Ekonomia sektora publicznego

Katarzyna Metelska-Szaniawska Ekonomia sektora publicznego Studia podyplomowe Zarządzenie ryzykiem i kontrola zarządcza w sektorze publicznym WNE UW, 20-21.02.2010

Plan zajęć I II III IV Ekonomia sektora publicznego wprowadzenie Uzasadnienie ekonomiczne interwencji państwa w gospodarkę Krytyczna ocena interwencji państwa w gospodarkę Sektor publiczny w Polsce 2

Część I Ekonomia sektora publicznego - wprowadzenie 3

Plan wykładu I Przykłady problemów II Czym jest sektor publiczny? III Ewolucja sektora publicznego w XX w. IV Funkcje sektora publicznego V Prawo a gospodarka VI Analiza sektora publicznego w ESP 4

I Przykłady problemów w jaki sposób państwo wpływa na gospodarkę? czym państwo powinno się zajmować? dlaczego niektóre rodzaje działalności są realizowane przez sektor publiczny, a inne przez sektor prywatny? czy państwo powinno się angażować w gospodarkę bardziej niż obecnie czy też mniej? czy potrzebna jest zmiana celów polityki gospodarczej i/lub sposobów jej realizacji? 5

II Czym jest sektor publiczny? definicje sektora publicznego zbiór wszystkich państwowych i komunalnych osób prawnych (ze Skarbem Państwa włącznie) oraz nieposiadających osobowości prawnej jednostek organizacyjnych podległych organom władzy publicznej (państwowej i samorządowej) (Malinowska i Misiąg, 2002) państwowe i samorządowe instytucje i jednostki organizacyjne finansowane (wyłącznie lub głównie) ze środków Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego, wykonujące na zasadach niekomercyjnych zadania publiczne, a więc zadania prawnie przypisane państwu i samorządowi terytorialnemu (Malinowska i Misiąg, 2002) 6

II Czym jest sektor publiczny? definicje sektora publicznego cd. instytucje, których podstawową działalnością jest wykonywanie funkcji rządu. Oznacza to, że mają one władzę ustawodawczą, sądową i wykonawczą nad innymi instytucjami w danym regionie; odpowiadają za dostarczanie dóbr i usług ( ) gospodarstwom domowym na zasadach nierynkowych; dokonują płatności transferowych w celu redystrybucji dochodu i finansują swoją działalność, bezpośrednio lub pośrednio, wpływami z podatków lub innych obowiązkowych transferów od jednostek z innych sektorów gospodarki = szeroki sektor rządowy (MFW) segment gospodarki narodowej finansowany podatkami i opłatami pobieranymi przez władze publiczne albo segment gospodarki składający się z instytucji publicznych i wykonujący na zasadach niekomercyjnych zadania państwa (Malinowska, Misiąg, Niedzielski, Pancewicz, 1999) 7

II Czym jest sektor publiczny? definicje sektora publicznego cd. dwie podstawowe cechy odróżniające sektor publiczny od prywatnego (Stiglitz, 2004): 1) sprawowanie funkcji w instytucjach państwowych jest legitymizowane (bezpośrednio lub pośrednio) w procesie wyborczym 2) państwo dysponuje środkami (legalnego) zinstytucjonalizowanego przymusu sektor publiczny ~ państwo 8

II Czym jest sektor publiczny? jak mierzyć wielkość sektora publicznego? wielkość (zakres) własności publicznej wielkość zatrudnienia w sferze publicznej udział całkowitych wpływów z podatków w PKB wielkość dochodów i/lub wydatków publicznych w stosunku do PKB 9

III Ewolucja sektora publicznego w XX w. wzajemne oddziaływanie na siebie teorii i rzeczywistości przełom XIX i XX w.: relatywnie niewielki sektor publiczny 1870: wydatki publiczne = 10% PKB 1913: wydatki publiczne = 13% PKB + I WŚ wpływ teorii Smitha, Saya i Ricardo wzrost wielkości sektora publicznego do lat 1970 prawo Wagnera Wielki Kryzys lat 1930. i II WŚ industrializacja koncepcja państwa opiekuńczego keynesizm (koncepcja interwencjonizmu państwowego) 10

III Ewolucja sektora publicznego w XX w. ideologiczny odwrót od koncepcji aktywnego państwa inflacja, bezrobocie i słabszy wzrost w państwach rozwiniętych w latach 1970 rozczarowanie keynesizmem krytyka Friedmana i Phelpsa krytyka Lucasa rozwój teorii wyboru publicznego polityka M. Thatcher i R. Reagana doświadczenia krajów Ameryki Łacińskiej upadek socjalizmu (komunizmu) kryzys w państwach azjatyckich współcześnie wciąż spory na temat roli państwa w gospodarce i granic między państwem a rynkiem 11

III Ewolucja sektora publicznego w XX w. faktyczne dane dotyczące wielkości sektora publicznego w wybranych krajach w XX w. (Siwińska, 2005) Kraj 1913 1920 1937 1960 1970 1980 1990 1995 2001 Australia 16,5 19,3 14,8 21,2 25,0 32,4 33,2 35,7 33,3 Austria - 14,7 20,6 35,7 37,3 46,9 48,8 52,5 47,9 Belgia 13,8* 22,1* 21,8* 30,3 39,5 53,3 50,4 50,2 46,3 Francja 17 27,6 29 34,6 37,6 45,5 49,5 53,5 50,8 Japonia 8,3 14,8 25,4 17,5 18,3 29,2 30,4 34,4 36,9 Kanada - 16,7 25 28,6 33,8 39,1 45,7 45,0 37,8 Niemcy 14,8 25 34,1 32,4 37,2 46,5 43,8 46,3 45,7 Norwegia 9,3 16 11,8 29,9 34,9 43,9 49,7 47,6 40,8 Stany Zjednoczone 7,5 12,1 19,7 27 29,6 31,3 33,6 32,9 30,4 Szwajcaria 14 17 24,1 17,2 - - 33,5 39,4 - Szwecja 10,4 10,9 16,5 31 42,0 57,6 55,9 61,8 52,9 Wielka Brytania 12,7 26,2 30 32,2 - - 39,1 42,2 38,4 Włochy 11,1* 22,5* 24,5* 30,1 32,0 41,0, 52,9 51,1 45,3 ŚREDNIA 11,9 18,2 22,4 27,9 33,7 43,4 44,7 45,2 41,1 12

III Ewolucja sektora publicznego w XX w. udział wydatków publicznych w PKB dla UE, 1980-2002 (Handler et al., 2005) 13

III Ewolucja sektora publicznego w XX w. udział wydatków publicznych w PKB dla UE, USA i Japonii, 1980-2002 (Handler et al., 2005) 14

III Ewolucja sektora publicznego w XX w. zatrudnienie w sektorze publicznym jako % siły roboczej w UE, 1980-2002 (Handler et al., 2005) 15

III Ewolucja sektora publicznego w XX w. zatrudnienie w sektorze publicznym jako % siły roboczej w UE, USA i Japonii, 1980-2002 (Handler et al., 2005) 16

III Ewolucja sektora publicznego w XX w. udział wpływów podatkowych w PKB dla UE, USA i Japonii, 1980-2002 (Handler et al., 2005) 17

IV Funkcje sektora publicznego funkcje sektora publicznego (Siwińska, 2007) alokacyjna (dostarczanie dóbr i usług; cel: efektywność ekonomiczna) redystrybucyjna (system podatków i transferów; cel: sprawiedliwość) stabilizacyjna (zapobieganie recesjom; cele: pełne zatrudnienie, stabilne ceny i równowaga ekonomiczna) tworzenie ram prawnych dla gospodarki (prawa własności, reguły dotyczące przepływu i dostępu do informacji, standardy miar i wag, system dla zawierania transakcji; cele: sprawne i jak najmniej kosztowne funkcjonowanie gospodarki, umożliwianie i ułatwianie transakcji) 18

IV Funkcje sektora publicznego funkcje sektora publicznego (Stiglitz, 2004) stworzenie systemu prawnego (w celu zapewnienia prawidłowego funkcjonowania gospodarki rynkowej) produkcja dóbr (obrona narodowa, edukacja, usługi pocztowe) oddziaływanie na produkcję sektora prywatnego (poprzez subwencje, podatki, kredyty i regulacje) zakupy od sektora prywatnego dóbr i usług (następnie dostarczane przez państwo gospodarstwom domowym i przedsiębiorstwom) redystrybucja dochodów 19

V Prawo a gospodarka prawo a gospodarka zmniejszanie niepewności w stosunkach między podmiotami z sektora prywatnego (np. prawo zobowiązań) w stosunkach między podmiotami z sektora prywatnego a władzą publiczną (np. prawa własności) zmniejszanie kosztów transakcyjnych (problem nadmiernej regulacji) uwalnianie zasobów i zwiększanie efektywności funkcjonowania gospodarki prawa własności 20

V Prawo a gospodarka prawo a gospodarka prawa własności: uwalnianie zasobów i zwiększanie efektywności Stan natury (brak praw własności) ROLNIK KUKURYDZA WYHODOWANA KUKURYDZA UZYSKANA Z KRADZIEŻY KUKURYDZA UTRACONA W DRODZE KRADZIEŻY KONSUMPCJA KUKURYDZY NETTO A 50 40-10 80 B 150 10-40 120 Suma 200 50-50 200 Społeczeństwo obywatelskie (prawa własności ustanowione i egzekwowane) ROLNIK WARTOŚĆ GROŹBY UDZIAŁ W NADWYŻCE KONSUMPCJA KUKURYDZY NETTO A 80 50 130 B 120 50 170 Suma 200 100 300 21

VI Analiza sektora publicznego w ESP podstawowe pytania ESP (Stiglitz, 2004) Co produkować? Dobra publiczne czy prywatne? Jak produkować? W ramach sektora publicznego czy prywatnego? Dla kogo produkować? Programy publiczne przynoszą korzyści różnym grupom społecznym, podatki je obciążają. W jaki sposób podejmuje się decyzje w tych sprawach? Wybory zbiorowe i proces polityczny. 22

VI Analiza sektora publicznego w ESP etapy analizy (Stiglitz, 2004) rozpoznanie zakresu działań, w które jest zaangażowany sektor publiczny i zrozumienie sposobu organizacji tych działań zrozumienie i przewidzenie skutków działań państwa ocena alternatywnych wariantów decyzji, przed jakimi staje państwo zrozumienie mechanizmów politycznych 23

Koniec części I 24

Część II Uzasadnienie ekonomiczne interwencji państwa w gospodarkę 25

Plan wykładu I II III IV Zawodności rynku Dostarczanie dóbr wspólnych Problem efektów zewnętrznych Podsumowanie 26

I Zawodności rynku ekonomiczne uzasadnienie interwencji państwa w gospodarkę: zawodności rynku I twierdzenie ekonomii dobrobytu Rynki zapewnią efektywną alokację zasobów, pod warunkiem, że wszystkie rynki istnieją, są doskonale konkurencyjne, a informacja jest pełna. jeżeli rynek samoistnie nie osiąga efektywności, interwencja państwa może być korzystna (uzasadniona) ekonomicznie 27

I Zawodności rynku klasyczne przykłady zawodności rynku dobra publiczne efekty zewnętrzne niedoskonała konkurencja niedoskonała informacja dyskusyjne: cykl koniunkturalny 28

II Dostarczanie dóbr wspólnych klasyfikacja dóbr w ekonomii MOŻNOŚĆ WYŁĄCZENIA Z KONSUMPCJI TAK NIE KONKURENCYJNOŚĆ W KONSUMPCJI TAK NIE DOBRA PRYWATNE DOBRA KLUBOWE WSPÓLNE ZASOBY DOBRA PUBLICZNE 29

II Dostarczanie dóbr wspólnych klasyfikacja dóbr w ekonomii dobra wspólne: MOŻNOŚĆ WYŁĄCZENIA Z KONSUMPCJI TAK NIE KONKURENCYJNOŚĆ W KONSUMPCJI TAK NIE DOBRA PRYWATNE DOBRA KLUBOWE WSPÓLNE ZASOBY DOBRA PUBLICZNE 31

II Dostarczanie dóbr wspólnych niesprawność mechanizmu rynkowego free riding dylemat więźnia dobro nie zostaje dostarczone 33

II Dostarczanie dóbr wspólnych Dylemat więźnia KARGUL NAPRAWIAĆ CZEKAĆ NAPRAWIAĆ 2,2-2,6 PAWLAK CZEKAĆ 6,-2 0,0 34

II Dostarczanie dóbr wspólnych Dylemat więźnia KARGUL NAPRAWIAĆ CZEKAĆ NAPRAWIAĆ 2,2-2,6 PAWLAK CZEKAĆ 6,-2 0,0 35

II Dostarczanie dóbr wspólnych niesprawność mechanizmu rynkowego free riding dylemat więźnia dobro nie zostaje dostarczone gra chicken dobro dostarczone w ilości mniejszej niż optymalna 36

II Dostarczanie dóbr wspólnych Gra chicken KARGUL NAPRAWIAĆ CZEKAĆ NAPRAWIAĆ 4,4 2,6 PAWLAK CZEKAĆ 6,2 0,0 37

II Dostarczanie dóbr wspólnych Gra chicken KARGUL NAPRAWIAĆ CZEKAĆ NAPRAWIAĆ 4,4 2,6 PAWLAK CZEKAĆ 6,2 0,0 38

II Dostarczanie dóbr wspólnych niesprawność mechanizmu rynkowego free riding dylemat więźnia dobro nie zostaje dostarczone gra chicken dobro dostarczone w ilości mniejszej niż optymalna model równowagi na rynku dobra publicznego 39

II Dostarczanie dóbr wspólnych Równowaga na rynku dobra prywatnego P S Cena (za jednostkę) P 1 E 1 D 0 Q 1 Ilość (w jednostkach) Q 40

II Dostarczanie dóbr wspólnych Równowaga na rynku dobra prywatnego (zmiana popytu) Cena (za jednostkę) P E 2 P 2 E 1 P 1 D 2 D 1 0 Q 1 Q 2 Q Ilość (w jednostkach) S 41

II Dostarczanie dóbr wspólnych Równowaga na rynku dobra prywatnego (popyt zagregowany) Cena Popyt osoby 1 Popyt osoby 2 Popyt osoby 3 Popyt łączny 5 zł 4 3 2 1 10 20 30 55 80 + + + + + 12 23 39 60 87 + + + + + 8 17 26 39 54 = = = = = 30 60 100 154 221 42

II Dostarczanie dóbr wspólnych Równowaga na rynku dobra prywatnego (popyt zagregowany) 43

II Dostarczanie dóbr wspólnych Równowaga na rynku dobra publicznego (popyt zagregowany) Ilość Skłonność do zapłaty osoby 1 Skłonność do zapłaty osoby 1 Łączna skłonność do zapłaty 1 2 3 4 5 4zł 3 2 1 0 + + + + + 5zł 4 3 2 1 = = = = = 9zł 7 5 3 1 44

II Dostarczanie dóbr wspólnych P 9 7 5 3 1 Skłonność do zapłaty osoby 1 D 1 0 1 2 3 4 5 Q 45

II Dostarczanie dóbr wspólnych P 9 7 5 Skłonność do zapłaty osoby 2 3 1 D 2 D 1 0 1 2 3 4 5 Q 46

II Dostarczanie dóbr wspólnych P 9 7 5 Łączna skłonność do zapłaty 3 1 D 2 D 1 0 1 2 3 4 5 D C Q 47

II Dostarczanie dóbr wspólnych Model równowagi na rynku dobra publicznego E 48

II Dostarczanie dóbr wspólnych Model równowagi na rynku dobra publicznego Zadanie 1: Z punktu widzenia mieszkańców pewnego osiedla usługi świadczone przez firmę ochroniarską są dobrem publicznym. Populacja osiedla składa się z dwóch typów mieszkańców: młodych małżeństw i starych małżeństw. Te pierwsze są niezbyt bogate i nie mają wielu cennych rzeczy do stracenia. Ich odwrotna funkcja popytu na ochroniarzy jest dana zależnością P(x) = 10 3x, gdzie x jest liczbą ochroniarzy. Natomiast odwrotna funkcja popytu na ochroniarzy ze strony starych małżeństw ma postać P(x) = 20 x. Podaż ochroniarzy można przybliżyć wzorem P(x) = 20 + x. a) Zapisz funkcję zagregowanego popytu na ochroniarzy. Sporządź odpowiedni rysunek. b) Ilu ochroniarzy należy zatrudnić na tym osiedlu? c) Ilu ochroniarzy zostanie najprawdopodobniej zatrudnionych na tym osiedlu w rzeczywistości? 49

II Dostarczanie dóbr wspólnych niesprawność mechanizmu rynkowego free riding dylemat więźnia dobro nie zostaje dostarczone gra chicken dobro dostarczone w ilości mniejszej niż optymalna model równowagi na rynku dobra publicznego lepszy mechanizm dostarczania dóbr publicznych? 50

II Dostarczanie dóbr wspólnych efektywne dostarczanie dobra publicznego pojedynczy konsument: społeczeństwo: max p.w. mechanizm rynkowy: równowaga w konkurencji: i MRS MC MC G i = = X MRT 51

II Dostarczanie dóbr wspólnych efektywne dostarczanie dobra publicznego Ogólna zasada: MB = MC krańcowe korzyści = krańcowe koszty 52

II Dostarczanie dóbr wspólnych analiza kosztów i korzyści (AKiK) /cost-benefit analysis CBA/ A: poszerzenie B: nowe 2 pasy C: nowe 4 pasy D: nowe 6 pasów koszty całkowite projektu koszty krańcowe korzyści całkowite korzyści krańcowe korzyści netto 53

II Dostarczanie dóbr wspólnych analiza kosztów i korzyści (AKiK) jeśli MC > MB => tej części projektu nie należy realizować plan C stanowi wybór optymalny uwagi: efektywność = konieczność zminimalizowania wydatków publicznych efektywność = alokacja zasobów między sektorem publicznym a prywatnym tak by maksymalizować korzyści netto trudności z pomiarem kosztów i korzyści 54

II Dostarczanie dóbr wspólnych model Lindahla pozwala wskazać ilość dobra publicznego i jego cenę w postaci podatku, na który osoby z niego korzystające zgodzą się jednogłośnie wszyscy konsumują taką samą ilość dobra publicznego mając różną skłonność do płacenia za nie dwie osoby A: B: 55

II Dostarczanie dóbr wspólnych model Lindahla 56

II Dostarczanie dóbr wspólnych model Lindahla 57

II Dostarczanie dóbr wspólnych problemy dostarczania dóbr publicznych problem ujawniania preferencji czy poszczególne osoby mają bodźce do ujawniania prawdziwych preferencji względem dóbr publicznych? problem agregacji preferencji w jaki sposób pogodzić różne preferencje poszczególnych osób dotyczące dostarczania dóbr publicznych? mechanizmy zbiorowego podejmowania decyzji teoria wyboru społecznego 58

II Dostarczanie dóbr wspólnych mechanizm ujawniania preferencji podatek Grovesa-Clarke a 1) pytamy pojedyncze osoby o wyceny dóbr publicznych 2) porównujemy projekty (dobra) wygrywa ten, który uzyskuje w sumie najwyższą wycenę 3) znajdujemy osobę decyzyjną dla wybranego projektu 4) obciążamy tę osobę podatkiem Grovesa-Clarka 59

II Dostarczanie dóbr wspólnych mechanizm ujawniania preferencji podatek Grovesa-Clarke a wybrany projekt: Park osoby decyzyjne: A i C podatek: różnica pomiędzy sumą wycen projektów przy założeniu, że dana osoba nie uczestniczy w głosowaniu osoba A: 50 20 = 30 osoba C: 50 40 = 10 60

II Dostarczanie dóbr wspólnych mechanizm ujawniania preferencji podatek Grovesa-Clarke a pojedyncze osoby nie mają motywacji do zawyżania ani do zaniżania swoich wycen dobra publicznego nie ma motywacji do zawyżania swojej wyceny bo albo nie zmieni to wybranego projektu ani wysokości podatku (A) albo można stać się osobą decyzyjną i zostać obciążonym podatkiem wyższym niż prawdziwa wycena projektu (B) nie ma motywacji do zaniżania swojej wyceny bo ryzykuje się przegraniem projektu ilustracja: aukcja 61

II Dostarczanie dóbr wspólnych Podatek Grovesa-Clarke a Zadanie 2: Zaprojektowano aukcję wymagającą dostarczenia ofert w zamkniętych kopertach (sealed bid auction). Nabywcą jest ten, kto zaoferował najwyższą kwotę, ale nabywa po cenie równej drugiej (co do wysokości) ofercie. Uzasadnij, że przy takim mechanizmie oferenci nie mają motywacji, aby oferować kwotę różną od wartości licytowanego dobra. Uzasadnij też, że przy analogicznym mechanizmie ale z zasadą, iż nabywca płaci cenę równą swojej ofercie, oferenci mają motywację do tego, by zaniżać wysokość oferty (w stosunku do jej wartości). 62

II Dostarczanie dóbr wspólnych Gra wspólne pastwisko funkcja wypłat dla gracza i: wybór optymalny dla gracza i: wypasam 2 krowy πi = 3 4 = 12 optimum społeczne: Q = 4, π =16 >12 i 64

II Dostarczanie dóbr wspólnych Gra wspólne pastwisko współpraca przy ograniczaniu korzystania z pastwiska (1 krowa codziennie a 2-ga co 3 dni)? wieloosobowy dylemat więźnia (każdy ma bodźce by się wyłamać) tragedia zasobów wspólnych (ang. tragedy of the commons) rozwiązania praktyczne (pastwiska w Islandii, prywatyzacja, własność oceanu) 65

II Dostarczanie dóbr wspólnych model dóbr klubowych Buchanana (1965) założenia: F koszt budowy basenu dzielony równo pomiędzy członków klubu, niezależny od wielkości klubu N liczba członków klubu optymalna wielkość klubu? korzyść krańcowa z przyjęcia dodatkowego członka klubu: MB = F/N (pokrywa 1/N kosztu całkowitego) koszt krańcowy z przyjęcia dodatkowego członka klubu: MC rosnący (zatłoczenie) 67

II Dostarczanie dóbr wspólnych model dóbr klubowych Buchanana (1965) E 68

II Dostarczanie dóbr wspólnych znaczenie zróżnicowanych gustów i wielkości populacji model Tiebouta (1956) głosowanie nogami (ang. voting-with-the-feet) mieszkańcy różnych rejonów tworzą kluby osób o podobnych preferencjach co do lokalnie dostarczanych dóbr publicznych głosowanie nogami jako mechanizm ujawniania preferencji względem dóbr publicznych 69

III Problem efektów zewnętrznych efekt zewnętrzny koszt/korzyść przypadający/a jednostce bądź grupie ( osobie trzeciej ) zewnętrzny/a względem mechanizmu rynkowego ~ efekty uboczne efekty zewnętrzne produkcji i konsumpcji negatywne efekty (koszty) zewnętrzne pozytywne efekty (korzyści) zewnętrzne przykłady: zanieczyszczenia szczepienia 70

III P Problem efektów zewnętrznych koszty zewnętrzne S t S E S EP D 0 Q S Q P Q 71

III Problem efektów zewnętrznych P S t E P E S korzyści zewnętrzne D t D 0 Q P Q S Q 72

III Problem efektów zewnętrznych konsekwencja efektów zewnętrznych: równowaga rynkowa jest nieefektywna koszty zewnętrzne: zbyt duża skala działalności generującej efekt zewnętrzny korzyści zewnętrzne: zbyt mała skala działalności generującej efekt zewnętrzny 73

III Problem efektów zewnętrznych potencjalne rozwiązania rola państwa: indywidualne negocjacje (twierdzenie Coase a) prawo deliktów (reguły odpowiedzialności) interwencja państwa ograniczenia bezpośrednie podatki subsydia i dostarczanie dóbr/usług przez państwo rynki praw do generowania efektów zewnętrznych (prawa do emisji) 74

III Problem efektów zewnętrznych indywidualne negocjacje twierdzenie Coase a: strony same rozwiążą problem efektów zewnętrznych jeśli: zostały jasno określone prawa własności koszty transakcyjne są zerowe rola państwa: stwarzać dogodne warunki do indywidualnych negocjacji (zamiast bezpośredniego zaangażowania) 75

III Problem efektów zewnętrznych prawo deliktów reguły odpowiedzialności wypłata odszkodowania (rekompensata) w przypadku zaistnienia szkody rola państwa: dostarczenie efektywnego prawa deliktów i procesowego 76

III Problem efektów zewnętrznych interwencja państwa ograniczenia bezpośrednie np. regulacje dotyczące ograniczenia zanieczyszczeń podatki w przypadku negatywnych efektów zewnętrznych subsydia i dostarczanie dóbr/usług przez państwo w przypadku pozytywnych efektów zewnętrznych (~ dobra publiczne) 77

III Problem efektów zewnętrznych P koszty zewnętrzne S t S E S EP podatek 0 Q S Q P rozwiązanie problemu D Q 78

III P Problem efektów zewnętrznych S korzyści zewnętrzne E P E S subsydium dla konsumenta zwiększa popyt D t rozwiązanie problemu 0 Q P Q S D Q 79

III P Problem efektów zewnętrznych subsydium dla producenta zwiększa podaż S S t E P E S korzyści zewnętrzne 0 Q P Q S rozwiązanie problemu D Q 80

III Problem efektów zewnętrznych prawa do emisji zanieczyszczeń instrument mający na celu ograniczenie zanieczyszczeń instytucja kontrolująca stan środowiska: decyduje o dopuszczalnym poziomie zanieczyszczeń na konkretnym terenie tworzy prawa, które firmy mogą nabywać aby móc zanieczyszczać każde prawo daje możliwość generowania określonego poziomu zanieczyszczeń całkowita podaż praw jest doskonale sztywna 81

III Problem efektów zewnętrznych prawa do emisji zanieczyszczeń 82

IV Podsumowanie klasyczne przykłady zawodności rynku dobra publiczne Problemy: - dostarczanie zbyt małej ilości dóbr i usług - free-riding Przykłady rozwiązań: - dostarczanie, finansowanie lub subsydiowanie dóbr publicznych 83

IV Podsumowanie klasyczne przykłady zawodności rynku efekty zewnętrzne Problem: - optimum prywatne różne od optimum społecznego Przykłady rozwiązań: - koszty zewnętrzne: regulacje ograniczające działalność; opłaty powodujące internalizację - korzyści zewnętrzne: subsydiowanie 84

IV Podsumowanie klasyczne przykłady zawodności rynku niedoskonała konkurencja Problemy: - cena powyżej kosztu krańcowego Przykłady rozwiązań: - regulacje uniemożliwiające ograniczanie konkurencji - regulacja wysokości cen 85

IV Podsumowanie klasyczne przykłady zawodności rynku niedoskonała informacja Problem: - uniemożliwianie transakcji lub zwiększanie ich kosztów (np. negatywna selekcja, pokusa nadużycia) Przykłady rozwiązań: - wprowadzenie obowiązku ubezpieczenia - polityka społeczna (publiczne systemy ubezpieczeń społecznych) 86

IV Podsumowanie klasyczne przykłady zawodności rynku dyskusyjne: cykl koniunkturalny - recesje jako przejaw niedoskonałości rynku (wahania produkcji w odpowiedzi na sztywne ceny i płace) czy - recesje jako efektywna reakcja na zmieniające się warunki zewnętrzne uwaga: pozaekonomiczne uzasadnienie interwencji państwa (dystrybucja sprawiedliwość) 87

Koniec części II 88

Część III Krytyczna ocena interwencji państwa w gospodarkę 89

Plan wykładu I II III IV V Koszty a korzyści interwencji Zawodność państwa Sektor publiczny a wzrost gospodarczy Sektor publiczny w Polsce Efektywność a sprawiedliwość 90

I Koszty a korzyści interwencji ocena interwencji państwa w gospodarkę korzyści z interwencji: doprowadzenie (potencjalnie) do efektywności w gospodarce versus koszty interwencji: bezpowrotna strata dobrobytu (podatki) + zawodność państwa 91

II Zawodność państwa definicja zawodności państwa (government failure) suma działań (państwa) lub ich braku, których rezultatem jest nieoptymalne rozwiązanie (Krueger, 1991) działania (państwa) prowadzące do rozwiązania, które jest gorsze od tego, które mogłoby zaistnieć bez interwencji (Krueger, 1991) 92

II Zawodność państwa przyczyny zawodności państwa ograniczenia informacji ograniczona kontrola nad funkcjonowaniem rynków prywatnych problemy związane z realizacją, zamiast interesu ogółu, interesu: decydentów politycznych, urzędników publicznych, biurokratów, oddolnych grup nacisku brak mechanizmów weryfikujących sprawność sektora publicznego 93

II Zawodność państwa czy rząd może jechać na gapę? interwencja rządu jako rozwiązanie dla problemu gapowicza przy prywatnym dostarczaniu dóbr publicznych ALE (teoria wyboru publicznego): osoby decyzyjne u władzy są w mniejszym stopniu zainteresowane rozwiązywaniem problemów alokacji niż realizacją własnych celów (w ramach ograniczeń, np. konstytucyjnych) 94

II Zawodność państwa Becker i Lindsay (1994): badanie empiryczne finansowania szkolnictwa w USA dane: przychody (wg źródeł pochodzenia) blisko 3000 college ów i uniwersytetów w USA (publicznych i prywatnych) w latach 1976, 1982 i 1984 konkluzje: prywatne składki dobroczynne wypychają wydatki rządów lokalnych na publiczne szkolnictwo wyższe (w niektórych przypadkach dolar za dolara ) 95

III Sektor publiczny a wzrost gospodarczy model Barro stopa wzrostu wydatki publiczne wzrost produktywności kapitału prywatnego, wzrost inwestycji (+) wydatki publiczne konieczność obciążania sektora prywatnego podatkami ( ) udział wydatków publicznych w PKB 96

IV Sektor publiczny w Polsce wydatki publiczne a PKB per capita w krajach OECD, 1996-2001 (Siwińska, 2005) 0.6 Wydatki publiczne, % PKB 0.55 Szw ecja Dania Francja 0.5 Węgry Grecja Finlandia Austria Belgia Niemcy 0.45 Polska Włochy Czechy Holandia Norw egia 0.4 Portugalia Hiszpania UK Kanada 0.35 Japonia Irlandia 0.3 USA 0.25 Turcja Korea 0.2 5500 10500 15500 20500 25500 30500 PKB per capita, PPP 97

IV Sektor publiczny w Polsce czy w Polsce mamy właściwy poziom wydatków publicznych? teoria model Barro: poszukiwanie optymalnego z punktu widzenia wzrostu gospodarczego poziomu wydatków publicznych praktyka znaczenie struktury wydatków publicznych 98

IV Sektor publiczny w Polsce wydatki produktywne jako % całości wydatków publicznych w krajach OECD, koniec lat 1990. (Siwińska, 2005) 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 99 Kanada Hiszpania Szwecja Japonia Niemcy Norwegia Węgry Dania Polska Finlandia UK Austria Grecja Holandia Francja Słowacja Czechy Irlandia Estonia USA Średnia dla krajów Europy Zachodniej

IV Sektor publiczny w Polsce czy w Polsce mamy właściwy poziom wydatków publicznych? teoria model Barro: poszukiwanie optymalnego z punktu widzenia wzrostu gospodarczego poziomu wydatków publicznych praktyka znaczenie struktury wydatków publicznych badania empiryczne 100

V Efektywność a sprawiedliwość pojęcie efektywności ekonomicznej wieloaspektowość: alokacyjna, produkcyjna, adaptacyjna itd. kryteria efektywności: Pareto, Kaldora-Hicksa, Nasha, Rawlsa, Buchanana itd. ekonomia dobrobytu: maksymalizacja dobrobytu społecznego FDS funkcja dobrobytu społecznego: różne koncepcje agregacji preferencji 101

V Efektywność a sprawiedliwość Ogólnie FDS: max FDS Bergsona-Samuelsona: FDS Benthama (utylitarystyczna): FDS Nasha: FDS Rawlsa (maksymin): 102

V Efektywność a sprawiedliwość porównanie różnych FDS FDS Benthama: wygrywa x FDS Nasha: wygrywa y FDS Rawlsa: wygrywa z Wybór spośród stanów społecznie pożądanych i efektywnych zależy od przyjętych kryteriów etycznych. 103

V Efektywność a sprawiedliwość koszty redystrybucji ale: nierówności dochodowe a wzrost gospodarczy znaczenie utraconych możliwości inwestycyjnych (w tym kredyt) znaczenie konfliktów społecznych, niestabilności politycznej problem ograniczenia oszczędności w gospodarce badania empiryczne: niejednoznaczne współczynnik Giniego 104

Dziękuję za uwagę kmetelska@wne.uw.edu.pl 105

Polecana literatura Stiglitz J.E., 2004, Ekonomia sektora publicznego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Siwińska J., 2008, Sektor publiczny w gospodarce, w: Bednarski M., Wilkin J. (red.), Ekonomia dla prawników i nie tylko, Warszawa: Wydawnictwo LexisNexis (wyd. IV lub wcześniejsze). Siwińska J., 2005, Ewolucja sfery pulicznej w gospodarce, w: Wilkin J. (red.), Teoria wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Buchanan J.M., Musgrave R.A., 2005, Finanse publiczne a wybór publiczny. Dwie odmienne wizje państwa, Warszawa: 106 Wydawnictwo Sejmowe.