KOMUNIKACJA NIEWERBALNA

KOMUNIKACJA NIEWERBALNA...Wykształcenie zdobywa się czytając książki, ale inne, ważniejsze wykształcenie - znajomość świata zdobywa się tylko dzięki czytaniu ludzi i studiowaniu ich różnych wydań... Lord Chesterfield Listy do syna

SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI 2 KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 3 INFORMACJE WSTĘPNE 3 ZASADY INTERPRETACJI KOMUNIKATÓW NIEWERBALNYCH 6 Style komunikacji niewerbalnej 8 Funkcje komunikacji niewerbalnej 8 PIĘĆ KRYTERIÓW INTERPRETACJI KOMUNIKACJI NIEWERBALNEJ 10 MIMIKA, czyli wyraz twarzy 12 KONTAKT WZROKOWY 13 BRWI I CZOŁO 15 RÓŻNICE W ZACHOWANIU WZROKOWYM 16 USTA 17 RÓŻNICE W EKSPRESJI MIMICZNEJ 19 PANTOMIMIKA, czyli gestykulacja 19 DOTYK 20 RÓŻNICE W ZACHOWANIU DOTYKOWYM 21 GESTY DŁONI, RĘKI I RAMIENIA 22 REGULATORY np. POWITANIA I PORZEGNANIA 24 PRZEMAWIANIE 25 GESTY DŁONI, REKI I RAMION W RÓŻNYCH KOMBINACJACH 27 PROKSEMIKA, CZYLI RELACJE PRZESTRZENNE 34 POZYCJA CIAŁA 38 RÓŻNICE W POSTAWACH I SPOSOBIE PORUSZANIA SIĘ 38 RÓŻNICE W PRZESTRZENNI INTERPERSONALNEJ 39 RÓŻNICE W ZACHOWANIACH PRZESTRZENNYCH NA PRZYKLADZIE WYBRANYCH KULTUR 40 Niemcy 40 Anglicy 41 Francuzi 42 Amerykanie 43 Japończycy 44 Arabowie 45 PODSUMOWANIE OGÓLNE TENDENCJE 46 KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 2

KOMUNIKACJA NIEWERBALNA INFORMACJE WSTĘPNE Komunikacja niewerbalna istnieje już ponad milion lat. Jest więc znacznie starsza od mowy, powstałej prawdopodobnie w późnym plejstocenie, ok. 40000 lat temu. Ta pierwotna forma komunikacji jest jedynym środkiem porozumiewania się zwierząt, które za pomocą mimiki, postaw, gestów, pomrukiwań, warknięć itd. dobierają partnerów, ustalają hierarchię dominacji i współpracują w grupach. Podobne sygnały używane są przez ludzi i również w ich świecie spełniają one ogromną rolę. Bezsłowne komunikaty ze względu na ich ewolucyjne pochodzenie można podzielić na: sygnały wrodzone stanowiące część dziedzictwa biologicznego; sygnały dziedziczne stanowiące część dziedzictwa genetycznego; sygnały wyuczone, czyli nabyte należące do dziedzictwa kulturowego. Wrodzony i dziedziczny charakter znaków niewerbalnych potwierdzają między innymi obserwacje dzieci niepełnosprawnych [niewidomych, głuchoniemych, głuchoniewidomych]. Dzieci te, pomimo dużego odizolowania od świata zewnętrznego i wynikających z tego faktu bardzo ograniczonych możliwości uczenia się, pod wieloma względami zachowują się tak samo jak dzieci zdrowe. Tak samo uśmiechają się i śmieją, kiedy się cieszą i tak samo płaczą, tupią nogami, zaciskają pięści i marszczą pionowo czoło, gdy je coś rozzłości. To samo pochodzenie sygnałów niewerbalnych potwierdzają badania prowadzone w różnych kulturach. Wykazują one, że mowa ciała wyrażająca podstawowe stany emocjonalne, jak radość, wściekłość, smutek, zainteresowanie, zaskoczenie, strach, złość, wstręt, pogarda i wstyd jest podobna wśród ludzi należących nawet do bardzo odmiennych kultur. Drugim ewolucyjnym źródłem powstawania i kształtowania sygnałów niewerbalnych jest proces uczenia się, który praktycznie rozpoczyna się wraz z narodzinami człowieka. Sygnały te są przecież jedynym środkiem komunikowania się matki i dziecka w okresie, gdy nie potrafi ono jeszcze mówić. Jest to również czas, w którym kobieta doskonali swoje umiejętności wychwytywania i rozszyfrowywania bezsłownych znaków. Z tej właśnie przyczyny kobiety uważa się za bardziej spostrzegawcze od mężczyzn. O ogromnym znaczeniu sygnałów niewerbalnych w porozumiewaniu się świadczy między innymi fakt, że istnieje ponad milion świadomych i nieświadomych gestów i około 550 000 słów wymienianych w najobszerniejszych słownikach. Warto wspomnieć, że mowa społeczności prymitywnych obejmuje nie więcej niż 400 słów. Tyle samo jest ich w słownictwie ludzi znajdujących się na najniższych szczeblach społeczności rozwiniętych. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 3

Z całą pewnością liczba tików, grymasów, ruchów ramion, wykrzywień ust, wzniesień brwi, ruchów warg, chrząknięć, potrząśnięć głową, itd., znacznie przekracza liczbę 400 i głównie dzięki temu wzajemne zrozumienie się wśród ludzi tej szczególnej kategorii staje się możliwe. PROCES KOMUNIKACJI KOMUNIKACJA WERBALNA KOMUNIKACJA NIEWERBALNA KOMUNIKACJA PISEMNA KOMUNIKACJA USTNA JAKOŚĆ GŁOSU UBIÓR, OTOCZENIE MOWA CIAŁA Antropolog Albert Mehrabian odkrył, że w procesie komunikacji interpersonalnej jedynie 7% informacji przekazują słowa, 38% - brzmienie głosu i aż 55% - zachowania niewerbalne. PROPORCJE KOMUNIKATU WG ALBERTA MEHRABIAN'A 55% 7% 38% MOWA CIALA JAKOŚĆ GŁOSU SŁOWA KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 4

Podobne wyniki uzyskał amerykański psycholog Ray Birdwhistell. Jego badania dowodzą, że w konwersacjach bezpośrednich 35% informacji pochodzi ze słów, 65% z ekspresji niewerbalnej. PROPORCJE KOMUNIKATU WG RAYA BIRDWHISTELL'A 65% 35% EKSPRESJA NIEWERBALNA EKSPRESJA WERBALNA Na tej podstawie została sformułowana ogólna zasada dotycząca skutecznego przekazu: ZASADA 10/30/60 w 10% zależy od tego co mówimy w 30% jest konsekwencją tego jak mówimy (ton głosu, sposób artykułowania, precyzja wypowiedzi) w 60% zależy od mowy ciała, a więc zachowań towarzyszących rozmowie i sygnalizujących nasze nastawienie psychiczne Dane te w pełni uzasadniają stwierdzenie, że mówimy dzięki organom mowy, ale rozmawiamy całym naszym ciałem. Wśród znawców przedmiotu istnieje przekonanie, że kanał werbalny wykorzystywany jest przede wszystkim do przekazywania informacji, a niewerbalny służy głównie do ustalania stosunków międzyludzkich. Relacja między dwiema lub więcej osobami jest przez nie, zazwyczaj spontanicznie negocjowana, ustanawiana oraz podtrzymywana głównie dzięki komunikatom bezsłownym. Komunikaty te odgrywają bardzo istotną rolę w tworzeniu pierwszego wrażenia o człowieku, gdyż 99% opinii o nim powstaje u innych w ciągu pierwszych dziewięćdziesięciu sekund kontaktu. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 5

Badania wykazały również, że w procesie porozumiewania się sygnały niewerbalne wywierają na rozmówców pięciokrotnie większy wpływ niż używane przez nich słowa. Natomiast w sytuacji niezgodności obu rodzajów komunikatów, te o charakterze werbalnym uznawane są za nieprawdziwe. Język ludzkiego ciała to najstarszy, najbardziej wiarygodny i uniwersalny język na świecie. Jest to ważne dla biznesmenów i menedżerów. Jeśli chcą skutecznie negocjować, muszą się go nauczyć. Jest to niezbędne dla doskonalenia umiejętności kontrolowania swoich zachowań niewerbalnych i odczytywania ich znaczenia u innych ludzi. Język ciała prawie zawsze odsłania autentyczne intencje. Podobnie jak każdy inny język składa się on z wyrazów, zwrotów i znaków interpunkcyjnych. Słowa interpretujemy w kontekście, a więc gesty również powinny być odczytywane w powiązaniu z konkretną sytuacją i innymi zachowaniami niewerbalnymi danego człowieka. Poza tym język ciała jest zdeterminowany kulturowo, stąd też niektóre sygnały niewerbalne mogą wyrażać różne uczucia i postawy w zależności od grupy, regionu, kraju, bądź kontynentu. Konieczna jest zatem ostrożność w interpretacji komunikatów bezsłownych. Znaczenie komunikatów zależy od tego, kto, gdzie i jak je przekazuje. Oto kilka zasad, których należy przestrzegać w trakcie interpretacji mowy ciała. ZASADY INTERPRETACJI KOMUNIKATÓW NIEWERBALNYCH ZASADA Nr 1 V KRYTERIÓW INTERPRETACJI Istnieje pięć ogólnych kryteriów interpretacji komunikatów niewerbalnych. Są to: mimika, pantomimika, proksemika, czynniki paralingwistyczne i czynniki społeczno - personalne. W miarę możliwości należy uwzględniać jak najwięcej kryteriów przy każdorazowej ocenie zachowania innych. ZASADA Nr 2 NIEŚWIADOMOŚĆ INTERPRETACJI Większość zachowań niewerbalnych każdy interpretuje nieświadomie. Wynika to między innymi z faktu, że człowiek ma ograniczone możliwości świadomego spostrzegania. To czego nie uda się spostrzec świadomie będzie zarejestrowane poniżej progu świadomości, ale wzbudzi określoną reakcję emocjonalną. ZASADA Nr 3 WPŁYW OBSERWACJI NA OBSERWATORA Pomocą podczas świadomego interpretowania zachowań innych ludzi może być werbalizacja, tego co zauważamy. Należy w myślach ubierać w słowa swoje spostrzeżenia. Pomoże nam to w uświadomieniu sobie jakie zachowania drugiej osoby wpłynęły na naszą ocenę. ZASADA Nr 4 KOLEKTYWIZM INTERPRETACJI Interpretacji powinny podlegać zespoły gestów, a nie pojedyncze gesty. Pojedynczy gest w większości wypadków nie ma jasnego znaczenia (z wyjątkiem emblematów). Zespoły gestów wyrażających tę samą lub podobną postawę czy emocję są lepszą przesłanką do formułowania wniosków. Należy ponadto zwracać uwagę na zgodność znaków (pozytywne - negatywne) następujących po sobie zespołów gestów. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 6

ZASADA Nr 5 KONGRUENCJA Należy zwracać uwagę na spójność pomiędzy wypowiadanymi słowami a towarzyszącymi im gestami. Jeżeli gesty będą przeczyć słowom ludzie skłonni są wierzyć raczej zachowaniom niewerbalnym. ZASADA Nr 6 KONTEKST OSOBISTO KULTUROWY Nie istnieje uniwersalny słownik gestów. Oznacza to, że nie można jednoznacznie przypisać określonym gestom jakiegoś znaczenia. Dlatego podczas oceny oprócz różnic kulturowych trzeba uwzględnić także różnice indywidualne. Każdy z nas posiada swoje charakterystyczne sposoby zachowania. Pojawiają się one niezależnie od sytuacji, w której się znajdujemy oraz nie niosą one ze sobą informacji co aktualnie dzieje się z daną osobą. Nieznajomość indywidualnych nawyków w zachowaniu może doprowadzić do mylnych interpretacji. Na przykład nieprzyjemny grymas twarzy może być tikiem pozostałym po wylewie, a nie oznaką dezaprobaty czy niechęci. ZASADA Nr 7 KONTEKST SYTUACYJNY Należy pamiętać o wpływie sytuacji na zachowanie. Ktoś zakłada sobie ramiona na piersi ponieważ jest mu zimno. Ktoś inny siedzi sztywno bo ma za ciasne ubranie. Pierwszy przypadek nie świadczy o zamkniętej postawie, drugie zachowanie nie jest oznaką napięcia. ZASADA Nr 8 SONDOWANIE Podczas interpretowania zachowań niewerbalnych warto stosować pytania kontrolne. Polegają one na konfrontowaniu uzyskanych odpowiedzi z zaobserwowanymi zachowaniami. Jeżeli np. podczas prezentacji osoba odchyli się i założy ręce na piersi należy zapytać w tym momencie, co sądzi o omawianej sprawie. Jeżeli wyrazi swoje wątpliwości będzie oznaczać to, że wcześniejsze zachowanie rzeczywiście było wyrazem negatywnej postawy. ZASADA Nr 9 WPŁYW OBSERWATORA Należy zwracać uwagę na wpływ naszych zachowań niewerbalnych na zachowania innych ludzi. Ktoś w naszym towarzystwie może przyjąć postawę zamkniętą nie dlatego, że obawia się lub nie lubi nas, ale może dlatego, że to my sami wysyłamy negatywne komunikaty, które prowokują jego zachowania w tej sytuacji. Zjawisko to nosi nazwę Efektu Rosenthala. ZASADA Nr 10 AUTOREFLEKSJA Rzeczą absolutnie podstawową podczas kształcenia umiejętności interpretacji zachowań niewerbalnych jest świadomość własnych zachowań niewerbalnych oraz ich trafna interpretacja. I od tego, tak naprawdę, należałoby zacząć. Postawa ciała, zachowanie, gesty, ekspresja twarzy oddziałują na innych. Kiedy oba kody wyrażają sprzeczne informacje, dochodzi do napięcia, nieporozumienia, niechęci itp. Dlatego tak ważne jest, aby prawidłowo porozumiewać się na obu poziomach komunikacji interpersonalnej. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 7

Style komunikacji niewerbalnej tendencja afiliatywna bliski dystans, dotyk, kontakt wzrokowy, uśmiech tendencja nominatywna wyprostowana postawa, uniesiona głowa, szybka mowa, jednostronna komunikacja werbalna) Istnieją co najmniej dwa źródła zróżnicowania wzorów przekazów niewerbalnych - normy kulturowe i indywidualne doświadczenia człowieka. Można powiedzieć, że kobiety są lepszymi od mężczyzn nadawcami i odbiorcami komunikatów niewerbalnych. Oceniane są więc jako bardziej zgodne wewnętrznie, bezpośrednie i ekspresyjne w porozumiewaniu się. Kiedy porównywano trafność interpretacji zachowań niewerbalnych obcych kobiet i mężczyzn, kobiety wykazywały znaczącą przewagę zwłaszcza przy odczytywaniu negatywnych komunikatów płci przeciwnej. Różnica w dokładności odczytywania komunikatów pozytywnych nie była taka duża. Ciekawe jest również to, że małżonki trafniej interpretują sygnały przekazywane im przez obcych mężczyzn niż niewerbalne komunikaty swoich mężów. Kobiety, jeżeli popełniają błędy, mają skłonność do pomyłek w kierunku pozytywnym, mężczyźni - w negatywnym. Dokładność nadawania i trafność odbioru komunikatów niewerbalnych ma wpływ na zadowolenie z małżeństwa. Funkcje komunikacji niewerbalnej W ujęciu Scherera i Wallbotta całość aktów komunikacyjnych służy czterem funkcjom, zróżnicowanym z punktu widzenia roli pełnionej w przebiegu konwersacji. FUNKCJA SEMANTYCZNA należą tu zachowania, które mają samodzielne znaczenie referencyjne lub powodują modyfikację znaczeń zawartych w kanale werbalnym. Są to takie funkcje: akcentowanie; zaprzeczanie; rozszerzanie znaczenia; Powyższe podfunkcje mogą być realizowane zarówno przez gestykulację jak i przez sposób wokalizacji tekstu słownego. Znaczenie globalne przekazu odbierane jest wtedy, gdy łączy się wskazówki zawarte w obu kanałach, choć przewagę (znaczenia) może mieć kanał słowny lub kanał niewerbalny. FUNKCJA SYNTAKTYCZNA dzieli się na dwa rodzaje: KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 8

organizacja sekwencji wypowiedzi i segmentacja procesu konwersacji np. akcentowanie ważniejszych słów, obniżanie siły emisji głosu pod koniec zdania, odwracanie wzroku ku górze dla podkreślania niepewności. synchronizacja zachowań rozmówców są to zachowania celem których jest uzyskanie największego komfortu, dopasowanie pozycji ciała i odległości między rozmówcami do aktualnego poziomu psychologicznej intymności relacji. FUNKCJA PRAGMATYCZNA polega na użyciu komunikowania niewerbalnego do oddziaływania na zachowanie partnera, podkreślanie przynależności do określonej podgrupy np. poprzez gesty powitania czy pożegnania specyficzne dla danego środowiska, wyrażanie swej indywidualności poprzez strój, ekspresję swych stanów emocjonalnych. Realizacja funkcji pragmatycznej jest uzależniona od wielu czynników społecznych i osobowych tj. wiek, płeć, wykształcenie, cechy osobowości, tradycje rodzinne. FUNKCJA REGULACJI KONWERSACJI odnosi się do organizacji konwersacji moment włączenia się do rozmowy, długość mówienia itp. Z kolei klasyfikacja wg M. Knapp a bazuje na analizie relacji między zachowaniami niewerbalnymi i werbalnymi w tworzeniu całościowego znaczenia danego przekazu. Według tego podziału wyróżnia się: komunikowanie postaw i emocji (uzgadnianie postaw interpersonalnych) powtarzanie równoczesne, powtórne przekazywanie przez kanał niewerbalny informacji zawartych w wypowiedziach słownych (np. gest wskazujący ku wnętrzu mieszkania przy wypowiedzi zapraszam do środka); zastąpienie (substytucja) np. gdy utrudniony kontakt werbalny zamiast słów prezentowana jest sekwencja niejęzykowa, która oznacza to samo. Np. gest pozdrowienia zamiast słów "Dzień dobry". Nie wszystkie wypowiedzi mogą być zastępowane przekazami niejęzykowymi; regulacja konwersacji np. regulatory, czyli wszelkie powitania i pożegnania; akcentowanie tekstu mówionego gestykulacja rąk, głowy i ciała może podkreślać znaczenie wypowiadanych słów poprzez odpowiednie obrazowanie (np. wyrażanie szacunku łączone z pochyleniem się przed rozmówcą); maskowanie używanie aktów niewerbalnych dla ukrycia prawdziwych przekonań, uczuć czy myśli (unikanie kontaktu wzrokowego, nieadekwatnie wysoka lub niska siła emisji głosu, zasłanianie twarzy w celu obniżenia napięcia); nadaje charakter relacjom interpersonalnym poprzez takie znaki jak wyrazy twarzy, ton głosu, spojrzenia czy choćby przyjmowane odległości. To tylko niektóre z gamy środków, poprzez które wysyłamy i odbieramy informacje takie jak sympatia - antypatia, zainteresowanie - brak zainteresowania, partnerstwo - dominacja - uległość. Można KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 9

powiedzieć, że na poziomie niewerbalnym mamy do czynienia przede wszystkim z komunikacją emocjonalną; wspomaganie komunikacji językowej. PIĘĆ KRYTERIÓW INTERPRETACJI KOMUNIKACJI NIEWERBALNEJ MIMIKA, czyli wyraz twarzy Czynniki mimiczne: kontakt wzrokowy oczy, brwi i czoło usta uszy i nos PANTOMIMIKA, czyli gestykulacja Elementy ekspresji pantomimicznej według Ekman a Friesen a: i emblematory niewerbalne substytuty konkretnych słów funkcję tę mogą pełnić wszystkie gesty, ekspresje mimiczne i inne akty niewerbalne, które są łatwo przekładalne na słowa i łatwo odczytywane przez konwencjonalne kody kulturowe np. znak słuchawki, znak ilustrujący, że czas minął, znak V prezentowany przez rozstawienie palców uniesionej ku górze ręki; afektatory niewerbalne zachowania, które odzwierciedlają intensywność odczuwanych emocji głównie mimika twarzy, zmiana intonacji głosu, gestykulacja, zmiana pozycji ciała np. skrzyżowanie nóg czy rąk; ilustratory funkcję tę pełną niewerbalne zachowania, które służą uplastycznieniu wypowiedzi, oferują jakiś komentarz do wypowiadanego tekstu, są formą wizualizacji zagadnień, o których się mówi np. opowiadając o małym dziecku gestykulujemy by dokładniej, wierniej opisać jego małe paluszki, rączki; regulatory niewerbalne zachowania, które pomagają synchronizować przebieg rozmowy, np. zmiana postawy i ułożenia ciała, skinienie głową, przywitania, KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 10

pożegnania; adaptatory zachowania niewerbalne, które służą zaspokojeniu określonych potrzeb psychicznych lub fizycznych np. obgryzanie paznokci jako przejaw zdenerwowania, kręcenie się na krześle jako przejaw zniecierpliwienia. Jako ciekawostkę warto podać, że kiedy ujawniamy informacje nt. wewnętrznych stanów, np. opowiadamy o swoich przeżyciach, wówczas najczęściej dotykamy lewej strony naszego ciała. Kiedy natomiast doświadczamy obawy w związku z nawiązaniem kontaktu z nową osobą, najczęściej dotykamy prawej części naszego ciała. PROKSEMIKA, czyli relacje przestrzenne Proksemika rozumiana jako nauka badająca wzajemny wpływu relacji przestrzennych między osobami oraz między osobami a otoczeniem (materialnym) na relacje psychologiczne, sposób komunikacji, itp. Bada także odwrotny wpływ oraz różnice pomiędzy tymi relacjami w różnych kulturach, dlatego też jest tak ważna w interpretacji komunikatów niewerbalnych. CZYNNIKI PARALINGWISTYCZNE Czynniki paralingwistyczne: ton głos tempo mowy intonacja dźwięki nieartykułowane CZYNNIKI SPOŁECZNO PERSONALNE Czynniki społeczne: status społeczny wykształcenie i zawód Czynniki personalne: wygląd zewnętrzny zapach KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 11

MIMIKA, czyli wyraz twarzy Mimika twarzy jest tym kanałem przekazu informacji, na który najwcześniej zwrócono uwagę i poddano rozmaitym badaniom. Z drugiej strony, jest to ten rodzaj komunikacji niewerbalnej, który budzi najmniej kontrowersji, gdyż jest najłatwiejszy do zaobserwowania, bowiem nasz wzrok najczęściej skupia się właśnie na twarzy rozmówcy. Brytyjski zespół badaczy wyodrębnił i sklasyfikował sto trzydzieści pięć różnych gestów głowy i ciała oraz wyrazów twarzy, przy czym aż osiemdziesiąt z nich jest związanych z twarzą i głową. Nasza twarz jest, zatem dla innych ludzi głównym źródłem informacji o emocjach, jakie przeżywamy. Kiedy chcemy odgadnąć czyje emocje najczęściej przyglądamy się właśnie twarzy. Prawdopodobnie każdy uważa, że na podstawie czyjejś mimiki doskonale potrafi określać jakie emocje przeżywa osoba, z która się kontaktuje. W większości wypadków jest to prawdą, ale nie dostrzegamy przy tym, że na naszą ocenę wpływa także kontekst. Kiedy ktoś płacze niekoniecznie musi być smutny, mogą to być przecież łzy radości. Bez uwzględnienia kontekstu trudno odróżnić też mimiczny wyraz zdziwienia od strachu. Wszyscy mamy wrodzoną wiedzę na temat znaczenia poszczególnych ekspresji i nie musimy się tego uczyć. Badania dowiodły, że dzieci lepiej niż dorośli rozpoznają wyrazy twarzy, ale wraz z wiekiem zdolność ta zanika. Dzieci w porównaniu z dorosłymi dokładniej potrafiły dekodować zdziwienie, strach oraz nieznacznie lepiej niesmak i smutek. Cała ekspresja naszej twarzy opiera się na mikroekspresjach, czyli krótkotrwałych wyrazach mimicznych pojawiające się na niej. Czas ich trwania wynosi zazwyczaj mniej niż jedną sekundę. Tak więc przez bardzo krótki okres czasu na twarzy może pojawić się układ wyrażający pewien stan emocjonalny. Mikroekspresje to symptomy naszych rzeczywistych emocji. Taki przelotny wyraz twarzy zazwyczaj nie jest świadomie rejestrowany przez odbiorców. Jednak na niższych poziomach przetwarzania zostanie on zarejestrowany i wywoła określoną reakcję emocjonalną. Dzięki stosowaniu tzw. technik kierowania mimiką, możemy osiągać następujące efekty: intensyfikować emocje (np. spotkawszy osobę, do której nie żywimy żadnych ciepłych uczuć, staramy się ukryć naszą obojętność i w czasie rozmowy poprzez odpowiedni wyraz twarzy okazujemy zadowolenie ze spotkania.); deintensyfikować emocje (np. wyrażając złość wobec szefa zachowujemy się znacznie bardziej powściągliwie niż wobec osoby, która nie ma możliwości zastosować wobec nas jakichkolwiek sankcji.); neutralizować emocje (np. normy kulturowe nakazują by mężczyźni nie okazywali emocji, ponieważ jest to przejaw zniewieściałości. Kiedy pięcioletni "mężczyzna" płacze, ponieważ przewrócił się i zranił się w kolano, wówczas mówimy: jesteś mężczyzną, bądź dzielny, to tylko małe zadrapanie i na pewno wcale nie boli. W ten sposób dziecko uczy się ukrywać emocje.); KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 12

maskować emocje (np. słuchając opowieści sąsiadki o tym, co się jej przydarzyło kiedy czekała na wizytę u lekarza staramy się ukryć znużenie. Zamiast tego okazujemy zainteresowanie, współczucie etc.). KONTAKT WZROKOWY Oczy stanowią najważniejszy obszar wizualnej uwagi - w czasie rozmowy uwaga koncentruje się na oczach przez ok. 43% czasu. Zasadnicza funkcja kontaktu wzrokowego jest przekazywanie komunikatów relacyjnych. Co to oznacza? Ogólnie można powiedzieć, że patrzenie na inna osobę jest wyrazem zainteresowania i jednocześnie przejawem pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na to zainteresowanie. Oczy są zwierciadłem duszy. Na przykład podczas rozmowy kwalifikacyjnej kandydat usiłuje nawiązać dobry kontakt wzrokowy z rozmówca by poprzez ten kanał wyrazić swoja wiarygodność, kompetencję, zainteresowanie firma. Jeżeli rozmówca jest zainteresowany kandydatem, będzie skłonny pozytywnie odpowiadać na jego próby nawiązania kontaktu wzrokowego. Rodzaje percepcji wzrokowej: widzenie fowealne dołek środkowy (fovea) kąt widzenia 1 stopień widzenie ostre szczegółów w odległości do 30 cm od oka; widzenie makulalne? plamka żółta (macula) kąt widzenia po 3 stopnie w pionie i kąt widzenia 12-15 stopni w poziomie; widzenia peryferyjne kąt od 30 do 90 stopni wokół centralnego punktu w oku, czyli zakres od 30 do 180 stopni nieostre widzenie przestrzeni wokół oka; Inną ważną funkcją kontaktu wzrokowego jest redukowanie rozproszenia. W celu zwiększenia koncentracji uwagi ograniczamy ilość odbieranych bodźców. Kanał wzrokowy jest jedną z dróg dostarczania bodźców, a zatem koncentrując myśli na pewnym zdarzeniu, przypominając sobie jakieś szczegóły, zastanawiając się nad odpowiedzią ograniczamy kontakt wzrokowy. Ekspresja oczu wyraża się nie tylko poprzez spoglądanie, ale również: zmianę wielkości źrenic (2-8 mm); wskaźnik mrugania (zwykle co 3-10 sek.); stopień otwarcia oczu (od szeroko otwartych do przymkniętych powiek); wyraz oczu tzw. maślane oczy, mordercze spojrzenie. W komunikacji niewerbalnej za wysoce wiarygodne uznawane są reakcje źrenic oczu. Należą one do nielicznych sygnałów mowy ciała praktycznie nie podających się świadomej kontroli. Rozszerzanie się źrenic jest dowodem ogólnego pobudzenia psychicznego, a ich zwężanie- wyrazem złego, negatywnego nastroju. Zaobserwowano, że podczas oglądania obiektów wyjątkowo atrakcyjnych źrenice rozszerzają się. Zwężają się natomiast w czasie patrzenia na obiekty nieciekawe i niechciane. To znakomite w swej rzetelności źródło informacji bywa niekiedy celowo ukrywane. Arystoteles Onassis znany był z noszenia podczas zawierania kontraktów ciemnych okularów, zasłaniających jego zachowania wzrokowe podobnie postępował Jaser Arafat czy też gen. Wojciech Jaruzelski. Umiejętność odczytywania reakcji oczu wyjaśnia również przyczyny sukcesów wybitnych KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 13

pokerzystów. Dobry gracz wie, że gdy jego partner otrzymuje świetną kartę, to mimowolnie rozszerzają mu się źrenice, a gdy przystępuje do blefu, to tak samo niezależnie od niego- zwężają mu się. Bystry obserwator potrafi ponadto zorientować się w uczuciach rozmówcy oraz określić stosunek do niego, na podstawie koloru jego tęczówki. Zaciemnia się ona przy uczuciach negatywnych, rozjaśnia przy pozytywnych. Wymowne komunikaty przesyła też otwarcie oczu. Przymknięte to dowód znudzenia, braku zainteresowania, a jeżeli towarzyszy temu odchylenie głowy do tyłu, to również poczucia wyższości danej osoby. Niektóre przydatne zasady dotyczące kontaktu wzrokowego, to: najlepiej utrzymywać kontakt wzrokowy przez około 30 60% czasu rozmowy, jeśli kontakt trwa poniżej 30% - ukrywanie czegoś, powyżej 60% - osoby są bardziej zainteresowani sobą niż rozmową; obserwuj punkt neutralny na czole, u nasady nosa, czas 3-4 sekundy; obserwację ogranicz do twarzy; unikaj wpatrywania się jak i rozbieganego wzroku; nie wpatruj się w usta rozmówcy, gdyż tego typu spojrzenie ma podtekst seksualny; nie zakładaj ciemnych okularów - stwarzają barierę z rozmówcą; długie spojrzenie oznacza wymuszenie uległości, zdobycie dominującej pozycji; unikanie kontaktu wzrokowego to oznaka dręczącego poczucia winy, antypatii, czy obojętności lub że rozmówca zadaje krępujące pytania, dodatkowo spojrzenie w bok może oznaczać lekceważenie rozmówcy; W zależności od tego na jaką część twarzy spoglądamy można ustalić typ relacji pomiędzy rozmówcami. Jednocześnie należy pamiętać, iż zazwyczaj nasz wzrok kreśli na twarzy rozmówcy trójkąty, a od tego gdzie spoglądamy zależą odczucia naszego odbiorcy: trzecie oko lub trójkąt nad brwiami patrzenie w to miejsce stwarza atmosferę powagi i skupienia na rozmówcy tzw. spojrzenie biznesmena; trójkąt pomiędzy oczami a ustami to tzw. spojrzenie towarzyskie; trójkąt pomiędzy oczami a okolicami poniżej podbródka to tzw. spojrzenie intymne; spoglądanie na boki świadczyć może o braku zainteresowania rozmową lub o wrogości; jednakże gdy dołączy się do tego uśmiech lub lekko podniesione brwi jest to sygnał zalotów; natomiast spoglądanie na boki, zmarszczone brwi lub opuszczone kąciki ust oznaczają KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 14

podejrzliwość, wrogość lub krytycyzm; spoglądanie do góry, ponad rozmówcę (w niebo) oznacza zazwyczaj myślenie o przyszłości, planowanie, marzenie lub przypominanie sobie czegoś; spoglądanie na wprost świadczy o myśleniu o teraźniejszości: spoglądanie w dół może oznaczać myślenie o przeszłości, wspominanie; spoglądanie poprzez rozmówcę - może oznaczać lekceważenie; przymknięte oczy podczas rozmowy oznaczają brak zainteresowania, znudzenie i niekiedy lekceważenie rozmówcy (jeśli osoba odchyla dodatkowo głowę) spojrzenie typu co to nie ja lub odczepcie się ode mnie ; BRWI I CZOŁO Poza oczami do najbardziej ekspresyjnych obszarów twarzy, które biorą bezpośredni udział w kontakcie wzrokowym, należą okolice brwi i czoła. Czoło zazwyczaj współpracuje z brwiami i oczami; dlatego stopień napięcia mięśni czoła odzwierciedla to co pokazują brwi potęgując siłę przekazu. brwi podniesione do połowy zdziwienie; marszczenie brwi oznacza niezrozumienie, powtórz; całkowicie obniżone brwi złość; do połowy obniżone zakłopotanie; stan normalny bez komentarza; zaskoczenie brwi uniesione i łukowato wygięte; skóra pod brwiami napięta; powieki rozwarte (górna uniesiona dolna ściągnięta); białko oczu widoczne ponad tęczówką często także pod nią; całkowicie podniesione brwi wyrażają także niedowierzanie; strach, przerażenie brwi uniesione i ściągnięte razem, górna powieka uniesiona, odsłaniająca białko oka ponad tęczówką, dolna powieka napięta i uniesiona; odraza ekspresja widoczna jest głównie w dolnych partiach twarzy i w obrębie dolnych powiek; pod dolną powieką rysują się bruzdy; dolna powieka podniesiona, lecz nie napięta; brwi KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 15

opuszczone, spychające górne powieki w dół; gniew brwi opuszczone i ściągnięte razem; między brwiami powstają pionowe bruzdy; dolna powieka napięta, może być także uniesiona; górna powieka napięta, może być także zepchnięta w dół na skutek opuszczenia brwi; oczy o twardym spojrzeniu, niekiedy lekko wyłupiaste; radość ekspresja manifestuje się głównie w dolnych partiach twarzy i w obrębie dolnych powiek; pod dolną powieką rysują się bruzdy; dolna powieka uniesiona, lecz nie napięta; przy zewnętrznych kącikach oczu rysują się bruzdy czyli kurze stopki; smutek wewnętrzne krańce brwi uniesione; fałdy skóry pod brwiami formują kształt trójkąta ze szczytem nieco ponad wewnętrznymi kącikami oczu; górna powieka uniesiona przy wewnętrznym kąciku oka; niewiara - spoglądanie w dół z odwrócona twarzą; RÓŻNICE W ZACHOWANIU WZROKOWYM KOBIETY kobiety intensywniej przyglądają się swoim konwersacyjnym partnerom podczas rozmowy, słuchania i pauz niż mężczyźnie; nawiązują bardziej intensywny kontakt wzrokowy z rozmówcą podczas słuchania niż mówienia; w trakcie słuchania kobiety o niższym statusie podtrzymują kontakt wzrokowy przez znacząco dłuższy czas niż to czynią kobiety o wysokim statusie; nawiązują bardziej intensywny kontakt wzrokowy niż mężczyźni; częściej niż mężczyźni przejawiają unikowe zachowania wzrokowe; MĘŻCZYŹNI mężczyźni zwiększający kontakt wzrokowy podczas mówienia postrzegani są jako bardziej aktywni; źrenice mężczyzn rozszerzają się bardziej na widok kobiet; mężczyźni o skłonnościach homoseksualnych reagują źrenicznie silniej na zdjęcie mężczyzn niż kobiet; mężczyźni o skłonnościach homoseksualnych silniej reagują na zdjęcie kobiet o małych źrenicach; chłopiec silniej reaguje na zdjęcie matki i dziewczynki; mężczyźni intensywniej angażują się we wzajemną wymianę spojrzeń w KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 16

duże dystanse są bardziej wygodne dla kobiet; kontakt wzrokowy u wielu kobiet staje się emocjonalnym wyrazem próby nawiązywania i podtrzymania towarzyskich relacji; przywiązują zwykle większe znacznie do stroju, koloru, aranżacji, przestrzeni, urządzenia wnętrz itp.; w toku interakcji między dwiema kobietami poziom zachowań wzrokowych jest większy; miarę starzenia; mężczyźni nie wydają się być urażeni faktem, że inni ludzie nie patrzą na nich; ulegli mężczyźni częściej spoglądają na słuchacza, który dostarcza niewielu społecznych bodźców wzmacniających, zaś mężczyźni dominujący w obliczu niewielu wzmocnień wykazują tendencję do ograniczania ilości spojrzeń; częściej skupiają na sobie wzrok innych; źrenice kobiet rozszerzają się bardziej na widok mężczyzn i dzieci; USTA Ciekawostką może być fakt, iż wyżej wspomniany zespół naukowców brytyjskich zarejestrował dziewięć rodzajów uśmiechów, z których najpopularniejsze to: uśmiech zwykły czyli nie odsłaniający zębów, obserwujemy go u osób, które uśmiechają się same do siebie np. pod wpływem wspominania mile spędzonego dniał uśmiech górny odsłonięte są tutaj górne siekacze, uśmiechowi towarzyszy kontakt wzrokowy, często spotykamy się z nim podczas witania przyjaciół; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 17

uśmiech szeroki najczęściej daje się do zaobserwowania podczas zabawy, czasem połączony jest ze śmiechem, odsłonięte są w nim górne i dolne siekacze, rzadko zdarza się, że występuje razem z kontaktem wzrokowym; pojawia się w sytuacjach przyjemnego podniecenia, usta są wtedy rozchylone, wargi mocno odciągnięte ku tyłowi odsłaniają górne i dolne zęby; uśmiech prostokątny stosują go ludzie w sytuacjach wymagających uprzejmości, wargi są silnie rozciągnięte, odsłaniając górne i dolne zęby; uśmiech z przygryzaniem wargi przypomina uśmiech górny z tym, że dolna warga znajduje się pomiędzy zębami, wskazuje na podrzędność wobec osoby, do której jest skierowany; uśmiech przez zęby przypomina szczerzenie zębów u zwierząt i tak też go można interpretować, zachowanie takie można wskazywać na nieszczerość lub złośliwość; Ponadto należy pamiętać o kardynalnych zasadach dotyczących ułożenia ust usta ułożone w podkówkę oznaczają smutek; usta w tzw. trąbkę lub dzióbek może to oznaczać myślenie, zastanawianie się nad czymś, przypominanie sobie czegoś; kąciki ust i usta w pozycji neutralnej należy interpretować w kontekście pozostałych elementów przekazu; kąciki lekko podniesione a wargi zaciśnięte napięcie lub ból; jeden kącik podniesiony a wargi razem oznacza to lekceważenie, pogardę; usta rozchylone najczęściej pokazują zdziwienie lub zainteresowanie; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 18

RÓŻNICE W EKSPRESJI MIMICZNEJ KOBIETY znacznie częściej i spontanicznej ujawniają swoje uczucia; śmieją się dwukrotnie dłużej zarówno podczas słuchania jak i mówienia; są nieznacznie dokładniejsze i bieglejsze w ocenianiu mimicznego wyrażania, szczególnie w dekodowaniu mimicznych wyrażeń emocji; MĘŻCZYŹNI częściej internalizują emocje; posiadają mniejszą zdolność odtwarzania swoich wyrażeń mimicznych; śmieją się i uśmiechają rzadziej; nie obdarzają większą sympatią innych, którzy śmieją się i uśmiechają; lepiej przekazują emocje; wykazują większą zdolność zapamiętywania swoich własnych wyrażeń mimicznych; wykazują większą skłonność do odwzajemniania uśmiechu, jeśli ktoś uśmiecha się do nich; obdarzają większą sympatią innych, którzy śmieją się i uśmiechają; intensywniej posługują się mimiczna ekspresją i są bardziej wyraziste niż mężczyźni; PANTOMIMIKA, czyli gestykulacja Kiedy mówimy nieustannie poruszamy rękami, głową ale też całym ciałem. Ruchy te są skoordynowane z mową i stanowią część całościowego procesu komunikowania się. Ręce, poza twarzą, są chyba najbardziej ekspresyjną partią ciała człowieka. To właśnie nimi wykonujemy mnóstwo ruchów: wymachujemy ramionami, kreślimy znaki, wykonujemy ruchy ostre i miękkie, dotykamy, głaszczemy, podtrzymujemy, pieścimy, uderzamy, szczypiemy, drapiemy, przesuwamy itp. Ręce to jeden z istotnych instrumentów aktywnej komunikacji międzyludzkiej. Wreszcie rękami można wyrazić swoje uczucia i postawy. I tutaj nasuwa mi się pewne spostrzeżenie, a mianowicie w wychowaniu zaczyna pojawiać się zubożenie ekspresji ruchowej, powściągliwość, rezygnacja ze KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 19

spontanicznych odruchów, tłumienie mowy rąk. To z kolei uniemożliwia wyrażanie siebie, a tym samym poznawania i odczuwania drugiego człowieka. DOTYK Co ciekawe, dopiero od niedawna zaczęto sobie uświadamiać znaczenie, jakie posiada skóra ludzka w komunikacji interpersonalnej. Narząd ten jest bowiem takim organem zmysłu, który charakteryzuje się ogromną liczbą receptorów dotykowych. Pierwszym zewnętrznym bodźcem jaki otrzymujemy w życiu jest dotyk. Towarzyszy nam od narodzenia przez całe życie, ale tak naprawdę to jego źródła są jeszcze głębsze, bo obejmują życie płodowe. Dziecko przebywające w łonie matki, pomimo tego że nie widzi ani nie słyszy, odczuwa przyjemność związaną z kontaktem z ciepłymi wodami płodowymi i delikatnym uściskiem ścian macicy na ciało. Brak kontaktu fizycznego w dzieciństwie może mieć przykre reperkusje. Wyniki eksperymentu Trzy matki Harlow wykazują, że młode i pozbawione kontaktu z dorosłymi osobnikami swojego gatunku pozostają społecznymi kalekami do końca życia. Dzieci, które doświadczały zbyt małej ilości dotyku w niemowlęctwie zapadają na chorobę sierocą, wykazują opóźnienia rozwoju emocjonalnego, poznawczego i społecznego. Dotyk stanowi sygnał o bardzo dużej sile oddziaływania, a z powodu konotacji z seksem i agresją dotyk stanowi sygnał o bardzo dużej sile oddziaływania. (Dlatego istnieją określone normy społeczne, które regulują akceptowany obszar i liczbę dotyków w zależności od charakteru związku interpersonalnego. Istnieje szereg sytuacji, w których kontakt cielesny jest akceptowany, np. w sporcie, podczas tańca, podczas badania lekarskiego, w czasie składania życzeń. We wszystkich tych sytuacjach obowiązują inne reguły, ale wspólnym mianownikiem jest brak związku pomiędzy dotykiem i poczuciem intymności). Wymienione rodzaje dotyku stanowią bowiem przykłady dotyku funkcjonalnego. Przekazy dotykowe są szczególnie skuteczne w dostarczaniu pocieszenia osobom potrzebującym psychicznego wsparcia. Poprzez dotyk najlepiej dokonuje się transmisja uczucia sympatii, zrozumienia, współczucia. Bardzo ważna jest rola dotyku w relacjach rodzice-dzieci. Dotyk odgrywa ogromnie ważną rolę w kształtowaniu bliskich relacji. Przekaz zawarty w dotyku zależy jednak od rodzaju relacji. W bliskich związkach dotyk komunikuje sympatię, życzliwość, wsparcie, etc, a w relacji np. z szefem jest wskaźnikiem władzy, dominacji i statusu. Najważniejsze funkcje komunikacyjne dotyku to: wspieranie/ pocieszanie; funkcja afiliacyjna; funkcja władzy. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 20

RÓŻNICE W ZACHOWANIU DOTYKOWYM KOBIETY u kobiet dotyk tej samej płci jest całkiem dopuszczalny, a niekiedy wręcz pożądany; w parach małżeńskich po czterdziestce kobiety częściej dotykają mężczyzn niż na odwrót (dotyk ten jednak jest tylko przelotny, to chwytanie pod ramię lub za rękę); częściej inicjują zachowania eskalujące intymność, jeżeli są one odwzajemnione przez mężczyzn; przekazują i odbierają więcej dotyków; w większym stopniu objawiają skłonność do poszukiwania fizycznego kontaktu; dotykają częściej innych w przypadku gdy w grę wchodzi interakcja z dziećmi; są częściej dotykane przez innych; bardziej doceniają znaczenie dotyku; dokonują rozróżnienia pomiędzy zachowaniem dotykowym sygnalizującym ciepło, a zachowaniem dotykowym sugerującym seksualne zamiary; MĘŻCZYŹNI są niechętni wobec dotykania innych mężczyzn (powodem mogą być postawy homofobiczne oraz strach przed etykietką homoseksualisty), z wyjątkiem sztywno określonych i społecznie aprobowanych norm zachowań na przykład w sporcie; młodzi mężczyźni częściej inicjują zachowania dotykowe w stosunku do młodych kobiet niż na odwrót; chłopcy częściej dotykają dłonią i obejmują ramieniem; mężczyźni wykazują swobodę i dowolność w dotykaniu kobiet; są rzadziej dotykani przez innych; nie doceniają dotyku w takim stopniu jak kobiety; nie rozróżniają rodzajów dotyków; ogólnie postrzegają dotyk jako rodzaj instrumentalnego zachowania prowadzącego do seksualnej aktywności lub jako zachowanie, które jest infantylne, wskazujące na brak samodzielności; kobiety spostrzegają dotyk głównie jako rodzaj ekspresyjnego zachowania, które demonstruje ciepło i przywiązanie; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 21

GESTY DŁONI, RĘKI I RAMIENIA Rytuały kody niewerbalne odgrywają ważną rolę w rytuałach. Dobrze wszystkim znanym rytuałem społecznym jest witanie się i żegnanie. Podczas przywitania w kulturze polskiej mężczyźni podają sobie ręce (jeśli odległość pomiędzy osobami na to pozwala), uśmiechają się do siebie oraz nawiązują kontakt wzrokowy. Inne rodzaje rytuałów to promocje, immatrykulacje, honorowe wręczanie nagród, itp. uścisk końca palców utrzymanie niekrępującej odległości ale także brak pewności siebie; uścisk sztywnej ręki agresywna osobowość, utrzymanie dystansu wobec partnera; uścisk głęboki i dość mocny szczerość i przyjazne nastawienie; lekki uścisk dłoni przy powitaniu tzw. śnięta ryba słabość charakteru lub chęć wycofania się; uścisk nadgarstka tzw. rękawiczka jeśli dodamy do tego potrząśnięcia i wychylenie ciała do przodu to mamy do czynienia z uściskiem dłoni polityka; uchwyt łokcia uchwyt ramienia ucisk barku Używanie obu dłoni do powitania lub pożegnania kogoś jest próba wzbudzenia zaufania i wywarcia na osobie pozytywnego wrażenia, jest to związane także z relacjami emocjonalnymi pomiędzy osobami używającymi tego typu gestów. Z obserwacji wynika, że im ręka chwytająca znajduje się wyżej tym serdeczniejsze stosunki panują pomiędzy osobami (od nadgarstka do barku). brak uścisku dłoni w niektórych kulturach nie podaje się dłoni w geście powitania czy to pożegnania jest to spowodowane kwestią higieny, gdyż dłonią wykonuje się różne intymne nie zawsze higieniczne czynności dlatego też w zamian stosuje się inne gesty KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 22

jak np. machanie ręką lub ukłon ciała; otwarta dłoń skierowana ku dołowi - gest dominacji, próba podkreślenia swego autorytetu; otwarta dłoń skierowana ku górze gest uległości, podporządkowania się; Otwarta, wnętrzem do góry zorientowana dłoń oznacza niezdecydowanie i chęć podjęcia dialogu, ale może także oznaczać nonszalancję, czyli lekceważenie innych. Kiedy obie dłonie znajdują się obok siebie, a ich wnętrza skierowane są ku górze wtedy mamy do czynienia z mniej lub bardziej artykułowaną prośbą, czasem wręcz błaganiem (Arafat). Wtedy końce palców wskazują adresata prośby. Czasem niebo, a czasem kogoś na przeciw. składanie dłoni w wieżyczkę gest ten wyraża pewność lub zadowolenie z siebie; im bardziej na przykład dyrektor czuje się ważny, tym wyżej trzyma dłonie podczas wykonywania tego gestu; gest ten jest często używany w kontaktach między przełożonym a podwładnym; gest ten posiada dwie wersję: podniesiona wieżyczka stosowana zwykle, kiedy osoba używająca go wyraża swoją opinię lub przedstawia pomysły i to ona mówi; obniżonej wieżyczki jest zwykle stosowany przez osobę słuchającą; palec wskazujący podniesiony i przyłożony do ust chęć przerwania mówiącemu; zacieranie rąk jest sposobem niewerbalnego przekazywania swoich pozytywnych oczekiwań; natomiast pocieranie wilgotnych dłoń zwinięta w trąbkę - świadczy o patrzeniu na świat nieco z góry, bo ma się intelektualna przewagę - wie się lepiej od innych; zaciśnięta pieść z wyciągniętym palcem wskazującym - gest agresywności, zmusza do uległości KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 23

dłoni o materiał sygnalizuje zdenerwowanie; kiedy osoba stojąca na przystanku pociera ręce w mroźną zimową pogodę to znaczy, że jest jej zimno; (dokładne omówienie na str. 28 i 29); REGULATORY np. POWITANIA I PORZEGNANIA Scenka z Ojcem Świętym: Scenka z parlamentarzystami ma prymas na klęczkach z zdecydowanie "seksistowski" synowskim posłuszeństwem charakter. Dominujący Kalisz całuję rękę Papieża, który stara bierze oburącz w posiadanie dłoń się rękę cofnąć, a samemu posłanki, która z zachwytem ulega zniżyć do starszego przecież partyjnemu koledze. wiekiem Wyszyńskiego. Widać Charakterystyczne, protekcjonalne dwa plany. Jeden to hierarchia uchwycenie drugą dłonią stanowisk, a drugi świadczy o przedramienia kobiety, w istocie wyjątkowej więzi emocjonalnej uniemożliwia jej cofnięcie ręki, ale łączącej tych dwóch Polaków. ona wcale jej cofnąć nie chce. Owa więź powoduje, że Papież Mamy tu z jednej strony gest źle się czuje w roli właściciela, zaś z drugiej zachwyt odbierającego hołd. zadowolonej z tej podległości kobiety. Scena z dużym ładunkiem erotyzmu. W powyższej scence mamy do czynienia z dwoma mężczyznami zachowującymi dystans. Dlatego muszą się mocno wychylić, aby uścisnąć sobie dłonie. Nie pragną tak naprawdę zbliżenia. Mają do siebie wiele szacunku, wręcz respektu, co wyraża się patrzeniem sobie w oczy. Przypominają trochę dwóch wojowników uważnie obserwujących się przed czekającą ich walką. Misie i karpie. W okresie istnienia ZSRR Leonid Breżniew stworzył swoisty styl powitań przywódców. Objęcia i soczyste całusy prosto w usta należały do kanonu powitań i pożegnań. Styl był na tyle dominujący, że miał późniejszych kontynuatorów nawet po śmierci Breżniewa. W ocenie zwykłych ludzi rytuał ten miał w sobie coś z rytuałów mafii. Udawana serdeczność, widoczny gołym okiem fałsz i nieszczerość. I I II III IV Edwarda Gierka w objęciach Leonida Breżniewa. Pierwszy sekretarz KC KPZR nieomal omdlewa jak dziewica. Stwarza to zaskakujące wrażenie, że to Edward Gierek jest dominującym samcem, a Leonid Breżniew nadstawia łaskawie usta do całowania w pozie sugerującej, że sprawia mu to przyjemność. Zamyka oczy, aby czerpać z tej sytuacji więcej przyjemności. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 24

II Wierny także w sferze rytuału, przywódca NRD Erich Honecker narzuca się z czułościami Gustawowi Husakowi, genseka z Czechosłowacji, który nie bardzo pali się do tej wymiany czułości. III Ostatni przywódca ZSRR Michaił Gorbaczow w najbardziej bodaj popularnym zdjęciu tego rytuału wraz z Erichem Honeckerem, wówczas już kompletną marionetką. Za kilka miesięcy przestało istnieć NRD, a ZSRR rozwiązał się jakiś czas później. Interesujące na tym zdjęciu jest ułożenie ust "w dzióbki" oraz intensywne obejmowanie się, co dodaje pocałunkowi pikanterii. Zdradza nam to, że całowanie się komunistycznych przywódców wykraczało poza czystą formę. Tak jakby po latach stosowania u obu mężczyzn wywoływało pozytywne emocje. IV To szczególnie widać w wykonaniu Borysa Jelcyna wówczas już prezydenta Rosji i Wiktora Czernomyrdina wtedy premiera. Ci dorośli w końcu mężczyźni demonstrują dużą naturalność i spontaniczność. W ich pocałunku jest pijacka prymitywna szczerość. Czuje się wręcz, że obaj panowie wypili razem niejedną butelkę podczas wspólnych biesiad. Także współcześni parlamentarzyści często używają powitań w starym stylu. Ponadto służy to także podkreśleniu własnej przynależności do danego ugrupowania, co z kolei prowadzi do zwiększenia polaryzacji relacji międzyludzkich. I tak jedni stają się wrogami, a inni prawie rodziną. Stwarza to okazję do charakterystycznych dla danego "stada" przejawów pozytywnych uczyć. Nie dziwi, zatem kiedy uczucia przejawiają się demonstracyjną wymianą zbliżeń fizycznych bez względu na płeć. Powyżej poseł Sobótka i Z nieco innej okazji mamy do Z kolei Józef Oleksy z Andrzejem posłanka Błochowiak czynienia z wymianę męskich Celińskim sarmacko wpadają wymieniający gesty sympatii. czułości, którą objawia poseł Wiatr sobie w ramiona, lecz nieco Także rudowłosa posłanka wobec ministra Cytryckiego. teatralnie. Ich biodra przeczą pragnie dołączyć do swojej Wygląda także na to, iż wzajemny ramionom. Ta poza, mimo koleżanki by uścisk ramion obu panów pozorów, zdradza brak równie ekspresyjnie wpaść w spotęguje jeszcze soczysty całus emocjonalnej głębi. Może dlatego, męski uścisk posła. w policzek, co wzmacnia że Andrzej Celiński nie ma dodatkowo wewnątrzpartyjną więź. wieloletniego stażu w SLD. Rytuał poddanego presji psychologicznej stada, jakim jest każde ugrupowanie polityczne, w swoim podświadomym przekazie ma na celu integrację na nieomal zwierzęcym poziomie. Im bardziej tego rodzaju kontakty fizyczne są "intymne" w sensie odległości, tym większą zażyłość emocjonalną należy podejrzewać. A jednocześnie dostrzec należy drugi biegun, czyli równie ekspresyjną agresywność wobec swoich przeciwników politycznych. PRZEMAWIANIE Niedyskretne dłonie. Przemawianie służy zwykle przekonywaniu. Natężenie emocjonalne związane z chęcią przekonania słuchaczy przejawia się mimiką i gestykulacją. Są one tym intensywniejsze im KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 25

chęć przekonania jest większa. Należy tu uwzględniać oczywiście indywidualny temperament i uwarunkowania kulturowe. Niezależnie jednak od tego wszystkiego istnieje pewna ogólna zasada. Dłonie coś opowiadają: grożą, opisują, obiecują, zdradzają to co "w duszy gra". Dłonie kreślące obłe kształty Palec wskazujący wystawiony Innym razem mamy do czynienia ze (Tony Bleir) dopowiadają jak do góry jak wykrzyknik (Fidel sprawą otwartą i trudną do duży jest problem, coś Castro) podkreśla wagę słów zdefiniowania. Wtedy dłoń wnętrzem rośnie lub maleje, może i mówcy. Podkreśla, że to co skierowana do góry (Dalaj Lama) ma trzeba to coś zebrać jak powiedziane ma szczególną zachęcać do podjęcia tematu. urabiane ciasto lub wartość. W palcu Zaprasza do wzięcia udziału w obracany w dłoniach wskazującym niebo jest w dyskusji, zajęcia stanowiska, tak jak przedmiot, aby lepiej mu się pewnym sensie odwoływanie gest zachęcający do siedzenia. przyjrzeć. się do najwyższego Inaczej to ujmując; wraz z autorytetu i demonstracją zaciskaniem dłoni i wystawianiem płynącej stamtąd łaski bycia najważniejszym. wskazującego palca rośnie u mówcy przekonanie o własnych racjach. Im wyżej, tym poczucie to jest większe. Kreślenie w powietrzu otwartymi dłońmi rozmaitych figur znamionuje bieżący wysiłek intelektualny. Ręce pomagają znaleźć właściwe rozwiązanie. Jak u dziecka, które nie potrafi inaczej, bo brakuje mu słów. Obrazują lub wspierają myślenie i poszukiwanie czegoś właściwszego, choć mogą także być jedynie czystą nieomal barokową specyficzną dla mówcy ekspresją bez większego znaczenia. Co jest typowe dla południowców. Palec wskazujący. Ten gest typowy dla mężczyzn ma oczywistą falliczną formę. Świadczy też w pewien sposób o typowo męskich instynktach. Przez psychologów wyprostowany palec wskazujący ma metaforyczne działanie noża, a więc ma zranić, ostrzegać, wystraszyć. Ma w sobie coś z wykrzyknika i ma podkreślać wagę tego co się mówi. Zawsze jednak reprezentuje potrzebę eksponowania własnego ego. U każdej z prezentowanych postaci oznacza co innego. I II III IV V I II III Odmienną od pozostałych polityków postawę przyjmuje Bill Clinton. On koncentruje uwagę innych na wskazywanej przez siebie osobie lub rzeczy. Jest w tym geście siła przywódcy stada, który wskazuje innym co jest ważne. Przypomina w tym wojownika idącego przodem. Natomiast Andrzej Lepper tak nieśmiało wystawia palec wskazujący, bo mimo groźniej miny, wewnątrz nie jest już tak pewny siebie, jak próbuje pokazać to miną i głosem. Pakistański generał Musharaf zacisnął dłoń w pięść, bo właśnie takiej pewności nie ma i dlatego zdecyduje się na użycie siły w razie oporu. Gest pięści może więc także świadczyć o braku wewnętrznej siły. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 26

IV Osama Bin Laden uniósł palec, by podkreślić nieodwołalność wygłaszanych kwestii. Pokazuje, że się nie myli, bo jest z nim siła wyższa - logika, Bóg, racja. V Donald Ramsfeld kłuje nas lub kogoś w oczy dając do zrozumienia, że nie akceptuje odmiennego zdania, a to co mówi ma charakter polecenia" "zrób to i nie dyskutuj". Nad wszystkimi dominuje duch tow. Wiesława, który niczym Mojżesz łączy się z opatrznością za pomocą ręki wyciągniętej ku niebu. Przybierając dumną formę gotyckiej katedry wypełniony jest, niczym ona, przeświadczeniem o misji dziejowej jaką przypadło mu pełnić. Wystrzegajmy się ludzi, którzy wyciągając wskazujący palec ku górze próbują zdobyć tam poparcie dla tego co mówią i robią. Tym gestem bezwiednie ostrzegają nas przed sobą, bo zdradzają, że są ważniejsi od nas. Stara szkoła. Przemawianie to widowisko. Kiedyś, w czasach kiedy nie było ekspertów od image, politycy musieli bardziej ufać instynktowi, bardziej korzystać z gestykulacji. Prezydent Francji generał de Gaulle był ostatnim bodaj wielkim europejskim politykiem mającym wizję wykraczającą poza wyłącznie własny sukces. Ponieważ miał słaby wzrok, a nie chciał się pokazywać publicznie w okularach, uczył się swoich przemówień na pamięć i nigdy ich nie czytał. Dzięki temu mógł gestykulować. W serii ujęć zobrazowane są rosnące emocje przemawiającego. Początkowo spokojny, nieco wyniosły, o czym świadczy uniesiona broda i odchylona do tyłu postawa, stopniowo angażuje się w to co mówi. Otwierają się zamknięte dłonie i odwracają wnętrzem do góry. To emocja powoduje, że ręce unoszą się, tak jakby wysokość ich uniesienia świadczyć miała o wadze poruszanych kwestii. GESTY DŁONI, REKI I RAMION W RÓŻNYCH KOMBINACJACH Oto kilkanaście najczęstszych gestów z użyciem dłoni, przedramion i ramion: ręce splecione lub skrzyżowane na piersi wycofanie, wrogość i chęć obrony; pozycja ta występuje w kilku odmianach w zależności od tego w jakiej pozycji znajdują się dłonie: ręce skrzyżowane na piersi z zaciśniętymi pięściami ukrywanie czegoś, chęć opanowania emocji a nawet agresji; ręce skrzyżowane na piersi z dłońmi schowanymi pod pachami i kciukami skierowanymi ku górze postawa wywyższania się z jednoczesnym zamknięciem się; KOMUNIKACJA NIEWERBALNA 27