ZNACZENIE GIER I ZABAW RUCHOWYCH WE WSZECHSTRONNYM ROZWOJU DZIECI I MŁODZIEŻY WSTĘP Opracowanie: mgr Ewa Bonowska Początki edukacji szkolnej to bardzo ważny okres w życiu. Tu zdobywa się pierwsze doświadczenia, odnosi się pierwsze sukcesy i porażki. Tu także rozwija się pierwsze zamiłowania. By prawidłowo przebiegał proces adaptacji w szkole, każdy nauczyciel wychowawca powinien pamiętać, że obserwując rozwój dziecka wstępującego do szkoły należy dostrzegać wszystkie jego aspekty, a więc: rozwój fizyczny, rozwój procesów poznawczych (rozwój umysłowy), rozwój uczuciowo społeczny. Często zdarza się, że w klasach I-IV nie dostrzega się potrzeby doskonalenia rozwoju fizycznego, kładąc jednocześnie zbyt duży nacisk na procesy poznawcze. Aby lepiej zrozumieć znaczenie rozwoju fizycznego i rozwoju uczuciowo społecznego pozwolę sobie przytoczyć ich definicje. Przez właściwy rozwój fizyczny będziemy rozumieli prawidłowe i stosowne do wieku ukształtowanie kośćca, mięśni, narządów wewnętrznych, układu nerwowego, narządów zmysłowych, a także dobrą sprawność ruchową. Natomiast rozwój uczuciowo społeczny dotyczy tej sfery, która decyduje o umiejętnościach dziecka panowania nad sobą, podporządkowania się przepisom, wytrwałej pracy oraz współdziałania harmonijnego w zabawie i nauce z rówieśnikami. Jak wynika z definicji obydwa te rozwoje mają ogromne znaczenie dla adaptacji dziecka w szkole, a co się z tym wiąże także i w dalszym życiu. Z postępem czasu dziecko, wraz z przechodzeniem do coraz to wyższej klasy, obciążone jest w coraz większym stopniu nauką szkolną i odrabianiem lekcji w domu, co prowadzi do ograniczenia ruchu. Oczywisty jest fakt, że szkoła nie może zapewnić dziecku wystarczających godzin ruchu, ale może i powinna inspirować samodzielną działalność ruchową dziecka w domu, w środowisku rówieśniczym, w czasie wolnym, na wczasach, wyjazdach z rodziną w plener, itp. Pamiętajmy, że to co dziecku zostanie wpojone i utrwalone w okresie wczesnoszkolnym ma swe głębokie konsekwencje w przyszłym życiu. Dlatego ogromnie ważne jest, by te wczesne lata były źródłem wiekowej, wszechstronnej i w prawidłowy sposób utrwalonej wiedzy. Aby w późniejszym okresie swego życia młody człowiek mógł osiągać sukcesy grając w piłę ręczną, powinien już we wczesnych latach swej edukacji być zachęcany do aktywnego udziału w grze. Podczas zabawy powinien przeżywać pozytywne emocje i zadowolenie. Dochodząc do takiego wniosku, każdy nauczyciel wychowawca powinien zadać sobie pytanie. W jaki sposób pracować, aby uzyskać taki efekt? Jakie metody stosować? Gry i zabawy ruchowe są jednym z najbardziej uniwersalnych środków wychowania fizycznego. Równocześnie dają możliwość oddziaływania na psychiczną i umysłową stronę osobowości bawiącego się i sprzyjają odprężeniu i czynnemu wypoczynkowi. A dzięki wnikliwej obserwacji nauczyciela i bieżącej korekcie zapobiegają utrwalaniu złych nawyków. UWAGI OGÓLNE O GRACH I ZABAWACH Gry i zabawy ruchowe stanowią jedną z najbardziej interesujących form zabawowych dzieci i młodzieży. Gry i zabawy opierają się o różnorodne postacie ruchu, a także mają pewne zasady i prawidła w nich obowiązujące. Dzięki swej różnorodności zapewniają wszechstronne oddziaływanie na organizm, przyczyniając sie do poprawienia jego wydolności. Podczas zabaw i gier poprawiają się cechy motoryki takie jak: szybkość, siła, wytrzymałość i zręczność. Poprawia się wydolność wielu układów i narządów np. układu ruchowego, krążenia, oddychania, przemiany materii itp. Doskonalone są umiejętności ruchowe, mające zastosowanie w co-
dziennej działalności człowieka. P.A. Rudik uważa, iż zabawy ruchowe współdziałają w dużym stopniu z rozwojem wrażeń i spostrzeżeń, uczą postrzegać otoczenie, przedmioty i zjawiska ze wszystkich stron i we wszystkich wzajemnych powiązaniach, wyrabiają umiejętności w określaniu odległości, ciężaru, wytrzymałości i innych cech przedmiotów, dostarczają dzieciom wielu nowych wrażeń i wiadomości o otoczeniu, uczą spostrzegawczości, bystrego pojmowania istoty zjawisk, a także logicznego myślenia w związku z praktyczną działalnością, o ile stanowi ona treść zabawy. Zabawy ruchowe rozwijają także pamięć i twórczą wyobraźnię dzieci, doskonalą i podnoszą ich znaczenie, wszechstronnie wpływają na rozwój woli, ponieważ są związane z czynnymi przejawami osobowości dziecka. W końcu zabawy te wywierają bardzo dobroczynny wpływ na rozwój charakteru dzieci i takie jego cechy, jak: samodzielność, śmiałość, pomysłowość, panowanie nad sobą, zimną krew, dokładność, zdyscyplinowanie i inne. Pozwolę sobie przytoczyć słowa H. Jordana na temat zabawy: Zmęczone ciało wymaga odpoczynku, znużony umysł wymaga wytchnienia, a dusza pragnie wesołości, tego nastroju, który życie milszym nam czyni. Tego wszystkiego dostarcza zabawa w szerokim znaczeniu pojęta: jest więc ona potrzebą natury ludzkiej tak niemal, jak powietrze, jak pokarm. Każdy też pragnie się bawić (...) ba, nawet zwierzęta się bawią. Z. Gilewicz podaje nam następującą definicję: Mianem zabawy obejmujemy wszelkie stany aktywności zwierząt i ludzi, w których nie potrafimy dopatrzyć się motywu, jakim może być zaspokojenie życiowych potrzeb, konieczności samoobrony, wytwarzanie i gromadzenie dóbr, potrzeba walki lub obrony, wypełnianie obowiązków, zewnętrzne naciski, itp. Zabawę więc traktujemy jako przeciwieństwo pracy i jako dobrowolnie podjęty sposób spędzania czasu wolnego od zajęć obowiązkowych, celu zaś zabawowych czynności dopatrujemy się w potrzebie rozrywki i zadośćuczynienia hedonicznym skłonnościom człowieka. Natomiast gra ruchowa jest to - zróżnicowana pod względem trudności forma ruchu, w której biorą udział drużyny (zespoły), rywalizujące między sobą. Jednym z czynników różniących grę od zabawy jest element współzawodnictwa i rywalizacji, który występuje między drużynami lub zespołami. Wszyscy uczestnicy gier ruchowych wykonują to samo zadanie, ale niekoniecznie w tym samym czasie (np. po kolei). Może tu także występować kapitan, który kieruje drużyną i wspólnie z zawodnikami ustala proste założenia taktyczne, o ile nie zostaną one wcześniej narzucone przez prowadzącego. Gry i zabawy ruchowe odgrywają ogromną rolę w moralnym wychowaniu uczą poczucia sprawiedliwości, rozwijają uczciwość i zdyscyplinowanie, wdrażają do życia w zespole, akceptowanie i podporządkowywanie sie woli zespołu, a także zachęcają do działania na jego korzyść. Uczą obowiązkowości i współodpowiedzialności za porażkę lub sukces. Wszystko to jednak ma miejsce tylko i wyłącznie wtedy, gdy organizacja zabaw i gier przebiega w prawidłowy sposób i jest dostosowana do możliwości bawiących się. Zabawom i grom towarzyszą duże emocje, zaangażowanie uczuciowe przy jednoczesnym zminimalizowaniu napięcia. Dają możliwość upustu nieskrępowanej radości i zadowolenia. Rozładowanie emocji sprzyja odprężeniu, wypoczynkowi oraz wzmożonemu skupieniu uwagi. Podczas gier i zabaw możliwe jest zaangażowanie wszelkich mas mięśniowych, które dają okazję do wszechstronnego, wielokierunkowego i prawie nieograniczonego wpływu na człowieka. Gry i zabawy można przeprowadzać w zestawieniu z ćwiczeniami gimnastycznymi, co dodatkowo pomaga wyraźniej zlokalizować możliwość oddziaływania na ćwiczącego. Przez wszystkie formy ruchu podnoszą doskonałość ustroju i zwiększają jego przydatność życiową. Choć często jednocześnie używa się obok siebie słów zabawa i gra to jednak P.A. Rudik uważa, że: gry sportowe są uboższe w swej ruchowej treści od zabaw ruchowych, składają się one zawsze z ograniczonej liczby ściśle ustalonych kombinacji i koordynacji, przyswajanych przez sportowców w czasie długiego i uporczywego trenowania. Natomiast zabawy ruchowe odznaczają się wielką różnorodnością i swobodą w stosowaniu ruchów, dużą możliwością przejawiania inicjatywy i twórczości w dziedzinie ruchów, ponieważ istniejące w tych zabawach prawidła kontrolują nie ruchy, lecz samą strukturę zabawy jako całości.
(c) by Ewa Bonowska Zabawy i gry wywierają więc wszechstronny wpływ na organizm i psychikę człowieka dzięki temu, że: a) wprowadzają radosny nastrój i dobre samopoczucie, b) podnoszą stan zdrowotny, c) stwarzają najlepsze warunki dla czynnego wypoczynku, d) wzmagają ogólny rozwój, e) rozwijają sprawność fizyczną, f) wyrabiają dodatnie cechy charakteru, a w szczególności świadomą dyscyplinę i karność oraz umiejętność zespołowego współdziałania i współzawodnictwa. Gry i zabawy to nie tylko najbardziej atrakcyjny, lecz zarazem najdostępniejszy i najbardziej uniwersalny środek wychowawczy, do którego powinien sięgnąć każdy nauczyciel, a w szczególności prowadzący zajęcia w klasach I-IV. Zabawy i gry przysparzają sił fizycznych i psychicznych i usprawniają wszelkie układy i narządy młodego organizmu. Toteż powinny przewijać się we wszystkich zajęciach wychowania fizycznego z dziećmi. METODYKA PROWADZENIA GIER I ZABAW RUCHOWYCH Aby gry i zabawy ruchowe przynosiły zamierzone efekty, muszą zostać spełnione dwa podstawowe warunki: prawidłowa postawa prowadzącego oraz odpowiednie warunki organizacji. 1. Zadanie prowadzącego. Rola prowadzącego jest niezwykle ważna, to on wybiera właściwy moment rozpoczęcia zabawy i śledzi jej przebieg. Kontroluje i notuje przewinienia i uchybienia uczestników gier i zabaw, czuwając nad właściwym zachowaniem bawiących się. Do bardzo ważnych zadań prowadzącego należy zapoznanie uczestników z treścią zabawy i obowiązującymi przepisami w grze. Ogłasza wyniki współzawodnictwa, podkreślając jednocześnie wzorowe postawy i zachowania. Najbardziej rola prowadzącego ujawnia się podczas wyścigu, rozgrywek i zawodów, czyli tam, gdzie występuje w intensywny sposób rywalizacja i współzawodnictwo. Wówczas do zadań wychowawcy należy wnikliwa obserwacja i natychmiastowa reakcja na zmieniające się okoliczności. Ważne jest aby nauczyciel był zrównoważony a jego reakcje spokojne, wnikliwe i sprawiedliwe. Ocena zachowań uczestników ze strony prowadzącego powinna być zawsze obiektywna i konsekwentna. Umówione sygnały wprowadzone w celu wywołania pożądanych reakcji ze strony bawiących się, jednocześnie mają za zadanie utrzymanie dyscypliny, ładu, karności i skupienia uwagi. Odpowiednio wykorzystane podnoszą zainteresowanie zabawą. Podczas zabaw i gier powinno dojść do utrwalenia właściwych nawyków. Wiemy doskonale, że najlepszym bodźcem do działania dziecka jest przykład osoby dorosłej. Dlatego bardzo ważne jest uczestnictwo prowadzącego w zabawach i grach. Własnym przykładem może utrwalić u dziecka np. prawidłowe stosowanie jakiegoś rzutu, podania czy chwytu piłki. Pamiętać jednak powinien, iż nie on jest główną postacią w zabawie, lecz jej uczestnicy. Wśród ćwiczących, bawiących sie dzieci są bardziej i mniej aktywni zawodnicy. Dlatego, aby dać możliwość zaistnienia każdemu dziecku. Ważne jest powierzanie im różnorodnych funkcji i zadań. Prowadzący kształtuje w ten sposób ich samodzielność, obowiązkowość i inicjatywę. Umożliwia to w przyszłości, większą inwencję dzieci i tworzy przyszłych organizatorów zabaw i gier. Prowadzący często musi zastąpić brakującego zawodnika, powinien jednak pamiętać o tym, aby przyjął rolę, której jest w stanie podołać. Powinien swym postępowaniem i umiejętnościami dostosować się do poziomu uczestników, by nie narazić się na ośmieszenie. Udział prowadzącego w zabawie bardzo często czyni ją atrakcyjniejszą i daje doskonałe rezultaty wychowawcze. Ogromnie istotne podczas prowadzenia zabaw i gier jest baczne zainteresowanie, kontrolowanie zachowań i stopnia zmęczenia uczestników. W razie potrzeby powinien zwolnić lub przy-
spieszyć tempo zabawy, może ją także przerwać lub uatrakcyjnić o dodatkowe zadania. Wprowadzanie nowych niekonwencjonalnych przyborów, umożliwienie dzieciom korzystania z własnego przyboru, wiązanie ruchu z muzyką, praca z partnerem, itd. Te wszystkie elementy mogą, a nawet powinny umożliwić prowadzącemu wzbogacenie i uatrakcyjnienie zabaw i gier. Podczas prowadzenia zabaw i gier ruchowych istotne jest aby uwzględniać właściwości psychofizyczne danego wieku, możliwości sprawnościowe uczestników, a także pewne wpływy środowiska, preferowanie ulubionych form rekreacji w tym otoczeniu. Na sam przebieg gier i zabaw ma wpływ przede wszystkim osobowość i temperament osoby prowadzącej. Odpowiednim tonem, gestem i uśmiechem można wprowadzić miły i sympatyczny nastrój zachęcając tym samym do uczestnictwa młodzież i dzieci. Często znużone i ospałe dzieci można po odpowiednim podejściu, swą charyzmą pobudzić do działania. Podsumowując, do głównych zadań prowadzącego gry i zabawy należy: zapoznanie uczestników z treścią zabawy, dbanie o przestrzeganie przepisów, śledzenie przebiegu zabawy, notowanie przewinień i wszelkich uchybień, ogłaszanie wyników współzawodnictwa, angażowanie do przeprowadzenia zabawy samych uczestników. Podczas przygotowań do przeprowadzenia zabaw i gier ruchowych prowadzący nie może zapominać o metodyce, która przewiduje cztery podstawowe etapy: przygotowania, organizację, przeprowadzenie i zakończenie gry lub zabawy. Powinien więc, w najdrobniejszych szczegółach, zaplanować całą organizację gry (zabawy), przewidzieć sytuacje, jakie w jej trakcie mogą wystąpić oraz jaki mogą przybrać charakter. Osoba prowadząca zajęcia, która nie posiada zbyt dużego doświadczenia powinna przygotować krótki konspekt zawierający podstawowe elementy takie jak: grupa ćwiczebna, miejsce zajęć, przybory i zadania jakie chce zrealizować za pomocą zabaw i gier. Istotne jest także odpowiednie przygotowanie, przez instruktora, zawodników. Powinien on dokonać ewentualnego podziału na drużyny czy zespoły oraz wyznaczyć ewentualnych pomocników. Jeśli jest to konieczne prowadzący powinien dokonać podziału ze względu na wiek, sprawność czy motoryczność. Taki podział często wpływa na uatrakcyjnienie zabaw i gier, umożliwia podniesienie intensywności elementów ruchowych, zapewnia częsty kontakt z przyborem a tym samym zwiększa aktywność zawodników. 2. Organizacja gier i zabaw ruchowych. Aby lekcje lub zajęcia zabaw i gier ruchowych były ciekawe, interesujące i w pełni odpowiadały założeniom i wychowawczym wymaganiom muszą być dobrze przeprowadzone. Podstawowym warunkiem dobrego przeprowadzenia tych zajęć jest odpowiednie przygotowanie się prowadzącego zajęcia. Powinien on przede wszystkim dobrze poznać grupę dzieci, z którą przeprowadzać będzie zajęcia, ich wiek, zainteresowania i potrzeby wychowawcze. Następnie ważne jest, aby w sposób przemyślany dobrać odpowiednie do danej grupy gry i zabawy. Istotne są także warunki, w jakich zajęcia mają się odbywać, posiadany sprzęt i urządzenia. Kiedy wszystkie te elementy są już odpowiednio dopasowane nauczyciel powinien zastanowić się jak dokona podziału na zespoły. Podczas prowadzenia zabaw i gier prowadzący powinien znajdować się w miejscu widocznym przez wszystkich uczestników zabawy. Umożliwi mu to bieżącą kontrolę nad bezpieczeństwem, a także prawidłowe objaśnianie zabaw i gier. Objaśnienie prowadzący może dokonać przez: pokaz (łatwa zabawa - małe dzieci), pokaz i objaśnienie słowne (łatwa gra - młodsze dzieci), objaśnienie słowne (łatwe gry i zabawy - starsze dzieci), objaśnienie słowne i pokaz (trudniejsze gry - starsze dzieci)
Objaśnienie, aby spełniło zadanie powinno zawierać następujące elementy: nazwę zabawy, cel przeprowadzenia, określenie dokładnego miejsca zabawy, ustalenie nazw drużyn, określenie zasad gry lub zabawy, podanie sposobu wyłonienia zwycięzcy Rozpoczęcie zabawy powinno odbywać się na umówiony sygnał. Przez cały czas trwania gier lub zabaw prowadzący czuwa, aby przestrzegano omawiane wcześniej zasady, zwraca szczególną uwagę na prawidłowość wykonania elementów technicznych. Samo zakończenie powinno mieć miejsce w odpowiednim momencie, aby nie doprowadzić do znudzenia uczestników. Uwadze prowadzącego nie może ujść omówienie przeprowadzonej gry lub zabawy, wyłonienie zwycięzców, a także ocena dokładności wykonywania zadań. Dobry nauczyciel i wychowawca pamiętać musi o tym, że samo dokładne poznanie treści zabaw i przemyślenie ich przeprowadzenia, nie wystarczy jeśli nie doda się odrobiny własnych zdolności do uatrakcyjnienia zajęć. Pamiętać należy o tym, że istotą pracy z dziećmi jest umiejętność nawiązywania kontaktu oparta nieustannym odnawianiem i wzbogacaniem zasobu zabaw, chęcią poszukiwania najbardziej odpowiednich metod prowadzenia, stałą kontrolą swego postępowania oraz bystrą obserwacją wpływów wychowawczych na prowadzony zespół. RODZAJE GIER I ZABAW RUCHOWYCH. Gry i zabawy dzielimy na: a) Orientacyjno - porządkowe. Są one zwykle stosowane w grupach dzieci najmłodszych. Ich celem jest ćwiczenie umiejętności skupienia uwagi oraz opanowanie określonych umiejętności. Prowadzącemu dają możliwość manipulowania grupą, uczenia zasad wymijania się podczas zmian miejsca i zajmowania stanowisk w określonym punkcie. Dają możliwość opanowania umówionych znaków i sygnałów, sprzyjają kształtowaniu szybkiej i celowej reakcji, spostrzegawczości i orientacji. Rozbudzają poczucie karności i świadomej dyscypliny. Zabawy te pomagają w doskonaleniu zwinności, zręczności i szybkiej reakcji. b) Ze śpiewem. Są szczególnie atrakcyjne dla dzieci wieku przedszkolnego i wczesnoszkolnego. Wpływają korzystnie na umuzykalnienie dzieci oraz kształtowanie ich poczucia rytmu i koordynacji ruchowej. Wiążą się one z kształtowaniem estetyki ruchów, ich piękna i harmonii - i tym samym wpływają na kształtowanie poprawnej postawy ciała. Zabawy te umożliwiają: kształtowanie koordynacji ruchu z rytmem, wyrażanie indywidualności i inwencji twórczej. Wyzwalają u dzieci dobry nastrój, radość i uśmiech, a tym samym odprężają psychicznie. c) Na czworakach. Stosowane są głównie w pracy z dziećmi wieku przedszkolnego i wczesnoszkolnego, ponieważ odpowiadają psychice tego wieku i sprzyjają kształtowaniu fizjologicznych krzywizn kręgosłupa. Wzmacniają aparat kostno - stawowo - więzadłowy oraz kształtują niektóre cechy motoryki (np. siły). d) Z mocowaniem. Przeznaczone są dla dzieci nieco starszych. Wymagają skupienia uwagi i użycia ogromnej siły. Przy ich przeprowadzaniu należy pamiętać, aby zbytnio nie obciążać organizmu dziecka. Sprzyjają kształtowaniu takich cech jak: wytrwałość, ambicja i umiejętność współdziałania w zespole. e) Bieżne (wyścigi na wesoło). Stanowią podstawową i najczęstszą postać aktywności ruchowej dzieci i młodzieży. Wywołują one korzystne zmiany nie tylko w aparacie ruchowym, lecz także w układzie krążenia, oddychania, w podnoszeniu przemiany materii, a także w podnoszeniu wydajności fizycznej ustroju. Sprzyjają kształtowaniu takich cech motorycz-
nych jak: szybkość, wytrzymałość, zręczność, zwinność. Wyścigi na wesoło sprzyjają określeniu indywidualnych możliwości ucznia oraz zmierzeniu własnych sił z rówieśnikami, wywołują dobry nastrój oraz psychiczne odprężenie. f) Rzutne. Należą do bardzo interesujących i atrakcyjnych form ruchu. Wywołują duże zainteresowanie nie tylko wśród dzieci i młodzieży, ale także u dorosłych i starszych. Umożliwiają kształtowanie i doskonalenie umiejętności utylitarnych oraz takich cech motoryki jak siła i szybkość. Rzuty do celu sprzyjają kształtowaniu koordynacji wzrokowo - ruchowej oraz umiejętności skupienia uwagi i koncentracji. g) Skoczne. Charakterystyczną cechą tej odmiany zabaw jest wykonywanie ruchów pozwal a- jących ćwiczącym oderwać ciało od podłoża, np.: podskoki, wyskoki, zeskoki, doskoki, itd. Rozwijają takie cechy charakteru jak: pewność siebie, wiarę we własne siły i odwagę, ponadto rozwijają zręczność, zwinność, moc i siłę oraz szybkość. Sprzyjają koordynacji nerwowo - ruchowej, wzmacniania stawów kończyn dolnych, głównie skokowych i kolanowych. zabawy i gry ze skokami przez przyrządy lub przeszkody sprzyjają zachowaniu równowagi i odpowiedniej postawy w locie, czyli opanowywaniu ciała. h) Kopne. Stanowią szczególny przedmiot zainteresowania chłopców i mężczyzn. Sprzyjają wykazaniu się zręcznością, doskonaleniu kończyn dolnych i wykonywaniu ruchów nie stosowanych na co dzień. Doprowadzenie do doskonałości umiejętności podbijania, czy też prowadzenia piłki nogą daje wiele zadowolenia i satysfakcji. Zabawy te w połączeniu z biegiem sprzyjają kształtowaniu zręczności, siły i szybkości oraz wytrzymałości. Doskonalą umiejętności współpracy i współdziałania w zespołach. i) Przygotowujące do gier zespołowych. Mają za zadanie oswojenie ćwiczących ze sprzętem, nauczenie pewnych elementów technicznych oraz działań zgodnych z zasadami taktycznymi. Gry drużynowe. Przeznaczone są dla dzieci starszych. Umożliwiają doskonalenie posiadanych umiejętności. Wdrażają do umiejętności współdziałania w grupie i uczą przestrzegania zasad fair play. Są atrakcyjną formą zachęcającą do aktywnego wypoczynku. Różnorodność form gier i zabaw zapewnia atrakcyjność i uniwersalność oraz sprawia, że stają się one łatwo dostępne dla wszystkich, co ma ogromne znaczenie w realizowaniu zadań z wychowania fizycznego. BIBLIOGRAFIA Bondarowicz M., Zabawy i gry ruchowe w zajęciach sportowych, Warszawa 1994, RCM- SKFiS. Demel M., Propedeutyka wychowania fizycznego, Warszawa 1965, WsziP. Krajowa Federacja Sportu dla Wszystkich, Gry zespołowe dla najmłodszych - przepisy, technika, taktyka, Warszawa 1983, KF Sport dla Wszystkich. Gilewicz Z., Teoria wychowania fizycznego, Warszawa 1964, Sport i Turystyka. Okoń W., O zabawach dzieci, Warszawa 1950, PZWSz. Słyszowa S., Dziecko rozpoczyna naukę, Warszawa 1971, WZWSz. Trześniowski, Gry i zabawy ruchowe, Warszawa 1987, Sport i Turystyka.