METODY I TECHNIKI BADAŃ SPOŁECZNYCH Schemat poznania naukowego TEORIE dedukcja PRZEWIDYWANIA Świat konstrukcji teoret Świat faktów empirycznych Budowanie teorii Sprawdzanie FAKTY FAKTY ETAPY PROCESU BADAWCZEGO 1. Sformułowanie problemu i hipotez badawczych 2. Określenie zmiennych zależnych i niezależnych 3. Definiowanie i operacjonalizacja podstawowych pojęć 4. Zbieranie informacji dodatkowych 5. Wybór metody i technik badawczych oraz przygotowanie narzędzi badawczych 6. Dobór próby badawczej 7. Przeprowadzenie badań 8. Opracowanie i prezentacja wyników 1
Problem badawczy pytanie, na które poszukujemy odpowiedzi w trakcie całego procesu badawczego. BADANIA opisowe wyjaśniające W badaniach opisowych problem ma postać pytania: jak jest? W wyjaśniających: dlaczego tak jest? Hipoteza : Prowizoryczne określenie związku między dwoma zjawiskami lub zmiennymi, często oparte na wynikach poprzednich obserwacji, które sprawdza się eksperymentalnie; niezbędne przy przewidywaniu, wyjaśnianiu i badaniu zachowania. Zdanie stwierdzające spodziewaną relację między jakimiś zjawiskami lub zmiennymi. Dobrze sformułowana hipoteza musi mieć moc wyjaśniającą. Zmienna Każda wielkość lub właściwość podlegająca zmianom. Zmienna niezależna: Zmienna, którą badacz zmienia albo różnicuje, aby stwierdzić, czy ma ona wpływ na jakąś inną zmienną; badacz oczekuje, że ta właśnie zmienna będzie powodowała zmiany jakiejś innej zmiennej. Zmienna zależna: Zmienna, którą badacz mierzy po to, by stwierdzić, czy na nią wpływa zmienna niezależna; badacz stawia hipotezę, że zmienna zależna zależy od poziomu zmiennej niezależnej. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że zmienna niezależna jest przyczyną a zmienna zależna skutkiem. 2
Problem: Jak nikotynizm wpływa na zdolność prowadzenia pojazdu? HIPOTEZA Nikotynizm obniża zdolność prowadzenia pojazdu Grupa Grupa eksperymentalna PALĄCY PAPIEROSY PALĄCY PAPIEROSY SYMULATOR ZMIENNA NIEZALEZNA (używanie nikotyny) NIEZALEŻNA (używanie nikotyny) Grupa kontrolna PALĄCY PLACEBO PALĄCY PLACEBO SYMULATOR Ilość wypadków ZMIENNA ZALEŻNA Ilość wypadków STATYSTYCZNA ISTOTNOŚĆ ISTOTNOŚĆ RÓŻNIC MIĘDZY RÓŻNIC ŚREDNIĄ LICZBĄ WYPADKÓW MIĘDZY ŚREDNIĄ LICZBĄ WYPADKÓW Operacjonalizacja Definiowanie abstrakcyjnych pojęć, takich np. jak głód, lub zjawisk wewnętrznych, takich jak sen, w kategoriach operacji stosowanych przy ich mierzeniu lub obserwowaniu. Głód można zdefiniować operacyjnie jako x godzin bez pożywienia. Wskazanie wszystkich kroków, operacji badawczych mających na celu ustalenie, czy badane przez nas zjawisko występuje czy też nie lub z jakim natężeniem. Wymaga to określenia wskaźników. Wskaźniki Bezpośrednio obserwowalne zjawiska, stany rzeczy, zdarzenia, zachowania które można uznać za dowód istnienia zjawiska badanego (tego, którego nie możemy bezpośrednio zaobserwować). Metoda sposób postępowania badawczego prowadzącego do gromadzenia danych, sposób zbierania materiałów, ich opracowania i prezentacji. Techniki badawcze służą do bezpośredniego gromadzenia danych. Techniki badawcze: 1. Empiryczne (ilościowe) badania ankietowe, wywiad, obserwacja 2. Interpretacyjne (jakościowe) analiza dokumentów, analiza treści. 3
Eksperyment polega na świadomym i celowym wprowadzaniu do danego obiektu różnych odcinkowych i kontrolowanych zmian oraz obserwowaniu, jak obiekt na nie reaguje. Dzięki temu można odkrywać różne związki przyczynowo skutkowe, gdyż badaną zmianę traktujemy jako przyczynę (zmienna niezależna), a obserwowalne zachowanie (reakcję) obiektu - jako skutek (zmienna zależna). Eksperymentalnie można badać takie np. zjawiska z zakresu socjologii pracy i organizacji jak: wpływ stylu kierowania grupą na innowacyjność jej uczestników, skłonność do komunikowania się, liczbę konfliktów, wydajność itp. Eksperymentalnie można zmieniać na przykład zasady wynagradzania i obserwować, jak ludzie na nie reagują czy wzrasta lub maleje wydajność pracy, liczba produktów wadliwych, zadowolenie pracowników itp. Obserwacja polega na zamierzonym, celowym i systematycznym postrzeganiu określonego fragmentu rzeczywistości społecznej. Celem obserwacji jest odkrywanie i rejestrowanie zachodzących w niej zmian. Biorąc pod uwagę miejsce badacza oraz świadomość badanych dotyczącą prowadzenia obserwacji możemy wyróżnić: Wiedza badanych jawna ukryta Pozycja badacza uczestnicząca nieuczestnicząca Wywiad zdobywanie informacji w bezpośredniej rozmowie z respondentem. Wyróżniamy wywiad: swobodny prowadzony w formie niezobowiązującej rozmowy na interesujące badacza tematy; kierowany gdy osoba prowadząca wywiad oczekuje odpowiedzi na uprzednio przygotowane pytania. Ankieta to pisemna forma wywiadu, w której badany udziela odpowiedzi na pytania w dostarczonym mu kwestionariuszu. Jest to jedna z najczęściej używanych obecnie na gruncie socjologii technik badawczych. 4
Socjometria Graficzne odwzorowanie struktury nieformalnej grupy. Pozwala na poznanie systemu stosunków, zależności i oddziaływań zachodzących między członkami poszczególnych grup (np. grup pracowniczych w zakładzie). Pozwala na poznanie rzeczywistej struktury grupy oraz procesów w niej zachodzących (sympatie, antypatie, pozycje liderów itp.). Analiza dokumentów (szerzej analiza treści) polega na wykorzystaniu danych, które są gromadzone przez powołane w tym celu jednostki organizacyjno-administracyjne (np. dział kadr). Są to statuty, dokumenty określające zakres obowiązków poszczególnych pracowników itp. Analizie może podlegać także np. zawartość czasopism. 5