Opracowanie: Małgorzata Adamczyk. Temat: Arteterapia.

Opracowanie: Małgorzata Adamczyk Temat: Arteterapia. Arteterapia (arte z łac. ars sztuka i terapia) - leczenie przez sztukę. Termin arteterapia składa się z dwóch części (bardziej widoczne jest to w języku angielskim: art therapy ), co sugeruje, że jest to działanie bazujące na dwóch równoważnych elementach: sztuce (twórczości) i terapii. Uważa się, że osobą, która po raz pierwszy użyła terminu arteterapia w celu określenia działania polegającego na zastosowaniu twórczości w terapii był pracujący w Wielkiej Brytanii artysta Adrian Hill Osoby podejmujące arteterapię nie muszą posiadać zdolności artystycznych ani wcześniejszych doświadczeń. Terapeuta nie koncentruje się bowiem w pierwszym rzędzie ani na wartościach estetycznych wytworzonych obiektów ani na ich aspekcie diagnostycznym. Kontekst psychoterapeutyczny, z właściwymi mu czynnikami leczącymi, stanowi podstawową różnicę pomiędzy arteterapią a zajęciami plastycznymi czy terapią zajęciową. Głównym celem arteterapii jest umożliwienie uczestnikowi dokonania zmiany, wzrostu, rozwoju osobistego poprzez stosowanie materiałów artystycznych w bezpiecznych i sprzyjających temu warunkach. Kluczową rolę w arteterapii odgrywa relacja terapeutyczna, która różni się od relacji w tradycyjnych formach psychoterapii, ponieważ zachodzi między, osobą uczestniczącą i dziełem. Ta forma terapii może być szczególnie użyteczna dla osób, które mają trudności z wyrażeniem swoich myśli i uczuć drogą werbalną. Arteterapia opiera się na założeniu, że proces twórczy służący autoekspresji pomaga ludziom rozwiązywać problemy i konflikty, rozwijać umiejętności interpersonalne, kierować własnym zachowaniem, redukować stres, podnosić samoocenę i samoświadomość oraz osiągać wgląd. Arteterapia w takim rozumieniu, integruje różne pola ludzkiego rozwoju; łączy sztuki wizualne (rysunek, malarstwo, rzeźba i inne formy wizualne)i wiedzę o procesie twórczym z modelami doradztwa personalnego i psychoterapią. Stosowana jest w pomocy dzieciom, osobom dorastającym, dorosłym i osobom w okresie późnej dorosłości, grupom społecznym i rodzinom, w leczeniu: lęków, depresji, innych zaburzeń afektywnych, uzależnień, problemów w relacjach rodzinnych, w trudnościach społecznych i emocjonalnych związanych z niepełnosprawnością i chorobą, w traumach i przeżyciach straty, przy problemach fizycznych, poznawczych i neurologicznych, oraz trudnościach psychospołecznych związanych z chorobami somatycznymi (np. chorobami nowotworowymi). Osobowość każdego młodego człowieka kształtuje się w zetknięciu z otaczającym światem. Sztuka może dopomóc w rozumieniu rzeczywistości oraz budowaniu do niego pozytywnego stosunku: rozbudzać myślenie i emocje, ukazywać obszary piękna, zachęcać do postawy twórczej, wykazywać na potrzebę kontaktu z ludźmi, uczyć wartościowania. Twórczość jest najwyższym przystosowaniem jednostki do świata zewnętrznego. Sztuka jest optymalnym środkiem wyzwolenia się z konfliktów poprzez ich uświadomienie, środkiem przeobrażenia osobowości twórcy. Rola sztuki w terapii wynika z założeń psychoanalizy, które dotyczą konfliktów człowieka, tych wewnętrznych i nieuświadomionych. Sztuka jest środkiem obiektywizacji przeżyć, która pozwala na patrzenie z dystansem do tych przeżyć oraz na pozbycie się napięcia emocjonalnego poprzez ekspresję. Jako metoda, która wspiera diagnozę i terapię ludzi niepełnosprawnych, pojawia się coraz częściej terapia artystyczna, przez sztukę. Arteterapia to twórczy trening, terapia wykorzystująca proces tworzenia lub wynik procesu twórczego do wzbogacenia własnej osobowości. Jest to metoda poznawania siebie, przygoda z tworzeniem oraz z twórczym myśleniem.areterapia rozwinęła się bardzo szybko, daje ona możliwość przeżywania szczególnego rodzaju katharsis, również pobudza do działania oraz integracji ze społeczeństwem. Arteterapia może być podzielona na dwa odłamy takie jak: pielęgnowanie spontanicznej twórczości i arteterapia stymulująca. Celem tych form jest poprawienie samopoczucia psychicznego, nawiązanie jakiegokolwiek kontaktu z otaczającym światem, poprawa jakości życia, a także pogłębienie znajomości samego siebie. Arteterapia polecana jest przede wszystkim osobom z zaburzeniami emocjonalnymi oraz tym, którzy chcą poznać swoje uzdolnienia, a przede wszystkim samego siebie. Nawiązuje ona do tzw. teorii potrzeb, które kierują ludzkim działaniem, dążącym do ich zaspokojenia. W arteterapii możemy wyróżnić różne techniki, które umożliwiają wgląd do lepszego poznania siebie oraz motywów własnego postępowania. Są one następujące: ekspresyjne, projekcyjne, konstrukcyjne. Spontaniczność, a także niekonwencjonalność sposobów wypowiadania się, które pojawiają się w technikach 1

arteterapeutycznych powoduje zmniejszenie oporów przed ujawnianiem się, co może ukazać problematykę neurotyczną lub psychotyczną, przyjmowane postawy w społeczeństwie. Arteterapia ma różne funkcje, które zależą od celu, w jakim jest stosowana. Funkcje arteterapii zależą przede wszystkim od celu jej zastosowania. Zdaniem M. Kulczyckiego, arteterapię można sprowadzić do trzech podstawowych funkcji, a mianowicie: rekreacyjnej, edukacyjnej i korekcyjnej. Pierwsza z nich ma na celu tworzenie odpowiednich warunków wypoczynku, sprzyjających nabraniu nowych sił pomocnych w przezwyciężaniu problemów życiowych jednostki. Formy szeroko rozumianej arteterapii to: terapia przez sztuki wizualne- plastykoterapia, biblioterapia, poezjoterapia, choreoterapia terapia ruchem i tańcem, dramatoterapia, muzykoterapia, estezjoterapia. Plastykoterapia terapia za pomocą sztuki wykorzystująca techniki plastyczne oraz kolory. Plastyka jest najczęściej wykorzystywana w procesie arteterapii. Korzysta z najróżniejszych, niekonwencjonalnych technik plastycznych. Pełni wiele funkcji, z których najważniejszą zdaje się być możliwość formułowania swojej wypowiedzi w sposób niewerbalny, a tym samym bezpieczny dla zainteresowanego. Często jednak dzieło artystyczne staje się pretekstem do rozmów i dyskusji wokół tematu, który dana praca wyłania. Plastykoterapia posiada własne metody/techniki terapeutyczne i jest często wykorzystywana jako pomocnicza metoda leczenia w formie indywidualnej i grupowej. Do najczęstszych form arteterapii zarówno indywidualnej, jak i grupowej należy grafoterapia w postaci psychorysunku. Psychorysunek ma istotne znaczenie jako technika diagnostyczna i projekcyjna oraz jako wskaźnik dojrzałości poznawczej jednostki. Ponadto umożliwia stymulację stanów emocjonalnych podczas ćwiczeń relaksacyjnokoncentrujących w celu rozładowania nadmiernego pobudzenia emocjonalnego. Kolejną metodą plastykoterapii jest malowanie spontaniczne, którego celem jest przyzwolenie na dowolny sposób kreatywności. Niezwykle dynamiczną metodą jest Creative Mind Orderin, która polega na malowaniu obrazu bez jakiegokolwiek wzoru, a jej głównym celem jest wspomaganie spontanicznego artykułowania nieuświadomionych obszarów duchowo umysłowych. Godną polecenia i najbardziej znaną metodą plastykoterapii jest Metoda Malowania Dziesięci oma Palcami Finger-Painting, której twórczynią jest R.F. Show pedagog. Metoda ta okazała się w dużym stopniu przydatna w terapii dzieci, gdyż malowanie palcami jest zbieżne z naturalną skłonnością dziecka do paćkania się w substancjach o konsystencji błota i pozwala na zaspokojenie tego typu potrzeb związanych ze stadium analnym opisanym przez Freuda. Twórczyni po raz pierwszy zastosowała tę metodę w jednej z rzymskich szkół w 1934r. Walorami metody są: pomoc w pokonywaniu lęków o różnym pochodzeniu, uwalnianie od zahamowań, wzmacnianie wiary we własne siły, pobudzanie ekspresji plastycznej. Malowanie Dziesięcioma Palcami w grupie to wspaniała metoda wyzwalająca pozytywne postawy społeczne. Ten rodzaj techniki można zastosować z użyciem farb, szlamu z gliny, pasty do zębów lub rzadziej masy solnej. Szczegółowa analiza materiału zdobytego tą drogą w rękach doświadczonego pedagoga może doprowadzić do oczekiwanych zmian w zachowaniu dziecka i jego stosunków do siebie, rówieśników, dorosłych i całego otoczenia. Oprócz w/w metod godne polecenia w plastykoterapii są techniki plastyczne: rzeźba, grafika, collage. Forma artystyczna jest równie ważna jak i stworzone dzieło, stąd też wybranie samej techniki plastycznej jest już pierwszą wskazówką malowanie farbami lub delikatne użycie miękkiego ołówka pozwala na pewne wnioski dotyczące sfery emocjonalnej dziecka i jego samooceny; stopniowo pozwala na coraz pełniejsze i swobodniejsze wyrażanie siebie. Plastykoterapia jest szczególnie polecana dla ludzi, którzy czują się ograniczeni i przytłoczeni przez innych, ponieważ dostarcza im przestrzeni, pozwalając na swobodną twórczość. Zastosowanie rysunku w psychoterapii. Obserwacja sposobu zachowania się dziecka, tego jak reaguje w różnych sytuacjach i w stosunku do innych ludzi, dostarcza cennych informacji o jego rozwoju umysłowym. Od chwili urodzenia dziecko gwałtownie rozwija swoje zdolności intelektualne. Rozwija się zdolność do myślenia o przedmiotach nie będących w bliskim kontakcie z dzieckiem, zdolność do działań symbolicznych stanowiących istotny przełom w rozwoju dziecka. Piaget uważa, że symboliczna reprezentacja wiąże się z rozwojem procesów intelektualnych i może występować równocześnie w wielu postaciach takich jak: zabawa, rysunek czy mowa. Na szczególną uwagę zasługuje rysunek, będący symboliczną reprezentacją świata, a jednocześnie niezbędną metodą stosowaną w psychoterapii. Rysunek dziecięcy, stanowiący przedmiot zainteresowania psychologów, pedagogów, pojawia się dopiero w drugim 2

roku życia. Proces rozwoju rysunku prowadzi od bazgrot do symboli graficznych. Bazgroty dziecięce mają charakter nieprzedstawiający i są wynikiem pozostawiania śladów ołówka, czy kredki na papierze. Z czasem rysunki przybierają różne kształty np. tzw. głowonogi będące kombinacją okręgu i linii prostych. W okresie bazgrot dziecko ćwiczy sprawność manualną pozwalającą stawianie śladów ołówka na papierze oraz rozwija umiejętność symbolicznego oznaczania obiektów i zjawisk. W okresie średniego dzieciństwa dokonuje się rozwój symbolicznego przedstawiania rzeczywistości w rysunku. Okres ten badacze nazywają idioplastyką, realizmem intelektualnym, okresem schematu. Jak już powyżej wspomniałam, rysunek stanowi przedmiot zainteresowania psychologów i pedagogów. Uważają, że nawet najprostsze dzieło sztuki ujawnia pewne informacje o osobie, która je stworzyła. Dlatego właśnie terapia sztuką jest niesłychanie ważna w ocenianiu zaburzeń natury psychologicznej. Hauer uważa, że rysowanie i malowanie pozwalają często na stwierdzenie, że zachowania, rozmowy i niedomówienia młodych pacjentów są czymś nieokreślonym, pozostają mało ważne. Psycholog szkolny niekiedy wykorzystuje malunki dzieci w celu oceny zarówno ich umiejętności motorycznych, jak i stanu emocjonalnego. Chociaż rozwój każdego dziecka pod względem rysunkowym idzie zasadniczo podobną drogą i szczeble tego rozwoju następują prawidłowo po sobie, to jednak czas osiągnięcia poszczególnych szczebli jest mniej stały niż w testach na inteligencję. Stąd też porównywanie nawet wielu rysunków dzieci tego samego wieku nie daje rezultatu, który by można uważać za charakterystyczny dla danego wieku. Rysunek zrobił karierę jako dodatkowa pomoc we właściwym diagnozowaniu i jako czynnik wzbogacający komunikację i społeczny repertuar jednostki w trakcie terapii. Rysowanie znajduje zastosowanie w procesie poznawania chorego, stanowi też cenną pomoc w czasie samej psychoterapii. Czasami włącza się tu bardziej ustrukturowane zajęcia, w trakcie których klinicysta nakłada na rysującego pewne ograniczenia, aby móc ocenić jego dzieło względem jakiegoś standardowego bądź osobistego punktu odniesienia. Przykładem tego typu instrukcji jest polecenie kopiowania wzorów, które pozwala na oszacowanie dojrzałości psychicznej albo ewentualnego upośledzenia pacjenta. Spontaniczny rysunek jest własną wypowiedzią, która choć zakotwiczona w tym, co działo się i dzieje w otoczeniu dziecka, nie jest bezpośrednio wywołana przez drugą osobę. Inaczej dzieje się, jeśli rysunek jest sprowokowany przez prośbę czy polecenie dorosłego. Wówczas treść instrukcji i wiedza o osobie dorosłej są dla dziecka wskazówką określenia oczekiwań i to one będą ukierunkowywać odpowiedź dziecka, którą jest rysunek. Dziecko, tworząc rysunek, daje w nim wyraz przede wszystkim obecnemu nastrojowi, wyobrażeniom, zainteresowaniom, ale również poziomowi wiedzy, potrzeb rysownika. Niewerbalne i werbalne zachowanie dziecka podczas całego procesu rysowania pozwala zobiektywizować interpretację treści i formy wypowiedzi rysunkowej. Jedną z najwcześniejszych reprezentacji pojawiających się w rysunkach dziecięcych jest postać ludzka, stanowiąca wskaźnik poziomu intelektualnego rozwoju dziecka. Machover analizując Rysunek Człowieka stworzył test HFD (Human Figure Drawing). Na czym on polegał? Poproszono dzieci i dorosłych o narysowanie jakiejś postaci ludzkiej, a następnie o narysowanie drugiej postaci odmiennej płci. Zazwyczaj rysujący zaczyna od przedstawienia postaci swojej płci. Według Machowera ta pierwsza postać ma dużą wartość projekcyjną. Postać płci przeciwnej dostarcza wiadomości na temat wyobrażenia, jakie dziecko ma o swoim otoczeniu. Rysunek stosowany w terapii indywidualnej dla specjalisty stanowi jeden ze sposobów zachęcania dziecka do wyrażania siebie. Osoba poddająca się terapii ma szansę twórczo przedstawić swoje uczucia, konflikty i pragnienia. Terapeuta wykorzystujący rysunek, pełni tu, podobnie jak w terapii werbalnej rolę wspomagającą, ułatwiają dziecku badanie i odkrywanie własnych umiejętności rozwiązywania konfliktów. Prowadzący pozwala pacjentowi na swobodę graficznej ekspresji, zachęca go do przejęcia inicjatywy i do odkrycia kierunku własnego rozwoju. Rysunek przynosi szczególnie wiele korzyści w pracy z osobami ograniczonymi werbalnie, wycofanymi, pełnymi złości lub stawiającymi opór. Osoby mające kłopoty z werbalizacją, otrzymują narzędzie komunikacji, które nie wymagają od niego mówienia, natomiast ludzie przepełnieni gniewem, którzy często boją się, że nie będą potrafili zapanować nad wściekłością, dzięki rysunkowi mogą się wyładować bez obaw o skutki. Ważną rolę w rysunku odgrywa kolor. Czarny symbolizuje przeciwstawienie się rzeczywistości, negację, odrzucenie pomocy, niedocenianie; niebieski potrzebę harmonii, miłości; fioletowy przeciwstawne uczucia, wahanie, niezdecydowanie; czarny i czerwony tłumienie agresji; czerwony agresja, aktywność; zielony konserwatyzm, niezależność; żółty spontaniczność. Sposób, w jaki dziecko prezentuje rysowane postacie jest wskaźnikiem relacji emocjonalnych. I tak; bliskość postacie członków rodziny obok siebie, zwrócone do siebie, trzymają się za ręce; odległość jedna lub kilka postaci oddalonych od siebie, zwróconych tyłem lub bokiem, pominięcie członka rodziny. Jako wskaźnik waloryzacji kogoś, możemy odebrać fakt rysowania postaci w pierwszej kolejności, długo i starannie, dbając o szczegóły oraz stosując bogatą kolorystykę. Wskaźnikiem dewaloryzacji może być rysowanie postaci na końcu, pominięcie postaci, niedbałe wykonanie rysunku, uboga kolorystyka lub brak 3

kolorów, przewaga czerni. Interpretując rysunek dziecka musimy zwrócić uwagę na postacie dodane np. zmarłe, czy nie będące członkami rodziny. Nie żyjąca matka może symbolizować życzenie uzupełnienia rodziny, potrzebę bezpieczeństwa, afiliacji. Kolega lub/i koleżanka mogą symbolizować pragnienie zmiany własnego zachowania lub cech fizycznych i psychicznych w celu poprawy relacji z rodzicami. Rysunek cioci, może być pragnieniem siły, niezależności, a psa pragnieniem posiadania zwierzęcia, lub symboliczna izolacja badanego od rodziny przez osobę nieakceptowaną. Rysunek uczestniczy w diagnozie, odgrywa rolę w postępowaniu psychoterapeutycznym i pozwala niekiedy na postawienie diagnozy. Wykazano, że dzieci opóźnione w rozwoju wykazują znaczną ubogość rysunku, stereotypowość, rysunki zawierają elementy dziwne czy potworne; dziecko lękliwe i pełne zahamowań rysuje bardzo małe postacie, dziecko mające o sobie wysokie mniemanie nadaje im bardzo duże rozmiary; wzór dziecka niestałego emocjonalnie jest chwiejny, niedokończony, dziecko cierpiące na obsesje gromadzi szczegóły i stereotypy, zatrwożone nie rysuje rąk. Rysunek schizofrenika charakteryzują udziwnienia, wzór jest chłodny i rozkojarzony. Trudności w wyodrębnieniu symptomów charakterystycznych dla choroby nie przeszkodziły w stosowaniu rysunku w badaniach prowadzonych nad patologią. Rozwój rysunkowy dziecka niedorozwiniętego idzie zwykle na ogół tą samą drogą, co rozwój dziecka normalnego; wykazuje to, między innymi, szczegółowe badanie rysunków jednego dziecka niedorozwiniętego, przeprowadzone przez Roumę w ciągu kilku lat. Tempo rozwoju jest jednak o wiele wolniejsze, zdobycie poszczególnych szczebli rozwoju warunkujących następne, sprawia takiemu dziecku wielkie, nieraz nieprzezwyciężalne trudności. Brak zdolności do tworzenie nowych pomysłów i wysiłków, brak świeżych myśli. Niektóre dzieci upośledzone rysują lepiej od tych normalnych dlatego, że posiadają pewne łączne, ciasne zainteresowanie pod tym względem, pozwalające im na wykonywanie tych czynności o wiele lepiej od innych. Podobnie schizofrenicy, w swoim autystycznym, odgradzaniu się do świata, przebywają w świecie własnych marzeń i budują barwne i dziwaczne twory fantazji, na podstawie których rysują i malują rzeczy nieraz nadzwyczaj ciekawe, a nawet dziwnie odrębne i chorobliwie indywidualne. Oprócz dzieci ze stwierdzonymi patologiami psychicznymi lub fizycznymi, istnieją również dzieci z zaburzeniami powstałymi na tle społecznym, których rysunku zasługują na uwagę. Aubin spostrzega, poza często spotykanymi cechami związanymi z niedojrzałością, pewną tendencję do impulsywności, objawiającą się, jeśli tylko jego temat na to pozwala, już w trakcie wykonywania rysunku. Dzieci socjopatyczne charakteryzuje wielka różnorodność. Przede wszystkim są to dzieci prepsychotyczne, a klimat ich rysunków jest niespokojny, z niewielką liczbą postaci i bezosobowym stylem. U dzieci neurotycznych, na niewielkiej kartce, rysunek jest zorganizowany wokół symetrii pionowej. Znaleźć na nim można groby, okaleczone postacie z licznymi szczegółami w ciemnych kolorach. Jeśli dziecko jest opóźnione w rozwoju, styl jest prymitywny, kreski są chwiejne, jednobarwne. Niedojrzałość afektywna tłumaczy się niekiedy przez kreski bardzo lekko naszkicowane. Postać odcięta w połowie przez kreski bardzo lekko naszkicowane. Postać obcięta w połowie przez brzeg kartki wyraża ograniczenie wywołane przez otoczenie dziecka. Jeśli dziecko jest nieakceptowane przez matkę, rysunki są skoncentrowane w którymś z rogów kartki, z domami o zamkniętych oknach. Agresywność dzieci socjopatycznych jest wyraźniejsza, lecz również ma uboższą ekspresję w stosunku do dzieci będących w normie. Chciałabym dodać, że sztuka jest ważnym elementem naszego życia. Pozwala rozwijać umysł, nie tylko dziecka, ale i osób dorosłych. Wielu z nas przez rysowanie, malowanie czy pisanie stara się rozładować negatywną energię, złość, agresję oraz próbuje zapomnieć o problemach dnia codziennego oddając się sztuce. Rysunek może być w tym przypadku świetną pigułką na depresję, stres czy po prostu zwykłym umilaczem czasu wolnego. Poezjoterapia (ang. poetry therapy) - terapia wykorzystująca poezję, polega na czytaniu, recytowaniu, pisaniu wierszy. Podopieczni mogą także uczestniczyć i organizować wieczorki poetyckie. Czytanie i pisanie poezji jest podstawowym narzędziem tej terapii, gdzie ogromny ładunek emocjonalny i symbolika poezji jest nośnikiem oddziaływania na ludzkie myśli, emocje i uczucia. W poezjoterapii nie istnieje ścisły związek między wartościami literackimi a terapeutycznymi. Często słabe utwory literackie mają znaczny ładunek terapeutyczny. Zdarza się tak m.in. w przypadku niewprawnego (ale bardzo chwalebnego) pisania wierszy przez ludzi niepełnosprawnych, u których uzewnętrzniają własne problemy i próby radzenia sobie z nimi. W poezjoterapii wykorzystać możemy zarówno literaturę pisaną, jak i przekazywaną ustnie. Głośne czytanie ułatwia odbiór treści i rytmu utworu, a samo słuchanie dobrze czytanej poezji posiada również działanie lecznicze. Można wykorzystywać w trakcie czytania ciche tło muzyczne. Za zgodą autora można również prezentować teksty napisane przez uczestników terapii. Prezentację tekstu może przeprowadzić sam uczestnik grupy. Warto też wykorzystywać nagrania recytowanej poezji przez wybitne postacie radiowe, 4

telewizyjne lub znanych i cenionych aktorów. Dobrą metodą aktywizującą są próby recytacji poezji z pamięci. Ta metoda sprzyja skupianiu uwagi, koncentracji, ułatwia wewnętrzną dyscyplinę i świetnie wpływa na dobrą samoocenę podopiecznego. Biblioterapia (ang. bibliotherapy, reading therapy) - dział terapii zajęciowej wykorzystującej użycie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie i psychiatrii, a także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych przez ukierunkowane czytanie. Biblioterapia zakłada wykorzystanie książek i czasopism dla regulacji systemu nerwowego i psychiki człowieka. Bada również możliwości profilaktycznego traktowania książki i czytelnictwa w szerszych zbiorowościach społecznych. Termin biblioterapia po raz pierwszy został użyty w 1916 przez Samuela Mc Crothersa w "Atlantic Month". W 1920 hasło znalazło się w oxfordzkim słowniku języka angielskiego. Ciekawą odmianą biblioterapii dla dzieci jest Bajkoterapia,czyli terapia przez opowieści, zwane również bajkami-pomagajkami. Jak wykazały badania psychologów, czytając określone historie można dziecku pomóc w wielu trudnych dla niego sytuacjach emocjonalnych, takich jak np. irracjonalne lęki lub pierwsze dni w przedszkolu. Bajkoterapia to także doskonała metoda relaksacyjna. Odpowiednio dobrane i opowiedziane albo przeczytane historie mogą doskonale wyciszyć, choćby przed snem, po dniu pełnym wrażeń lub pracy. Choreoterapia, muzykoterapia aktywna, arteterapia muzyczno-ruchowa inaczej terapia tańcem wykorzystująca taniec w grupie. Obejmuje taniec, ćwiczenia muzyczno-ruchowe, improwizacje ruchowe do wybranej muzyki. Wartości lecznicze tańca, które zdecydowały o jego coraz szerszym zastosowaniu w psychoterapii, to przede wszystkim: społeczny charakter tańca, różnorodność i atrakcyjność form tanecznych oraz możliwość oddziaływania na psychikę poprzez ruch, muzykę i kontakt psychiczny z ludźmi. Choreoterapię można stosować w pracy z pacjentami cierpiącymi na zaburzenia psychomotoryczne, zaburzenia psychiczne, trudności w kontaktach z ludźmi. Psychoterapia ruchem zwana również Terapią Tańcem i Ruchem, co jest zaadaptowanym do polskich warunków odpowiednikiem angielskiego określenia Dance Movement Therapy jest coraz bardziej zakorzenioną w Polsce formą doświadczania przemiany wewnętrznej poprzez ciało i ruch. Wg Amerykańskiego Stowarzyszenia Terapii Tańcem (ADTA): DMT to psychoterapeutyczne wykorzystanie ruchu w celu fizycznej i psychicznej integracji człowieka. U podstaw wykorzystania tańca i ruchu jako formy psychoterapii leży idea, że ciało i umysł są nierozerwalnie ze sobą związane. Ruch ciała odzwierciedla wewnętrzne stany emocjonalne, zaś zmiany w zachowaniu ruchowym mogą prowadzić do zmian w psychice człowieka, wspierając jego zdrowie oraz rozwój. Psychoterapia ruchem jest prowadzona zarówno indywidualnie jak i grupowo. W formie grupowej bazuje na procesie grupowym ogarniającym złożoną dynamikę interakcji między członkami grupy. DMT może zawierać elementy tzw. tańca terapeutycznego (stosującego naukę tańca i ćwiczeń muzyczno-ruchowych w celu relaksacji i osiągnięcia korzyści społecznych). Sesje DMT obejmują zarówno część ruchową, jak i werbalną - zwykle wymagają luźnego stroju sportowego, który ma zapewnić swobodę w wykonywaniu ruchu autentycznego odzwierciedlającego wewnętrzny stan osoby. Sesje odbywają się zazwyczaj raz w tygodniu, zaś ich długość zależy od kontekstu i ustaleń z terapeutą. Terapia tańcem i ruchem jest stosowana z dziećmi i z dorosłymi, indywidualnie i grupowo: w psychiatrii: z osobami psychotycznymi, autystycznymi, z nerwicą lękową, konwersyjną, zaburzeniem obsesyjno-kompulsywnym, zaburzeniami odżywiania (anoreksja, bulimia), z uzależnieniami, w psychogeriatrii, z osobami z zaburzeniami uczenia się, z osobami z zespołem stresu pourazowego (PTSD), po doświadczeniach przemocy, w psychosomatyce, z osobami z chorobą układu krążenia, astmą w psychoonkologii, w zaburzeniach zachowań (np. z przestępcami). Terapia tańcem i ruchem ma szczególne zastosowanie wobec osób, które: zwykle unikają wyrażania uczuć albo wyrażają swe emocje w sposób nieadekwatny, doświadczają uczuć czy przeżycia w sposób tak przytłaczający, że wyrażanie ich słowami staje się niemożliwe, problemy swe odzwierciedlają w sylwetce ciała, w trudnościach w poruszaniu się, doświadczają stałego napięcia czy zablokowania pewnych części ciała, mają kłopoty związane z zaburzonym obrazem własnego ciała, doświadczyły traumy, która dotknęła ciała (przemocy, okaleczenia), doświadczają niemożności bliskości, kontaktów fizycznych czy zaufania, doświadczają trudności emocjonalnych, wewnętrznych konfliktów czy dużego stresu chcą poprawić osobiste umiejętności w porozumiewaniu się, odkrywaniu swego wnętrza lub samo zrozumienia. Korzyści płynące z uczestnictwa w psychoterapii ruchem to: wgląd w źródło problemów w oparciu o ruch i podpowiedzi ciała, poprawa umiejętności radzenia sobie z problemami dzięki zwiększaniu zakresu ruchów i wypróbowywaniu nowych 5

zachowań, radzenie sobie z kryzysami i przeciążeniami w oparciu o zasoby ruchowe, nauka rozpoznawania emocji i bezpiecznego ich wyrażania, zmniejszenie poziomu leku i niepokoju, poprawa kontaktu z sobą samym i komunikacji z innymi. Muzykoterapia dziedzina posługująca się muzyką lub jej elementami w celu przywracania zdrowia lub poprawy funkcjonowania osób z różnorodnymi problemami natury emocjonalnej, fizycznej lub umysłowej. Tradycje stosowania muzyki w terapii sięgają już czasów plemiennych, kiedy szaman w czasie rytuałów leczniczych stosował śpiew, grę na instrumentach i taniec. Obecnie jest to dziedzina oparta na podstawach naukowych, w której muzykoterapeuta w procesie kształcenia musi przyswoić wiedzę z zakresu wielu dyscyplin naukowych (m.in. psychologii, medycyny, pedagogiki, psychoterapii etc.). Podstawowym środkiem oddziaływania w muzykoterapii jest dźwięk, muzyka, która często jest wyzwalaczem i katalizatorem przeżyć i emocji. Ze względu na techniki stosowane obecnie w muzykoterapii zasadniczo wyróżnia się podział na: muzykoterapię aktywną, do której zalicza się oddziaływania angażujące fizycznie (jak śpiew, gra na instrumentach, ruch przy muzyce, improwizacja) oraz muzykoterapię receptywną, której podstawą jest słuchanie muzyki, relaksacja i wizualizacja. Równolegle istnieje, bazujące na metodach i podejściach, rozróżnienie na muzykę w terapii oraz muzykę jako terapię. W pierwszym przypadku muzyka stosowana jest jako element każdej sesji istotny, jednak nie zawsze podstawowy. Często stanowi tło lub uzupełnienie stosowanych technik psychoterapeutycznych czy ćwiczeń rehabilitacyjnych. Koncepcja muzyki jako terapii wyznacza muzyce priorytetowe miejsce w czasie każdej sesji. Uznaje się, że już sam kontakt z muzyką, jej odtwarzanie lub tworzenie ma znaczący walor terapeutyczny. Potocznie mianem muzykoterapii określa się niekiedy również terapię zajęciową, w której muzyka, śpiew, czy gra na instrumentach odgrywają podstawową rolę (przyjętym na świecie warunkiem nazywania takich zajęć "muzykoterapią" jest posiadanie przez osobę je prowadzącą odpowiednich kwalifikacji do wykonywania zawodu muzykoterapeuty). W sesji muzykoterapii może uczestniczyć każda osoba, bez względu na poziom jej umiejętności muzycznych, stopień niepełnosprawności, czy rodzaj zaburzeń. Przeciwwskazania odnoszą się jedynie do osób cierpiących na tzw. epilepsję muzykogenną oraz w przypadkach ostrych stanów psychotycznych. Dla terapeuty oraz dla efektywności terapii liczy się przede wszystkim sam proces, zaangażowanie uczestników. Z tego też względu śpiewu, czy improwizacji muzycznych powstających w czasie sesji muzykoterapii nigdy nie ocenia się w kategoriach artystycznych czy estetycznych. Współcześnie na świecie istnieje kilka głównych modeli muzykoterapii, pośród których należy wymienić: Muzykoterapia kreatywna (zwana również muzykoterapią Nordoff-Robbins) Wizualizacja Kierowana z Muzyką (Guided Imagery and Music) Muzykoterapia improwizacyjna Muzykoterapia zorientowana analitycznie Muzykoterapia behawioralna Muzykoterapia uważana jest obecnie za dziedzinę interdyscyplinarną - łączącą w sobie elementy medycyny, psychologii, pedagogiki muzycznej i estetyki. Jako nauka jest dziedziną młodą. Pierwsze koncepcje teoretyczne w Europie narodziły się na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. W Polsce działa Instytut Muzykoterapii, którego organizatorem i kierownikiem był, od 1972 r. prof. T. Natanson. Autorzy teorii muzykoterapii czerpią z różnych koncepcji psychologicznych: - z założeń psychoanalitycznych (najczęściej); uważają muzykoterapię za jedną z form psychoterapii (Pontvik, Galińska), która umożliwia dotarcie do głęboko ukrytych emocji i konfliktów poprzez zharmonizowanie procesów napięciowo-odprężeniowych, zgodnie z zasadą iso" (dobranie muzyki podobnej do nastroju psychicznego osoby poddawanej terapii, a następnie modulacje aktywności psychicznej w oparciu o odmienny materiał muzyczny); - z teorii uczenia się (psychoterapii behawioralnej), nastawionej na likwidację zaburzeń, które według tej teorii są wyuczone; muzykoterapia spełnia rolę środka pomocniczego służącego do wytworzenia wzajemnej więzi między pacjentem a terapeutą; - z psychoterapii humanistycznej (opartej na założeniach filozofii egzystencjalnej) - tu podkreśla się wartość ludzkiej jednostki i jej zdolności, akceptuje się jej bezpośrednie przeżycia wewnętrzne. Celem muzykoterapii jest trening uwrażliwienia, wzbogacenia życia duchowego (w celu intensyfikacji przeżyć muzycznych w czasie słuchania utworów muzycznych - dodatkowo wykorzystuje dzieła sztuki, barwne oświetlenie, projekcję filmów). W ujęciu Lewandowskiej muzykoterapia jest jedną z form oddziaływania psychoterapeutycznego i fizjoterapeutycznego. Według autorki wpływa leczniczo nie tylko na psychikę, ale oddziaływuje na cały organizm człowieka. Za Wierszyłowskim podaje: z danych eksperymentalnych i z praktyki 6

muzykoterapeutycznej wynika, że muzyka może zmieniać aktywność systemu nerwowego, wywoływać określone zmiany w czynnościach całego organizmu, może zmieniać napięcia mięśni, przyspieszać przemianę materii, zmieniać szybkość krążenia krwi, obniżać próg wrażliwości zmysłów, wpływać na wewnętrzne wydzielanie, na siłę i szybkość pulsu, modyfikować oddychanie itp. Dokonując syntezy stanowisk różnych autorów Natanson podaje grupy celów psycho- i poza psychoterapeutycznych - zadań dla muzykoterapii: 1) wzbudzanie pożądanych emocji (uczuć, stanów afektywnych, nastrojów) oraz sterowania nimi; 2) wzbudzanie gotowości do kontaktu oraz inspirowanie i odpowiednio kierunkowane rozwijanie prawidłowej międzyludzkiej komunikacji; 3) wzbogacanie osobowości pacjenta, głównie poprzez doznania estetyczne, wyrabiania w nim postawy twórczej, pomnażanie zasobu jego doświadczeń emocjonalnych i intelektualnych; 4) wpływanie na stan pobudzenia psychomotorycznego oraz napięcia emocjonalnego i mięśniowego; 5) ogólne korzystne wpływanie na stan psychofizycznego samopoczucia; 6) wzbogacenie oraz wspomaganie metod diagnostycznych; 7) wzbudzanie określonych reakcji fizjologicznych (przede wszystkim wegetatywnych) oraz wpływanie na przemiany biochemiczne zachodzące w ustroju". Według Natansona muzyka w ramach działań terapeutycznych pełni rolę swego rodzaju leku". Muzykoterapia znajduje szerokie zastosowanie w neuropsychiatrii, głównie w przypadkach opóźnień w rozwoju, u osób z uszkodzeniami mózgu, w autyzmie wczesnodziecięcym, przy zaburzeniach zachowania, w nerwicach u dzieci z defektami fragmentarycznymi. Stosuje się też zwykle muzykę w leczeniu dzieci sparaliżowanych, niewidomych, głuchych i ogólnie w pediatrii dla celów profilaktycznych". Ogromną rolę spełnia muzykoterapia w szpitalach i sanatoriach - zwłaszcza wobec dzieci. W pracy z osobami upośledzonymi umysłowo z zaburzeniami sprzężonymi, z dziećmi z zaburzeniami w zachowaniu wykorzystuje się różne formy i metody muzykoterapii; np. 1) muzykoterapię C. Orffa, która jest terapią wielosensoryczną. Środki muzyczne, takie jak: fonetyczno-rytmiczna mowa, swobodny i uporządkowany rytm, ruch, melodia mowy i śpiewu oraz ręczne instrumenty są tak wykorzystywane, aby odpowiadały wszystkim zmysłom. Dzięki tym wielosensorycznym impulsom możliwe jest także stwierdzenie, gdzie ważny organ zmysłowy wypada" lub jest uszkodzony. W spontaniczno-kreatywnej współpracy dziecko może i powinno swobodnie formułować swój sposób wyrażania się i wykorzystywać to w relacjach społecznych". 2) muzykoterapię według E. Hillman Boxill. Muzykę wykorzystuje ona jako narzędzie do pobudzenia, zwiększenia i rozszerzenia świadomości skierowanej na poznanie własnej osoby, jak również otaczających osób i przedmiotów". Autorka metody wykreowała trzy główne strategie w relacjach terapeutycznych: odzwierciedlenie (zwierciadło muzyczne), identyfikację oraz piosenkę wzajemnego kontaktu. Lewandowska tak podaje za E. Hillman-Boxill: Nadrzędnym celem muzykoterapii jest pomaganie klientowi w aktualizowaniu pełnego potencjału ludzkiego, a nie rozwijanie muzycznych sprawności. Jest to proces leczenia muzyką, aby żyć" Dramatoterapia, psychodrama (ang. drama therapy, psychodrama) to psychoterapia wykorzystująca elementy teatru i dramy polega na przygotowywaniu przez członków grupy terapeutycznej przedstawień teatralnych i udziale w nich. Ważnym elementem jest dyskusja nad tym co się wydarzyło na scenie i jakie towarzyszyły temu uczucia. Dzięki temu problem zostaje przepracowany. Istnieje zasadnicza różnica między dramą a psychodramą: drama to odgrywanie wcielanie się w role, stwarzanie sytuacji, w których pacjenci (nie tylko) mogą identyfikować się z innymi osobami; psychodrama to jedna z metod psychoterapii grupowej, polega na odgrywaniu roli przez pacjenta, której treścią są jego problemy czy przeżycia. Pacjent jest głównym aktorem - protagonistą. Pozostali to aktorzy pomocniczy, reżyser (terapeuta) i publiczność (pozostali pacjenci). Arteterapia pozwala na rozwijanie własnych działań twórczych, pozawerbalne porozumiewanie się, uzewnętrznienie własnych przeżyć i odczuć, zaspokajanie podstawowych potrzeb i zrozumienie ich, poznawanie innych, akceptacja siebie, relaks, przyjemność oraz odpoczynek. Proces arteterapeutyczny jest autentycznym ukierunkowaniem życiowym" realizowanym za pomocą dostępnych środków. Ma przede wszystkim na celu ukazywanie bogactwa natury i urody świata oraz neutralizowanie przeszkód hamujących wewnętrzny rozwój jednostki, a głównym jej celem jest to, by po zakończeniu terapii, osoba która została jej poddana, optymistycznie podchodziła do problemów, radziła sobie z własnymi emocjami, stała się odporna na niepowodzenia i nabrała wiarę w samego siebie, a także pokonała własną nieśmiałość. 7

Literatura: Lewandowska K. Muzykoterapia dziecięca", Studio NORMA", Gdańsk 1996. Garda-Łukaszewska J., Szperkowski T. Współtworzenie zajęcia plastyczne z osobami upośledzonymi umysłowo", WSiP, Warszawa 1997. Piszczek M. Terapia zabawą - terapią przez sztukę", MEN, Warszawa 1997. Oster Gerald, Gould Patricia, Rysunek w psychoterapii, Gdańsk 2001r. 8