! " # $ % & Sukces firmy w znacznej mierze pozostaje uzależniony od tego, jak funkcjonują zatrudnione w jej ramach osoby. To ludzie tworzą organizacje. Zatrudniając pracownika, zatrudnia się całego człowieka - a nie tylko posiadane przez niego kwalifikacje, umiejętności i doświadczenie. Z punktu widzenia organizacji niezwykle cenna okazuje się tym samym wiedza na temat tego, co i w jakim zakresie wyznacza funkcjonowanie jednostki. Wiedza ta pozwala bowiem pośrednio na wskazanie możliwości w zakresie modyfikowania zachowań zatrudnionych w organizacji ludzi -jak również na wyodrębnienie uniwersalnych wytycznych w odniesieniu do kreowania środowiska pracy sprzyjającego wysokiej efektywności jednostki. Każde zachowanie człowieka w organizacji determinowane jest przez kombinację sił indywidualnych oraz sił pochodzących z otoczenia. Tak więc, różni ludzie zachowują się odmiennie w danym otoczeniu, różne otoczenia powodują odmienne zachowania u podobnych ludzi. Niniejszy moduł w związku z powyższym poświęcony zostaje ramowemu omówieniu tych czynników psychologicznych, od których zależą zachowania człowieka. Pomoże w tym poniższy schemat:
! " # $ " % &! ' " & ( ) "! " # $ " % &! ' " & ( ) " % * ( $ " # +, # $ osobowość warunki potrzeby temperament zachęty narzędzia wartości zdolności przeszkody umiejętności -. / / 0 /. 1 2 / 3 4 5 / 2, 6 $ ) # $ Źródło: opracowanie własne
Jak wskazuje schemat, to co robimy zależy od czynników indywidualnych i zewnętrznych oraz incydentalnych (sytuacyjnych). One kształtują ostateczną gotowość do działania, która staje się przyczyną konkretnych zachowań człowieka w różnych sytuacjach; także zachowań przejawianych w organizacjach. Przedstawiony model zostanie poniżej omówiony bardziej szczegółowo, z zachowaniem podziału na wskazane kategorie czynników odpowiedzialnych za zachowanie. Wszystkie działania człowieka wynikają z utrwalonych schematów i nastawień (postaw) wobec otoczenia a także są realizacją różnorodnych dążeń, których celem jest albo zaspokojenie potrzeb wynikających z braku potrzebnych do życia dóbr (przedmiotów, stanów itp.), albo też osiągnięcie wartości, dzięki którym może on podnieść jakość swojego życia. Ogół tych czynników należy do sfery osobowości i motywacji. Stanowią one nasze trwałe właściwości w tym sensie, że w typowych sytuacjach (kiedy nie działają szczególne przeszkody ani pobudki przeciwstawne konkurencyjne ) to one właśnie decydują o tym, co robimy. Utrwalony układ preferencji, wyrażający się dominującymi potrzebami i hierarchia wartości, do osiągnięcia których dążymy, tworzą podstawy motywacji, która tłumaczy racje i przyczyny naszego zachowania, jednak szczegółowa charakterystyka czynników motywacyjnych będzie przedmiotem właściwego modułu. W tym miejscu zajmiemy się charakterystyką osobowości. Termin osobowość jest stosowany przede wszystkim do wyjaśniania indywidualnych różnic w zachowaniu się poszczególnych osobników jak również międzysytuacyjną spójność i międzyczasową ciągłość zachowań obserwowalną w przypadku każdej jednostki z osobna. W psychologii pojęcie osobowość jest jednym z klasycznych, ale i bardzo wieloznacznych pojęć. Liczba znaczeń wiązanych przez psychologów z tym terminem sięga kilkudziesięciu pozycji. Osobowość bywa traktowana m.in. jako zespół cech, jako zjawisko, dla opisu którego niezbędne jest wykorzystanie pojęcia integracji, jako holistyczny konstrukt, w którego wyjaśnieniu istotną rolę odgrywa potrzeba samorealizacji, czy wreszcie jako wytwór procesów poznawczego konstruowania rzeczywistości psychicznej oraz procesów podmiotowej kontroli i samoregulacji. Można posłużyć się jednak bardzo ogólnym stwierdzeniem, że osobowość jest złożonym, względnie stałym czasowo i sytuacyjnie, zbiorem własności temperamentalno-
emocjonalno-intelektualno-wolicjonalnych (por.: [Sillamy 1994, s. 193]), które przejawiają się w charakterystycznych wzorcach zachowania jednostki, czyli sumie sposobów reagowania na innych ludzi. We współczesnej psychologii osobowości szczególną pozycję zajmuje Pięcioczynnikowy Model Osobowości. Zgodnie z nim osobowość każdego człowieka można scharakteryzować przy pomocy pięciu generalnych cech (czynników). Są nimi: 1) otwartość na doświadczenie, wyznaczająca tendencję do pozytywnego wartościowania doświadczeń życiowych,: ciekawość poznawczą, kreatywność i tolerancję wobec nowości; 2) neurotyczność, która warunkuje podatność na doświadczanie negatywnych emocji (strach, gniew, niezadowolenie, poczucie winy) oraz wrażliwość na stres psychologiczny, stabilność emocjonalną, zrównoważenie i spokój; 3)sumienność, będąca miarą zorganizowania, wytrwałości, odpowiedzialności i rzetelności oraz motywacji do działań celowych i siły woli w dążeniu do osiągnięć (bywa utożsamiana z charakterem); 4) ekstrawertyczność, która wyraża ilość i jakość interakcji społecznych oraz poziom aktywności i energii a także zdolność do odczuwania pozytywnych emocji (zadowolenia, szczęście, radość, miłość); 5) ugodowość, przejawiającą się w przejawianiu zgodnej i kompromisowej postawy wobec innych ludzi w sytuacjach konfliktowych. To oczywiście bardzo powierzchowna charakterystyka teorii PMO, w rzeczywistości bowiem każda główna cecha zawiera w sobie szereg cech szczegółowych i konkretnych. Osobowość kształtuje się w ciągu życia człowieka, jej struktura ulega stopniowemu wykrystalizowaniu i podlega pewnym przeobrażeniom - w szczególności w okresie dojrzewania i menopauzy. Dla rozwoju osobowości istotne okazują się zarówno geny, jak i doświadczenia jednostki [Pervin, 2002]. Osobowość wyznacza cele naszych czynności (zamiary, chęci), ale to nie wystarcza, aby zrealizować je w satysfakcjonujący stopniu. Działający podmiot (człowiek) musi być ponadto wyposażony w określone możliwości (instrumenty) do zaspokojenia potrzeb i osiągnięcia wartości. W przedstawionym modelu noszą one nazwę czynników sprawnościowych. Do grupy tej można zaliczyć temperament, zdolności i umiejętności. Szczególnie złożona zależność istnieje pomiędzy osobowością i temperamentem. Temperament bowiem, jako zespół cech zachowania uwarunkowany głównie genetycznie, jest w stosunku do osobowości strukturą pierwotną- i jako taki tworzy swoistą bazą pod jej rozwój - m.in. w ten sposób, że wyznacza siłę wpływu czynników
środowiskowo-społecznych uczestniczących w kształtowaniu osobowości (por.: [Strelau 1995, s. 75]). Modyfikujący wpływ temperamentu na podejmowane przez człowieka działanie nie jest jednak w stanie wyjaśnić bogactwa prezentowanych przez jednostkę zachowań. Trudno także jednoznacznie określić, czy takie właściwości, jak: ekstrawersja czy introwersja, agresja albo neurotyczność należą do sfery temperamentu, czy też do sfery osobowości. Najbardziej znane koncepcje temperamentu to: klasyczna klasyfikacja Hipokratesa-Galena, wyróżniająca cztery typy temperamentalne (sangwinik, choleryk, melancholik i flrgmatyk), koncepcja G. Heymansa i E. Wiersmy, wyróżniająca w oparciu o wyniki badań kwestionariuszowych trzy podstawowe, dwubiegunowe wymiary temperamentu: (1) emocjonalność (siła i częstość reakcji emocjonalnych), (2) aktywność (czas trwania czynności sprawczych/celowych oraz (3) funkcję pierwotną/wtórną (wiążącą się z intensywnością rekcji i czasem trwania procesów psychicznych i zachowania). Duże znaczenie ma też typologia układu nerwowego I. Pawłowa. Rosyjski uczony I. Pawłow, prowadząc badania eksperymentalne na psach w warunkach laboratoryjnych, wyróżnił stałe własności ośrodkowego układu nerwowego, takie jak: (1) siła procesów nerwowych - pobudzania i hamowania, (2) równowaga tych procesów, (3) ruchliwość. Kombinacja tych cech wyznacza typ układu nerwowego (temperament), za pomocą którego tłumaczyć można obserwowalne różnice w zachowaniu zarówno ludzi, jak i zwierząt. - Siła pobudzania obrazuje wydolność funkcjonalną komórek nerwowych (zdolność do wytrzymywania silnego krótko- lub długotrwałego stanu pobudzenia); duża siła pobudzenia warunkuje adekwatne reagowanie na intensywne bodźce w dłuższym czasie, niż w przypadku układu słabego. - Siła hamowania odzwierciedla łatwość, z jaką centralny układ nerwowy dla potrzeb ochrony komórki nerwowej przed zużyciem i/lub wyczerpaniem wzbudza warunkowe reakcje hamulcowe (jak np. obniżanie siły reakcji, jej odraczanie lub zaniechanie). - Równowaga procesów nerwowych wyznacza stosunek siły procesu pobudzania do siły procesu hamowania. - Ruchliwość procesów nerwowych określa tempo przechodzenia procesu pobudzenia w proces hamowanie (i na odwrót). Na podstawie tych właściwości Pawłow wyodrębnił cztery typy układu nerwowego odpowiadające klasyfikacji temperamentów Hipokratesa. Współczesna R %! 3 3 autorstwa polskiego psychologa J. Strelaua bazuje na założeniu, że temperament stanowi pierwotnie zdeterminowany przez
wrodzone mechanizmy fizjologiczne regulator zachowania, wspólny dla człowieka i zwierząt. Manifestuje się on w formalnej charakterystyce zachowania (jego parametrach energetycznych i temporalnych). Struktura temperamentu w ramach RTT obejmuje sześć cech bazowych: (1) żwawość (dyspozycja do szybkiego reagowanie, zdolność do utrzymywania wysokiego tempa aktywności oraz łatwa zmiana jednej reakcji w inną), (2) perseweratywność (tendencja do kontynuowania i powielania reakcji po ustaniu bodźca, który ją wywołał; (3) wrażliwość sensoryczną (zdolność reagowania na bodźce posiadające niską wartość stymulacyjną), (4) reaktywność emocjonalną (skłonność do wzmożonej reakcji na bodźce emocjonalne), (5) wytrzymałość ( zdolność do adekwatnego reagowania przy wysokiej stymulacji) oraz (6) aktywność (dyspozycja do realizowania stymulujących [Strealau 2002, s. 251]. Cechy te determinują w szczególności sprawność funkcjonowania jednostki w sytuacjach dla niej obciążających (np. stresujących). Kolejnym czynnikiem instrumentalnym, mającym wpływ na nasze zachowanie, są zdolności. Są to wrodzone predyspozycje (sprawności) do wykonywania na wysokim poziomie różnych czynności motorycznych (np. manualnych) lub psychicznych (np. umysłowych). Obok zdolności specjalnych, warunkujących wysoka sprawność w zakresie określonego rodzaju działalności (artystycznej, literackiej, produkcyjnej) mówi się także o zdolności ogólnej. Utożsamiana z nią bywa inteligencja, która definiuje się na kilka sposobów, jako : - zdolność jednostki do uczenia się na podstawie zdobywanych doświadczeń, - zdolność jednostki do przystosowania się do środowiska, w obrębie którego funkcjonuje, - zdolność metapoznawczą, nadrzędną wobec zdolności szczegółowych (za: [Nęcka, 2003). Ogólnie inteligencję określić można jako zdolność do przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami poznawczymi" [tamże, s. 26]. Obok inteligencji traktowanej jako ogólna zdolność umysłowa wskazuje się również przykładowo na istnienie inteligencji społecznej, inteligencji emocjonalnej czy też inteligencji praktycznej. W świetle prowadzonych badań zakłada się trójwarstwową strukturę inteligencji, którą tworzą: czynnik inteligencji ogólnej (g), warstwy czynników grupowych oraz klasy czynników specyficznych. Istnieje przekonanie, że jednostki rozwijają tylko część swoich potencjalnych możliwości, z czego jedynie pewien obszar podlega bezpośrednim pomiarom testowym.
Zakłada się, że to, w jaki sposób i na ile skutecznie poradzi sobie jednostka z problemami, z którymi ma styczność zależy zarówno od uniwersalnych, systemowych przesłanek inteligentnego funkcjonowania człowieka, jak również od jakości i zakresu treści nabytej i skrystalizowanej" przez podmiot wiedzy. Pojęcia kluczowe dla ujęcia inteligencji to: zasoby uwagi, pojemność pamięci roboczej i pobudzenie. Im większa pula zasobów uwagi znajduje się w dyspozycji jednostki, tym lepiej jest ona w stanie radzić sobie w sytuacjach wymagających kontrolowania kilku równolegle realizowanych procesów (czynności). Pamięć robocza determinuje poziom wykonania złożonych działań w sytuacji, gdy sprostanie im wymaga jednoczesnego magazynowania i przetwarzania wielu jednostek informacji, a pobudzenie wyznacza chwilową wielkość zasobów uwagi i chwilową pojemność pamięci roboczej. Z zagadnieniem inteligencji związane jest również pojęcie stylu poznawczego - określanego czasem intelektualną osobowością". Styl charakteryzowany jest jako konstrukt psychiczny posiadający wysoki poziom ogólności w organizacji kontroli uwagi, myśli, emocji i motywów - i jako taki integrujący poznawcze, emocjonalne i energetyczne jakości. Mianem stylu poznawczego określa się przy tym preferowany sposób poznawczego funkcjonowania jednostki odpowiadający jej indywidualnym potrzebom [Matczak 2000]. Spotkać można się z poglądem, że style umiejscowić należy na pograniczu osobowości i intelektu lub też, że są sposobem wybieranym przez osobowość dla eksploracji własnej inteligencji [Strelau 2002, s. 280]. Praktyczną wartość zachowały dwie spośród koncepcji stylów poznawczych: zależność-niezależność od pola H. Witkina i refleksyjnośćimpulsywność J. Kagana [tamże]. U osób o stylu zależnym od pola postrzeganie otoczenia pozostaje zdeterminowane organizacją postrzeganego pola (otoczenia). Proces przetwarzania informacji jest globalny - z niewielkim udziałem analizy i strukturalizacji. Osoby o takim stylu określane są przez otoczenie jako ciepłe". Łatwo opanowują zachowania społeczne, chętnie przebywają z innymi ludźmi, ale trudność sprawia im rozwiązywanie problemów, w których rozwiązanie zależy od elementu z kontekstu. Styl niezależny od pola oznacza cechy przeciwne. W koncepcji J. Kagana - osoby znamionujące styl refleksyjny w sytuacji niepewności poznawczej przejawiają skłonność do długiego namyślania się i popełniania niewielu błędów, podczas gdy osoby o stylu impulsywnym dokonują szybkiej intuicyjnej oceny sytuacji, wykazując tendencję do szybkiego działania i popełniania wielu błędów. Style poznawcze ulegają zmianie w toku ludzkiego życia (Strelau, 2002), (Kossowska, 2000).
Ostatni z wyróżnionych w modelu czynnik instrumentalny to umiejętności (właściwie należałoby powiedzieć : wiedza i umiejętności). Są one nabyte w ciągu życia dzięki czynności uczenia się. Pojęcie uczenia się stosować można w bardzo szerokim znaczeniu jako proces prowadzący do modyfikacji zachowania jednostki w wyniku jej uprzednich doświadczeń" [Kurcz 1995, s. 98]. Dotyczy zarówno opanowywania wiedzy, jak też umiejętności oddziaływania na rzeczywistość. Część badaczy wprowadza jednak rygorystyczne rozgraniczenie pomiędzy tymi dwiema kategoriami - wiążąc te pierwsze wyłącznie z procesami pamięci, a do procesów uczenia się odnosząc drugie z wymienionych pojęć, aczkolwiek w rzeczywistości pamięć i uczenie się są to dwie strony tego samego procesu przyswajania przez organizm nowych doświadczeń" [Kurcz, 1995]. W gruncie rzeczy sprowadza się to bowiem do rozróżnienia dwóch kategorii wiedzy: wiedzy typu że" (deklaratywnej), którą stanowią dane faktograficznej niezbędne dla realizacji określonej czynności) oraz wiedzy typu jak" (proceduralnej), która dostarcza określonych sposobów działania, z którymi te dane zostają powiązane.. Nie można więc rozpatrywać procesu uczenia się w oderwaniu od pamięci. W przypadku uczenia się umiejętności mówić możemy o nabyciu określonego poziomu wprawy. Z kolei w odniesieniu do przyswajania wiadomości (uczenia się określonego materiału) o określonym stopniu opanowania i znajomości materiału. Dla potrzeb podnoszenia efektywności procesu uczenia się i utrwalania jego rezultatów - wskazane jest łączenie wielu technik i ich dostosowanie do indywidualnego profilu psychologicznego (typu motywacji, dominujących emocji, potrzeb itd.) jednostki, która uczestniczy w procesie uczenia się. Niezależnie od tego, co stanowi przedmiot uczenia się (umiejętność czy materiał), pozytywny wpływ na efekty tego procesu wywierają: powtarzanie/trening (ważna okazuje się zarówno ilość powtórzeń, jak również ich rozłożenie w czasie) oraz odpowiednie nastawienie osoby uczącej się, a także - przyjęta przez jednostkę strategia uczenia się (uczenie się całościowe/uczenie się częściami). Wymienione powyżej kategorie zmiennych wyznaczających działanie człowieka należą do grupy właściwości względnie trwałych, stanowiących charakterystykę konkretnego człowieka. Skuteczne podjęcie jakiejkolwiek czynności jest jednak uwarunkowane jeszcze jednym czynnikiem, którym jest odpowiednie rozeznanie własnych możliwości i predyspozycji. Znajomość własnych predyspozycji: silnych i słabych stron, charakterystycznych cech, postawy i relacji względem innych pozwala na podjęcie właściwych decyzji odnośnie przynależności do danej zbiorowości oraz przyjęcia określonej roli i funkcji. Ta wiedza może pochodzić z własnych obserwacji i badań oraz może płynąć z otoczenia, ze strony ludzi,
z którymi przebywamy, współpracujemy czy też razem żyjemy. Nie jest oczywiste, że ludzie podejmują tylko takie działania, które są w stanie zrealizować. Często jest odwrotnie nie znając dokładnie swoich właściwości charakterologicznych i / lub instrumentalnych inicjujemy takie czynności, że narażamy samych siebie na dyskomfort, frustrację i rozczarowanie. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele. Może to wynikać z braku zdolności obserwowania i analizowania samych siebie, z braku obiektywizmu, myślenia życzeniowego o sobie czy wreszcie stosowania różnych mechanizmów obronnych, zniekształcających percepcję własnej osoby. Jak zauważają J. Luft i H. Ingham istnieje pewien obszar naszej niewiedzy na temat nas samych, który obrazowo prezentują za pomocą schematu zwanego oknem Johari" [Pietrasiński 1994]. Schemat ten przedstawia poniższy rysunek. Rys. Okno Johari", czyli główne obszary wiedzy i ślepoty o sobie samym Inni o mnie wiedzą Ja publiczne Obszar mojej ślepoty Inni o mnie nie wiedzą Ja prywatne Ja nie znane nikomu Źródło: Pietrasiński 1994,. Załączony rysunek zwraca uwagę na fakt, że nie tylko inni nie wiedzą o nas wszystkiego, również my sami posiadamy tylko częściową wiedzę o sobie, w dodatku nie zawsze prawdziwą. Niewiedzą objęta jest m.in. część cudzych opinii, uogólnienia itp. Istnienie takiego obszaru autoślepoty nakazuje zachowanie pewnego dystansu względem własnych zamiarów, postaw i predyspozycji do pełnienia określonych ról. Przedmiotem następnej części tego modułu będzie charakterystyka zewnętrznych uwarunkowań działania. Należą do nich, podobnie jak w przypadku uwarunkowań indywidualnych, zarówno wyznaczniki kierunkowe, jak i sprawnościowe. Źródłem wyznaczników zewnętrznych jest otoczenie człowieka; zarówno osobowe (społeczne) jak i rzeczowe (materialne). Zewnętrzne wyznaczniki kierunkowe to przede wszystkim zachęty do działania. Można do nich zaliczyć szeroko rozumiane nagrody oraz wsparcie. Nagrody mogą mieć formę materialną (wynagrodzenie za pracę, premie, prezenty itp.) albo psychologiczną (pochwały, dowody uznania). Wsparcie rzeczowe i psychologiczne to różne formy pomocy, okazywanej człowiekowi przez innych. Formami wparcia może być dostarczanie środków niezbędnych do osiągnięcia celu, udzielanie rad i wskazówek, stwarzanie życzliwej i ciepłej atmosfery, wyrażanie emocji (np. współczucia w przypadku niepowodzenia oraz zadowolenia w razie sukcesu).
- Do kategorii zewnętrznych wyznaczników kierunkowych należą także przeszkody, czyli wszelkiego rodzaju utrudnienia, ograniczające możliwości działania podmiotu. Zarówno zachęty jak i przeszkody można zaliczyć do czynników motywacyjnych. Te pierwsze skłaniają podmiot do powtarzania czynności nagradzanych i w tym sensie motywują go. Drugie - eliminują niektóre możliwości działania, wyznaczając w ten sposób, czego podmiot prawdopodobnie robić nie będzie. w ten sposób zarówno jedne jak i drugie zawężają pulę możliwych zachowań człowieka i w ten sposób można je zaliczyć do zewnętrznych determinant działania (szczegółowym problemom motywacji poświęcony jest moduł..). Drugą grupę wyznaczników zewnętrznych stanowią czynniki instrumentalne. Należą do nich zewnętrzne warunki wykonywania działalności oraz narzędzia i środki, jaki podmiot ma do dyspozycji. Warunki zewnętrzne to właściwości otoczenia fizycznego (fizyczne warunki wykonywania czynności: hałas, temperatura, cechy pomieszczeń przestronność, oświetlenie, sprzęty, wilgotność, zanieczyszczenia), czas wykonywania czynności, a także właściwości otoczenia społecznego ludzie należący do grupy (zespołu, organizacji), ustosunkowania i relacje emocjonalne pomiędzy nimi, życzliwość i wsparcie. Zarówno czynniki kierunkowe jak i instrumentalne mogą przybierać wartości korzystne jak i niekorzystne dla człowieka. W pierwszym przypadku stwarzają możliwości skutecznego i satysfakcjonującego działania, w drugim - tworzą sytuacje, wywołujące u ludzi podwyższony poziom napięcia nerwowego. Ogólnie sytuacje takie zwane są stresorami, a ich następstwo - stresem. Stres psychologiczny to szczególny rodzaj relacji między człowiekiem a otoczeniem, które to otoczenie człowiek ocenia jako nadwyrężające lub przekraczające jego zasoby i zagrażające jego dobrostanowi" (R. Lazarus i S. Folkman, 19..). Typowe stresory w związane z wykonywaniem działania przez człowieka (np. pracy), zawierające się w warunkach tego działania, to: - utrudnienia - przeciążenia - zakłócenia Wyróżnić można trzy kategorie stresu: a) krzywda lub strata (powstała już szkoda lub uraz) b) zagrożenie (szkoda jest antycypowana. c) wyzwanie (pod uwagę brane są własne możliwości opanowania sytuacji. stresowej). Człowiek znajdujący się w stanie stresu narażony jest na szereg niekorzystnych skutków emocjonalnych (lęk, strach, niechęć, smutek), motywacyjnych (depresja, apatia, rezygnacja) a nawet zdrowotnych tzw. choroby psychosomatyczne. Upośledzone jest także
jego funkcjonowanie pod względem sprawnościowym i poznawczym. Ostatnie kategoria wyznaczników działania to czynniki incydentalne. Określają one łącznie aktualny stan podmiotu; do najważniejszych należą: uwaga, nastrój oraz stan psychofizyczny: stan zdrowia, energii (ewentualne zmęczenie itp.). % System nerwowy posiada ograniczone możliwości przetwarzania otrzymywanych bodźców - w efekcie zatem obróbce poddany zostaje zaledwie ułamek potencjalnie dostępnej informacji. Redukcję nadmiaru informacji umożliwia złożony mechanizm określany mianem uwagi. Mechanizm ten spełnia cztery podstawowe funkcje [Nęcka 2000]: - umożliwia przetwarzanie wybranych bodźców niezbędnych do realizacji bieżących działań dzięki aktywnemu pomijaniu (tłumieniu, odsiewaniu) bodźców mało istotnych, - pozwala na długotrwałe ignorowanie szumu informacyjnego, tj. wszelkich bodźców odmiennych od oczekiwanych sygnałów, - umożliwia metodyczną analizę pola percepcyjnego (przestrzeni poznawczej) pod kątem występowania obiektów spełniających założone kryteria, - pozwala na kontrolę poznawczą kilku procesów niezbędnych dla jednoczesnej realizacji kilku różniących się pomiędzy sobą czynności. Nauka dąży do wyjaśnienia od czego zależy to, że rejestrowane bodźce zakwalifikowane zostaną jako istotne lub nieistotne (koncepcje uwagi selektywnej) - oraz jak możliwy jest równoczesny nadzór więcej niż jednej czynności (koncepcje uwagi podzielnej). Jedną z ciekawszych koncepcji uwagi jest teoria zasobów D. Kahnemana. W jej ramach przyjmuje się, że ludzki system poznawczy dysponuje ograniczoną wielkością niespecyficznych zasobów mentalnych (zasobów uwagi). Realizacja działań, z którymi wiąże się skupienie uwagi na określonym zjawisku/czynności wymaga wydatkowania energii psychicznej. O ile łączne zapotrzebowanie energetyczne" na podejmowane działania nie przekracza wielkości dostępnych jednostce zasobów, to możliwe jest ich równoczesne realizowanie na pożądanym poziomie. W innym przypadku poziom ich wykonania obniża się lub - jeżeli jedna z nich jest uprzywilejowana poziom wykonania tej, która posiada pierwszeństwo" zostaje utrzymany kosztem pogorszenia jakości drugiej. Do incydentalnych wyznaczników działania należy także nastrój. Jest to rodzaj procesu emocjonalnego, który najczęściej nie ma jednej, wyraźnej przyczyny, albo też podmiot jej sobie nie uświadamia. Określony nastrój może trwać przez stosunkowo długi czas i silnie wpływać na wykonywane aktualnie czynności, poprawiając (dobry, pozytywny nastrój) lub osłabiając (zły nastrój, przygnębienie, rozdrażnienie) efektywność naszych poczynań.
Podobnie oddziałuje aktualny stan psychofizyczny. Doznawane choroby, chwilowe stany złego samopoczucia, zmęczenie lub osłabienie nie decydują o tym co robimy, ale determinują naszą aktualną gotowość do działania. Złe samopoczucie może na przykład spowodować, że człowiek rezygnuje z działania pomimo bardzo silnej motywacji do jego realizacji i pomimo istnienia bardzo sprzyjających warunków zewnętrznych. Wymienione i krótko omówione powyżej czynniki można określić jako indywidualne determinanty naszych zachowań i czynności. Decydują one o ich kierunku, sile i sprawności. $ % & Drat-Ruszczak K., Teorie osobowości -podejście psychodynamiczne i humanstyczne, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom II. Psychologia ogólna, W: J. Strelau (red), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000. Matczak A., Style poznawcze, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom II. Psychologia ogólna. W: J. Strelau (red.), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000. Nęcka E. (b), Procesy uwagi, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom II. Psychologia ogólna. W: J. Strelau (red), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000. Nęcka E., Inteligencja-geneza-struktura-funkcje, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003. Oniszczenko W., Genetyczne podstawy temperamentu, Oficyna Wydawnicza Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1997. Pervin L.A., Psychologia osobowości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002. Reykowski J., Motywacja, postawy prospoleczne a osobowość, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986. Sillamy N., Słownik psychologii, Wydawnictwo Książnica, Katowice 1994. Strelau J., Psychologia różnic indywidualnych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002. Strelau J., Psychologia temperamentu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. Strelau J., Temperament, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom II. Psychologia ogólna. W: J. Strelau (red), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000. Strelau J., Temperament i inteligencja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995. Zimbardo P.G., Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996.