
Jak z kolei determinowane są ceny w gospodarce? Ceny zależą od kosztów Koszty zależą od technologii oraz cen nakładów Załóżmy, że: Y AN gdzie Y - produkt, N zatrudnienie, A produktywność pracy Stała produktywność pracy W praktyce znaczenie też mają inne nakłady: kapitał, surowce, energia
Jak determinowane są ceny w gospodarce? Niech A = 1, wówczas Y = N Krańcowy koszt produkcji wynosi W Ponieważ na większości rynków nie mamy konkurencji doskonałej, faktycznie cena nie jest równa kosztowi krańcowemu, ale go przewyższa o wielkość marży: P ( 1 )W
Model równowagi na rynku pracy Załóżmy teraz, że płace nominalne zależą od faktycznego poziomu cen (a nie oczekiwanego) Innymi słowy załóżmy, że faktyczne ceny są równe oczekiwanym Wówczas dwa równania: wage-setting equation i price-setting equation determinują stopę bezrobocia w gospodarce
Równanie płac (wage-setting equation) W W P PF ( u, z) F( u, z) Im wyższa stopa bezrobocia, tym niższa płaca realna (mniejsza siła przetargowa pracowników)
Równanie cen (price-setting equation) P P W W 1 (1 ) W 1 P 1 Płace realne płacone przez firmy determinowane są przez ich pozycję rynkową i zachowania w zakresie ustalania cen: wzrost marży prowadzi to wzrostu cen (przy danym poziomie płac), czyli do niższej płacy realnej (uwaga to działa gdy mówimy o wielkościach agregatowych)
Równowaga na rynku pracy i naturalna stopa bezrobocia Płaca realna W/P 1 1 Wage-setting equation, WS Price-setting equation, PS u n Stopa bezrobocia, u
Równowaga na rynku pracy F( u, z) n 1 1 Rynek pracy jest w równowadze, gdy płaca realna wynikająca z wage-setting equation i płaca realna wynikająca z price-setting equation były sobie równe Dzieje się tak, gdy u = u n Tę stopę bezrobocia nazywamy naturalną stopą bezrobocia
Czy to ujęcie rynku pracy znacząco różni się od ujęcia z użyciem krzywej popytu i podaży? Płaca realna W/P Wage-setting equation, WS 1 1 Price-setting equation, PS N n L Zatrudnienie, N
Czy określenie naturalna jest dobrym określeniem? Naturalny = właściwy naturze, przyrodzie, zgodny z jej prawami Ale nie jest stała Zależy od z oraz marży Odzwierciedla raczej pewne strukturalne cechy gospodarki, stąd lepszą nazwą byłoby chyba strukturalna stopa bezrobocia
Wzrost zasiłków dla bezrobotnych Płaca realna W/P 1 1 PS WS 1 WS 0 u n u n Stopa bezrobocia, u
Wzrost marży zysku firm (np. łagodniejsza polityka antymonopolowa) Płaca realna W/P 1 1 1 1 ' WS PS 0 PS 1 u n u n Stopa bezrobocia, u
Od bezrobocia do zatrudnienia Naturalny poziom zatrudnienia = poziom zatrudnienia występujący, gdy stopa bezrobocia jest równa naturalnej stopie bezrobocia u N N U L L N L L(1 u) L(1 n u n ) 1 N L
Od zatrudnienia do produktu Naturalny poziom produktu (tzw. produkt potencjalny) = produkt wytwarzany przy naturalnej stopie bezrobocia Y n F(1 N n Yn L L(1 u n ) 1, z) 1
Podsumowanie Płaca realna determinowana w procesie ustalania płac jest malejąca funkcją stopy bezrobocia. Płaca realna związana z procesem ustalania cen jest stała. Równowaga na rynku pracy wymaga, aby płaca realna determinowana w procesie ustalania płac była równa płacy realnej związanej z procesem ustalania cen; to z kolei decyduje o stopie bezrobocia Stopa bezrobocia w równowadze nazywana jest naturalną stopą bezrobocia Z naturalną stopą bezrobocia wiąże się naturalny poziom zatrudnienia i produkt na poziomie naturalnym
Co dalej? Równowaga na rynku pracy określa naturalną stopę bezrobocia, która z kolei określa naturalny poziom produkcji. Jeśli zatem to równowaga na rynku pracy determinuje poziom bezrobocia i produkcji, to co robiliśmy na poprzednich zajęciach?? Czy poziom produkcji nie jest określany przez politykę fiskalną, eksport netto i podaż pieniądza?
Wyjaśnienie pozornego paradoksu Naturalna stopę bezrobocia i związany z nią poziom zatrudnienia i produkcji wyprowadziliśmy przy założeniach: Równowagi na rynku pracy Tego, że faktyczny poziom cen jest równy oczekiwanemu poziomowi cen Drugie założenie nie zawsze musi być spełnione (wówczas bezrobocie i produkcja mogę odbiegać od swoich naturalnych poziomów) Ale czy ludzie mogą się systematycznie mylić w oczekiwaniach?
Koniec wykładu 11. Dziękuję i zapraszam za tydzień!