Filozofia umysłu i kognitywistyka I wykład 1 dr Mateusz Hohol Wykład monograficzny, sem. zimowy 2013/2014
Na początek kilka metafor myślenia Platon myślenie to cicha rozmowa ze sobą samym Kartezjusz myślenie to widzenie ( oczyma duszy ) Kognitywistyka ucieleśniona myślenie jest jak taniec poznający podmiot jest aktywny: poznanie nie jest pasywne, umysł nie jest zwierciadłem, w którym odbija się rzeczywistość poznanie jest społeczne: umysł osadzony jest w kulturze, myślenie możliwe jest dzięki interakcjom społecznym poznanie jest motoryczne: w myśleniu niepomijalną rolę odgrywają kora ruchowa, schematy sensoryczno-motoryczne i dynamiczne postrzeganie świata
Relacje filozofii umysłu i innych dyscyplin filozoficznych ( ) wielu z nas sądzi, że najważniejszą filozofią jest teraz filozofia umysłu. Punktem wyjścia do rozważań nad problemami związanymi z językiem, wiedzą, etyką, społeczeństwem, wolą, racjonalnością i wieloma innymi kwestiami okazuje się zrozumienie procesów zachodzących w umyśle. John R. Searle
Czym zajmuje się filozofia umysłu? Czym jest umysł (zdarzenia, funkcje, właściwości mentalne)? Czym jest świadomość (samoświadomość, intencjonalność)? Problem umysł-ciało (mind-body problem). Zagadnienia szczegółowe: wolna wola tożsamość osobowa, możliwość poznania stanów mentalnych innych osób
Czym zajmuje się kognitywistyka Cognitive science = kognitywistyka, nauki kognitywne, nauki o poznaniu; (multi)interdyscyplinarny projekt obejmujący dyscypliny takie jak: neuronauka (neuroscience) psychologia poznawcza lingwistyka kognitywna antropologia fizyczna i kulturowa filozofia umysłu logika sztuczna inteligencja (artificial intelligence, w skrócie: AI) nauki komputerowe (computer science) biologia ewolucyjna
Historia kognitywistyki Paradygmat obliczeniowy: 1937 Alan Turing pisze jedną z pierwszych prac nt. teoretycznych podstaw funkcjonowania komputera (tzw. maszyna Turinga); 1956 zorganizowana przez MIT interdyscyplinarna konferencja nt. przetwarzania informacji (Alan Newell, Herbert Simon, Noam Chomsky, John McCarthy), pojawia się termin sztuczna inteligencja zaś umysł porównany zostaje do komputera; 1975 kognitywistyka uznana zostaje w USA za samodzielną naukę; 1976 pierwszy numer pisma Cognitive Science; Paradygmat embodied-embedded mind Lata 80: powstanie lingwistyki kognitywnej Lata 90: upowszechnienie się fmri Lata 90: odkrycie neuronów lustrzanych
Prehistoria filozofii umysłu Terminy dusza, umysł, psychika najczęściej uważane były w historii filozofii za synonimiczne. Platon dualizm: materialne ciało, pokrewna światu idei dusza. Arystoteles i św. Tomasz hylemorfizm: dusza jako forma dla ciała. Podmiot poznawczo bierny. Boecjusz umysł wiązany z zaczerpniętym z teologii terminem osoba. Osoba jest indywidualną substancją natury rozumnej.
Malabranche Prehistoria filozofii umysłu Spinoza Kartezjusz filozofia zwrotu podmiotowego i epistemologicznego, interaktywny dualizm psychofizyczny: res cogitans, res extensa. Nierozwiązanym problemem pozostaje połączenie obu substancji. Nicolas Malebranche okazjonalizm: koordynacja ciała i umysłu możliwa jest tylko dzięki Bożej interwencji (God of the Gaps). Baruch Spinoza monizm / teoria dwóch aspektów: istnieje tylko jedna substancja (Bóg), umysł i ciało są dwoma przejawami (własnościami) tej substancji.
Prehistoria filozofii umysłu G. W. Leibniz monady obdarzone są dwoma atrybutami: rozciągłością i mentalnością. Synchronizacja działania monad możliwa jest dzięki harmonii przedustawnej. Wszystko zbudowane jest z monad, dlatego też wszystko obdarzone jest proto-mentalnością (panpsychizm). Poszczególne byty posiadają mentalność w różnym natężeniu: obiekty najniżej w hierarchii psychika nieświadoma, zwierzęta apercepcja, ludzie samoświadomość. Metafora młyna: wchodząc do młyna widzimy tylko różne tryby i przekładnie. Podobnie jest z mózgiem: badając mózg nie zobaczymy umysłu.
Prehistoria filozofii umysłu John Locke podstawowym atrybutem umysłu jest świadomość. Tożsamość osobowa związana jest nie z substancją (krytyka tego pojęcia), ale z pamięcią. David Hume jaźń (osoba) nie jest substancją, ale wiązką percepcji. Immanuel Kant aktywna rola podmiotu w poznaniu. Ja związane jest ze świadomością transcendentalną. Zwrócenie uwagi na związek pojęcia osoby z moralnością.
O czym mówi problem umysłciało? mind-body problem = problem umysł-ciało, problem psychofizyczny Jedno z centralnych (lub centralne) zagadnień filozofii umysłu Podstawowe pytanie: jak (czy) niefizyczny i nie przestrzenny umysł może oddziaływać z fizycznym i przestrzennym ciałem? Rozwiązania skrajne: (1) odpowiedź na powyższe pytanie jest i zawsze pozostanie tajemnicą (np. Colin McGinn) (2) problem umysł ciało jest pseudoproblemem
Geneza problemu umysł-ciało Geneza historyczna: Dualistyczne poglądy Platona (dusza i ciało) Dualistyczne poglądy Kartezjusza (przyjmuje się, że właśnie on dał początek problemowi mind-body) Określenia techniczne: Res cogitans i res extensa (Kartezjusz) The Mental, The Physical (współczesna f. umysłu): ustalenie terminologiczne: dalej będziemy mówić o stanach / zdarzeniach / predykatach / funkcjach: mentalnych i fizykalnych. Geneza poznawcza: Potoczna, zdroworozsądkowa kategoryzacja świata Struktura języka
Językowa geneza problemu umysłciało Język potoczny wyraźnie oddziela wyrażenia odnoszące się do ciał i do umysłów: (i) Predykaty takie jak: czerwony, wysoki sensownie odnosić można tylko do ciał fizycznych: samochód X jest czerwony. (ii) Predykaty takie jak: ból, odczucie czerwieni mogą być stosowane sensownie tylko do określenia wewnętrznych stanów podmiotu: boli mnie palec, Widząc samochód X mam odczucie czerwieni. Zdania typu: Góra Y odczuwa ból, samochód X ma świadomość, że jest czerwony i że jest tym samym samochodem, którym był wczoraj trudno uznać za sensowne (chyba, że na zasadzie licentia poetica)
Opozycje generowane przez problem umysłciało ontologia pierwszoosbowa trzecioosobowa: Stany mentalne mają 1-osobwą ontologię. Inaczej mówiąc są prywatne (cecha definicyjna). Opis ciał fizycznych dokonywany jest natomiast w ontologii 3-osobowej. subiektywne obiektywne nieprzestrzenne przestrzenne intencjonalne nieintencjonalne świadome nieświadome
Qualia ulubione pojęcie filozofów umysłu Qualia (l. poj. = quale), zwane również jakościami doznaniowymi to świadomie przeżywane przez podmiot stany mentalne związane z bodźcami zmysłowymi takimi jak: percepcja kolorów, odczuwanie ciepła, rejestrowanie dźwięków, odczucie zapachu, poczucie bólu itd. W historii filozofii qualia nazywane były: odczuciami (Locke), wrażeniami (Hume) czy intuicjami (Kant). Qualiów nie można werbalizować bez ich uprzedniego doświadczenia, np.: Uważa się, że osoba niewidoma od urodzenia nie może wiedzieć czym jest odczucie czerwieni. Pytanie jakie qualia odczuwa x? jest równoważne pytaniu jak to jest być w danym stanie, będąc x-em?.
Czy qualia redukują się do mózgu? Niektórzy filozofowie (np. F. Jackson, T. Nagel) uważają, że qualia są nieredukowalne. Ma być to argument za dualizmem umysł-ciało. Eksperyment myślowy Franka Jacksona: (i) wyobraźmy sobie kognitywistkę Mary zawodowo zajmuje się ona kolorami i ich percepcją z punktu widzenia neuroscience. (ii) od urodzenia Mary przebywa w pomieszczeniu, gdzie wszystko (a także jej ciało) pomalowane jest na czarno, biało i w odcieniach szarości. (iii) Mary zdobyła całą znaną nam wiedzę o kolorze czerwonym: zna odpowiadającą czerwieni długość fali elektromagnetycznej, wie jakie komórki są na nią wrażliwe, jaka jest reakcja układu nerwowego na falę itd. (iv) Mary nie doświadczyła jednak nigdy czerwieni, nie wie jakie qualia pojawiają się w świadomości, gdy widzi się coś czerwonego. (v) po wielu latach izolacji w czarno-białym pokoju Mary zostaje wypuszczona czy widząc coś, co większość ludzi uznaje za czerwone, Mary uzyska nową wiedzę? Wniosek Franka Jacksona: TAK, dopiero wtedy Mary dowie się co znaczy odczuwać czerwień, a zatem wiedza o qualiach jest nieredukowalna do wiedzy o stanach układu nerwowego.
2.3. Czy istnienie qualiów świadczy o czymś metafizycznie doniosłym? (1) Niektórzy filozofowie twierdzą, że istnienie qualiów to argument za dualizmem (= umysł i ciało to dwa niesprowadzalne do siebie byty). (2) Część filozofów uważa, że ich istnienie jest argumentem przeciw sztucznej inteligencji ich zdaniem maszyna nie może mieć qualiów. Istnienie qualiów nie jest jednak jednoznaczym argumentem za przyjęciem (1) i (2). Twierdzenia te bazują bowiem na przyjętym już a priori dualizmie, a więc zakładają to czego mają dowodzić (błędne koło). Z (1) i (2) nie zgadzają się m.in.: P. i P. Churchlandowie: to do czego odnoszą się qualia redukowane powinno być do świata zewnętrznego, np. do czerwonych przedmiotów, zaś samo odczucie czerwieni redukuje się do stanów mózgu (przedstawiają oni sieciowe modele qualiów).
Trylemat psychofizyczny (za J. Bremerem) (a) stany mentalne różnią się od stanów fizykalnych (neurobiologicznych); nie można zatem w pełni wyjaśnić umysłu przy pomocy neuroscience (b) stany mentalne mogą być przyczynami stanów fizykalnych (downward causation) (c) uniwersum stanów fizykalnych jest kauzalnie zamknięte; to co niefizykalne nie może oddziaływać z tym co fizykalne Każdy z członów trylematu wzięty z osobna jest sensowny [(a) i (b) zdroworozsądkowo, (c) jest zgodny z fizyką]. Wszystkie 3 człony wzięte na raz są niekompatybilne!
Trylemat psychofizyczny cd. Negacje poszczególnych członów generują różne stanowiska w kwestii mind-body: ~[(a) ^ (b)] ^ (c): Prowadzi do monizmu, gdzie problem przyczynowości nie istnieje. Monizm ten może być związany z materializmem (umysłu nie ma) lub panpsychizmem (a priori uznać można, że wszystko co uważamy za materialne obdarzone jest protoświadomością). Problem: niezgodność z potocznym obrazem świata. (a) ^ (b) ^ ~(c): Prowadzi do obarczonego trudnościami dualizmu psychofizycznego (substancjalnego). Problem: co z prawami fizycznymi? (a) ^ ~(b) ^ (c): Prowadzi od epifenomenalizmu zjawiska mentalne istnieją, ale nie są przyczynami zachowań ani żadnych zdarzeń w świecie fizycznym. Problem: po co w takim razie umysł i czy jego istnienie jest ewolucyjnie opłacalne?
Trudno znaleźć klucz jak w sposób sensowny posegregować poglądy filozofów w kwestii mind-body. Mimo zastrzeżeń można przyjąć początkowo początkowo podział na: (i) Stanowiska dualistyczne (ii) Stanowiska redukcjonistyczne, fizykalistyczne, materialistyczne, naturalistyczne (iii) niepodpadające pod (i) i (ii).