Bożena Szmagaj MATERIAŁY DO DZIEJÓW UTRWALANIA WŁADZY LUDOWEJ W LATACH 1945 1949 W AKTACH ZESPOŁU POMORSKIEGO OKRĘGU WOJSKOWEGO Lata 1945 1949 stanowią dla Polski okres przełomowy, obfitujący w wydarzenia, które nadały krajowi nowy kształt polityczny, społeczny i gospodarczy 1. Problemy okresu powojennego, choć wspólne dla całego kraju, przejawiały się w różnej postaci i z różnym natężeniem w poszczególnych regionach Polski. W południowo-wschodnim rejonie państwa sprawą najistotniejszą było zaprowadzenie spokoju, zniszczenie nacjonalistycznego podziemia ukraińskiego. Na przeciwległym krańcu państwa, na Ziemiach Odzyskanych, na czoło zagadnień wysuwała się sprawa zagospodarowania i zaludnienia obszarów opuszczonych przez Niemców, a wchodzących obecnie w skład państwa polskiego. Należało zintegrować Ziemie Zachodnie i Północne z pozostałym terytorium polskim 2. Na terenach Pomorza Zachodniego i Gdańskiego głównym zadaniem stojącym przed władzami polskimi stało się zorganizowanie organów administracji cywilnej oraz zastąpienie radzieckiej i polskiej administracji wojskowej. Koniecznością była również odbudowa życia gospodarczego na tych opuszczonych 1 Problematykę dziejów Polski Ludowej w latach 1945 1949 opracował W. G ó r a, Polska Rzeczpospolita Ludowa 1944 1974, Warszawa 1976, s. 93 281. 2 Problematykę dotyczącą Ziem Zachodnich i Północnych omawia W. G ó r a, Polska Rzeczpospolita Ludowa..., s. 96 100, 181 188. Por. również :H. D o m i n i c z a k, W walce o Polskę Ludową, Warszawa 1980, cz. II i III.
przez dotychczasową ludność, zniszczonych działaniami wojennymi, okradzionych przez maruderów i szabrowników ziemiach. Podstawą zagospodarowania stała się akcja osadnicza przeprowadzona w latach 1945 1947, której efektem dodatkowym poza sprawami gospodarczymi była repolonizacja ziemi szczecińskiej, koszalińskiej i gdańskiej. Akcja ta przyniosła, poza ewidentnymi korzyściami, bardzo wiele problemów społecznych i politycznych charakterystycznych właściwie dla Ziem Odzyskanych. Osadnicy reprezentowali różne środowiska społeczne, różną mentalność, obyczaje, tradycje, poglądy itd. Wraz z ludźmi, których wojna pozbawiła domów rodzinnych i własnych gospodarstw, a którzy przybywali na ziemie Zachodnie i Północne z rzeczywistym zamiarem osiedlenia się, napływali różnego pokroju awanturnicy, poczynając od szabrowników kończąc na kryminalistach. Również niektóre oddziały podziemia politycznego przeniosły swoją działalność na te tereny, powiększając zamęt spowodowany akcjami różnych band kryminalnych, czy podziemia pohitlerowskiego. Tak więc poza problemami o charakterze ogólnopolskim władze i społeczeństwo Pomorza musiało uporać się z trudnościami specyficznymi, w zasadzie lokalnymi, jednak o ogromnym znaczeniu dla przyszłego kształtu Polski. Realizacja przemian zachodzących w latach powojennych w całej Polsce byłaby niemożliwa, a przynajmniej w znacznym stopniu utrudniona, bez włączenia się w te procesy wojska. Wojsko dysponowało możliwością tworzenia w stosunkowo krótkim czasie organów władzy (dysponowanie kadrą oficerską, fachowcami o różnych specjalnościach cywilnych). Posiadało także możliwość egzekwowania zarządzeń władzy cywilnej i wojskowej, a przede wszystkim dysponowało bazą materialną, w tym środkami technicznymi, materiałowymi, żywnościowymi, których brak mocno odczuwały organa władzy cywilnej. Poza tym, mogło ze względu na swą strukturę organizacyjną dość szybko i w miarę skutecznie reagować na przejawy zbrojnej działalności zarówno przeciwników zachodzących przemian, jak i band kryminalnych. Dla celów ściśle wojskowych (sprawniejsza organizacja aparatu mobilizacyjnego, zaopatrzeniowego itd.) jeszcze w czasie trwania działań wojennych przystąpiono do tworzenia na terenach wyzwolonych organów administracji
wojskowej w postaci dowództw okręgów wojskowych 3. Podstawą do ich formowania był rozkaz NDWP nr 23/org. z dnia 1 lutego 1945 roku, który przewidywał między innymi powołanie do 20 marca 1945 roku. Pomorskiego Okręgu Wojskowego z siedzibą w Toruniu, obejmującego województwo pomorskie wraz z Gdańskiem 4. Ściślej określił zasięg terytorialny tego okręgu rozkaz NDWP nr 0092/org. z dnia 13 kwietnia 1945 roku 5. Dopiero w wyniku dokonania w 1947 roku podziału terytorium Polski na województwa określono nowy zasięg Pomorskiego OW w granicach województwa gdańskiego i szczecińskiego (obejmującego ziemię koszalińską i słupską), z siedzibą w Koszalinie 6. Zakres działalności dowództw okręgów wojskowych obejmował sprawy uzupełnienia, mobilizacji osobowej i materiałowej, zaopatrzenia, dyscypliny i administracji jednostek wojskowych stacjonujących na terenie okręgu. Jednostki te również pod względem wyszkolenia i w sprawach personalnych zostały bezpośrednio lub za pośrednictwem szefów oddziałów i służb instytucji centralnych wojska podporządkowane dowódcy OW 7. Działalność o charakterze ściśle wojskowym stanowiła jedynie część obowiązków ciążących na DOW. Pozostałe wypływały zarówno z aktualnej sytuacji politycznej w państwie, jak i ze specyfiki obszarów objętych działalnością poszczególnych dowództw. I tak np. wojsko włączyło się w przeprowadzenie akcji przedreferendalnej i samego referendum, akcji przedwyborczej i wyborów do Sejmu. W celu skutecznego przeprowadzenia akcji przedreferendalnej utworzono jej okręgowe i wojewódzkie kierownictwa, które kierowały całą kampanią poprzez funkcjonujące w terenie, specjalnie przygotowane i przeszkolone brygady ochronnopropagandowe. W okresie przygotowań i w czasie przeprowadzania wyborów do Sejmu Ustawodawczego przekształcono dotychczasowe brygady propagandowe i grupy ochronne w tzw. Grupy Ochronno-Propagandowe, które podlegały kierownictwom 3 K. F r o n t c z a k, Siły zbrojne Polski Ludowe, Warszawa 1974, s. 104 134. 4 CAW, spis 1545/73, t. 6, k. 51. 5 CAW, III-1-62, k. 323. 6 CAW, spis 1394/68, t. 499, k. 185. 7 K. F r o n t c z a k, Siły zbrojne..., s. 107.
wojewódzkim tworzonym przez dowództwa okręgów. GOP działały poprzez prowadzenie akcji uświadamiającej (wiece, pogadanki), służyły konkretną pomocą w sprawach codziennych ludności (np. żniwa, wykopki), co również miało swoją wymowę propagandową. Zapewniały także ludności, zwłaszcza mieszkańcom wsi i osad, ochronę przed grasującymi bandami rabunkowymi i przed aktywnością oddziałów podziemia politycznego 8. Działalność polityczną wojska poprzedzały poczynania innego rodzaju. To właśnie wojsko miało ogromny udział w zasiedlaniu Ziem Odzyskanych, organizując tzw. osadnictwo wojskowe. Jednostki wojskowe w oczekiwaniu na osadników zaorały i zasiały potężny areał ziemi, a następnie pomagały nowym właścicielom w zbiorze plonów. Żołnierze zapewniali bezpieczeństwo wsiom i miastom w okresie, gdy cywilne władze terenowe dopiero powstawały i nie były w stanie wypełniać ciążących na nich obowiązków. Dzięki ochronie grup wojskowych został w części uratowany park maszynowy zakładów przemysłowych 9. * Działalność Pomorskiego Okręgu Wojskowego w tym niezwykle skomplikowanym okresie znajduje odbicie w archiwaliach znajdujących się w Centralnym Archiwum Wojskowym. W aktach zespołu POW można znaleźć materiały dotyczące nie tylko ściśle wojskowych spraw okręgu, lecz również dokumenty odzwierciedlające życie gospodarcze, społeczne i polityczne województw Pomorza Zachodniego (szczecińskie, koszalińskie, słupskie) i Pomorza Gdańskiego. Tworzono je z punktu widzenia potrzeb wojska i ich właściwe odczytanie i zinterpretowanie wymaga od badacza pewnej ostrożności i wnikliwości. Ta krytyczna postawa zostanie nagrodzona ujawnieniem niezbyt bogatego ilościowo, ale niezwykle interesującego materiału dotyczącego zarówno zagospodarowania północnej części Ziem Odzyskanych, jak i utrwalania na tym terenie władzy ludowej. Wszystkie te materiały można podzielić ze względu na ich formę na: 8 H. D o m i n i c z a k, W walce o Polskę... s. 118 181. 9 Tamże, s. 181 208.
rozkazy i zarządzenia wytyczne i instrukcje sprawozdania meldunki. Najliczniejszą i zarazem najbogatszą pod względem zawartości grupę stanowią sprawozdania, które można podzielić, stosując różnego rodzaju kryteria, na kilka podgrup (np. podział ze względu na autora i adresata, na stopień szczegółowości, zakres chronologiczny, zasięg terytorialny itd. w zależności od potrzeb badaczy. Najpełniej reprezentowane są sprawozdania ogólne Zarządu Politycznego OW II przeznaczone dla GZPW. W latach 1945 1947 wysyłano je co miesiąc, a w latach 1948 1949 raz na kwartał. Oprócz charakterystyki pracy polityczno-wychowawczej w jednostkach wojskowych, omówienia nastrojów w nich panujących oraz podobnych spraw ściśle wojskowych znaczną część tych sprawozdań zajmują analizy sytuacji gospodarczej województw i miast, stanu osadnictwa, działalności stronnictw politycznych i ich wzajemnych stosunków. Omawia się w nich stosunek ludności cywilnej do dokonujących się przemian, do sojuszu z ZSRR, do kwestii narodowościowej (byli volksdeutche, Kaszubi, napływający osadnicy). Analizuje się wpływy ugrupowań politycznych w różnych środowiskach. Wydaje się, że sprawozdania oddają w sposób rzetelny obraz tamtych ziem i lat, mimo, że czasem interpretacja wydarzeń i frazeologia jest charakterystyczna dla tamtego okresu 10. Duże znaczenie mają sprawozdania specjalne, obejmujące głównie relacje z przebiegu akcji przedreferendalnej i przedwyborczej. Zawierają one ocenę I i II tury akcji GOP, omawiają całokształt tej akcji (województwo szczecińskie i gdańskie) z uwzględnieniem metod działania, wskazaniem na błędy, niedociągnięcia, z podkreśleniem osiągnięć. Autorami tych sprawozdań przesyłanych do wiadomości dowództwa OW-II są Wojewódzkie Komitety Bezpieczeństwa 11. Ta ostatnia grupa sprawozdań wiąże się z innym rodzajem materiałów zespołu akt DOW-II dotyczących utrwalania władzy ludowej. Są to wytyczne pracy Wojewódzkich Komitetów Bezpieczeństwa na okres przedwyborczy i powyborczy. 10 CAW, spis 10/52, t. 3450, 3521, 3660 3661; spis 556/59, t. 1705, 1754. 11 CAW, spis 10/52, t. 3070, 3531, 3564, 3662, 3672; spis 556/59, t. 384.
Do tej grupy archiwaliów należą liczne instrukcje zabezpieczenia akcji referendalnej i wyborczej dotyczące zasad organizowania, działania i szkolenia grup ochronnopropagandowych, współdziałania z administracją cywilną w celu zachowania bezpieczeństwa na terenie okręgu 12. Tych samych zagadnień oraz organizacji przebiegu referendum i wyborów dotyczą rozkazy i zarządzenia Zarządu Politycznego OW-II i Wojewódzkich Komitetów Bezpieczeństwa 13. Najmniej liczną, ale dosyć istotną grupę stanowią różnego rodzaju meldunki, np. miesięczne meldunki RKU (rok 1945) dotyczące ujawniających się żołnierzy AK, żołnierzy przybyłych z Zachodu 14. Są to również meldunki wysyłane przez Sztab OW- II do Sztabu Generalnego omawiające akcje przeciw bandom kryminalnym. Można wśród nich odnaleźć relacje dotyczące akcji podejmowanych przeciw bandom politycznym 15. Scharakteryzowane poniżej materiały stanowią trzon archiwaliów dotyczących utrwalenia władzy ludowej. Oprócz nich istnieją akta być może nie mniej istotne, ale trudniejsze w zaklasyfikowaniu, takie, których nie można ująć w ramy jakiegoś schematu, czy systemu. Są to np. wykazy uprawnionych do głosowania, wykazy GOP w okręgu, wykazy imienne członków brygad ochronnych i propagandowych, schemat organizacyjny wojewódzkiego kierownictwa akcji GOP 16. Wszystkie te akta umieszczone są w tych samych poszytach, które zawierają zasadnicze grupy omawianych materiałów. Przytłoczone ich rozmiarem i znaczeniem mogą umknąć uwadze badacza. Te same poszyty zawierają archiwalia, które nie dotyczą bezpośrednio spraw utrwalania władzy ludowej. Jednak materiały te tak ściśle wiążą się ze specyfiką województwa szczecińskiego i gdańskiego, że nie wolno ich pomijać. Należą do nich relacje ze zwiadu terenowego dokonywanego przez jednostki okręgu pomorskiego w 1946 roku, które w sposób rzeczowy i w zasadzie obiektywny rysują całościowy obraz powiatów 17. Omawia się w nich stosunki ludnościowe (skład narodowościowy, 12 CAW, spis 10/52, t. 3047, 3070, 3506, 3564. 13 CAW, spis 10/52, t. 3524, 3564. 14 CAW, spis 10/52, t. 542. 15 CAW, spis 10/52, t. 3047. 16 CAW, spis 10/52, t. 3506, 3531, 3564, 3672. 17 CAW, spis 10/52, t. 4037 4038.
struktura społeczna, pochodzenie terytorialne osadników), gospodarcze, polityczne, stan administracji, komunikacji, warunki bezpieczeństwa. Istnieje również sprawozdanie z akcji parcelacyjno-osadniczej na terenie OW-II z dnia 30 września 1947 roku 18. Zawiera ono: wykaz majątków dla zdemobilizowanych żołnierzy WP (nazwa majątku, powiat, powierzchnia, liczba osadników wojskowych i cywilnych), wykaz inwentaryzacyjny, stan zachowania lub stopień zniszczenia majątków, stosunek osadników do otrzymanej ziemi. I jeszcze jedno sprawozdanie wysłane do szefa Sztabu Generalnego przez Wydział Wywiadowczy OW-II z dnia 12 lipca 1947 roku dotyczące politycznej i gospodarczej sytuacji przesiedlonej na tereny województw gdańskiego i szczecińskiego ludności ukraińskiej 19. W sprawozdaniu nie tylko opisano możliwości zagospodarowania się przesiedleńców. Wskazano również na możliwość wystąpienia w okresie późniejszym trudności wynikających z braku wolnych i nie zniszczonych gospodarstw przeznaczonych do zasiedlenia, braku środków żywnościowych i możliwości ich zdobycia, stosunku ludności wcześniej osiedlonej do nowych przybyszów. Autorzy sprawozdania wysunęli propozycje poczynań, które miałyby nie dopuścić do powstania wśród ukraińskich przesiedleńców nastrojów zniechęcenia i rozgoryczenia, a nawet nienawiści do władzy ludowej. * * * Akta zespołu Pomorskiego Okręgu Wojskowego stanowią bogate źródło materiałów obrazujących dzieje i działalność dowództwa tego okręgu oraz podlegających mu jednostek wojskowych. Dostarczają także bardzo wielu informacji dotyczących terenów, które wchodziły w skład OW-II. Mogą służyć jako jedno ze źródeł historycznych w badaniach nad zagospodarowaniem Ziem Odzyskanych. Powstałe jako wynik funkcjonowania instytucji wojskowych, potraktowane jako uzupełnienie archiwaliów cywilnych, właściwie wykorzystane i zinterpretowane umożliwiają badaczom odtworzenie pełnego obrazu ziem Pomorza Zachodniego i 18 CAW, spis 10/52, t. 3134, k. 95 104. 19 CAW, spis 10/52, t. 4040.
Gdańskiego w skomplikowanych latach powojennych.