Tradice a řemesla Tradycje i rzemiosla
Staročeská kuchyně Kuchnia staroczeska
Kamila Bednářová Bramborové placky se sirobem / Placki ziemniaczane z syropem 3
4 Staročeská kuchyně Staročeský recept na bramborové placky se ani vlivem moderní doby nemění. Je totiž geniální. Na obyčejných plotnách starých kamen mnohdy vznikaly zázraky. Ještě že nám v našich moderních kuchyních zůstaly alespoň recepty, s nimiž si můžeme připomenout takové pochoutky, jako jsou křupavé bramborové placky se sirobem. Bramborové placky Suroviny: 1 kg brambor 300 g hladké mouky (nejlépe dvounulky) sůl máslo nebo vepřové sádlo na omaštění Postup: Dáme vařit 1 kg brambor ve slupce. Vodu v hrnci mírně osolíme. Když jsou brambory uvařené, vyjmeme je z vody a necháme zvolna vychladnout. Nejlépe je brambory uvařit den předem. Studené brambory oloupeme a na jemném struhadle nastrouháme a osolíme. Po oloupání a nastrouhání nám zůstane cca 900 g vařených brambor, do kterých přidáme cca 300 g hladké mouky a vypracujeme tvárné a nelepivé těsto. Je-li třeba, mouku zlehka přisypáváme. Pokud by jí bylo moc, mohlo by se stát, že placky budou tvrdé a to by nebylo ono. Z vypracovaného těsta vyválíme váleček a nakrájíme na menší kousky, ze kterých vyválíme tenké placky. Během vyvalování je třeba těsto podsypávat moukou. Rada do kuchyně: Podle starého moudra je vhodné použít mouky tolik, kolik váží jedna třetina použitých brambor. Opékáme nejlépe na horké litinové ploténce rozpálených kamen, ale dobře poslouží i nahřátá teflonová pánvička. Pečeme na sucho z obou stran a přebytečnou mouku z pánvičky průběžně odstraňujeme, aby se nepřepalovala. Placky mají pěkné černé puchýřky a chutnají výtečně, když je ihned po vyndání z pánvičky, ještě pěkně horké, potřeme rozpuštěným máslem nebo vepřovým sádlem z obou stran peroutkou. Ještě teplé a omaštěné placky klademe na talíř pěkně na sebe a přikryjeme je porcelánovou mísou. Krásně se provoní a zvláční. Servírujeme na talíři složené na čtvrtiny nebo srolované a s miskou plněnou sirobem. Bramborové placky smáčíme v sirobu. Dobrou chuť. Řepný sirob Suroviny: 10 kg cukrovky voda ( = 1,25 litru sirobu) Postup: Cukrovou řepu očistíme, nastrouháme nebo nakrájíme na plátky, zalijeme vodou a vaříme do měkka. Po uvaření vodu scedíme (nevylévat!). Z uvařené řepy po částech přes plátno vymačkáme šťávu, kterou smícháme se scezenou vodou a pomalu, opravdu pomalu sváříme do zhoustnutí (nepřipálit!!). Hotový slijeme do sklenic a podvážeme. Uskladněný sirup nevyžaduje žádnou zvláštní pozornost, protože se nekazí.
Kuchnia staroczeska 5 Staroczeski przepis na placki ziemniaczane nie zmienił są nawet pod wpływem nowoczesny czasów. Jest bowiem genialny. Na zwykłych blachach starych pieców nierzadko powstawały cuda. Dobrze, że w naszych nowoczesnych kuchniach zostały przynajmniej przepisy, którymi możemy przypomnieć sobie takie smakołyki jak chrupiące placki ziemniaczane z syropem. Placki ziemniaczane Składniki: 1 kg ziemniaków 300 g gładkiej mąki sól masło lub smalec wieprzowy do natłuszczenia Sposób przygotowania: Ugotujemy 1 kg ziemniaków w mundurkach. Wodę w garnku delikatnie posolimy. Kiedy ziemniaki są już ugotowane, wyjmiemy je z wody i zostawimy wystygnąć. Najlepiej ugotować ziemniaki dzień wcześniej. Zimne ziemniaki obierzemy ze skórki, trzemy na delikatnej tarce i solimy. Po obraniu i tarciu zostanie nam ok. 900 g ugotowanych ziemniaków, do których dodamy ok. 300 g gładkiej mąki i zrobimy elastyczne nie klejące się ciasto. Jeżeli trzeba, delikatnie dosypiemy mąki, ale jeżeli było by jej za dużo, placki mogą być twarde i wtedy nie będą smaczne. Z ciasta zrobimy wałek, który kroimy na mniejsze kawałki i z tych następnie wałkiem robimy cienkie placki. Podczas wałkowania należy podsypywać ciasto mąką. Porady kuchenne: Według starodawnej rady, poleca się zastosować tyle mąki, ile waży jedna trzecia ziemniaków. Opiekamy najlepiej na gorącej blasze żelaznej nagrzanego pieca, ale dobrze posłuży także nagrzana patelnia teflonowa. Pieczemy na sucho z obu stron i dodatkową mąkę usuwamy z patelni, by się nie spaliła. Placki mają ładne czarne pęcherzyki i są bardzo smaczne, kiedy je od razu po wyjęciu z patelni, jeszcze gorące posmarujemy roztopionym masłem lub smalcem wieprzowym z obu stron piórkiem. Jeszcze ciepłe i nasmarowane placki kładziemy na talerzu jeden na drugim i zakryjemy je miską z porcelany. Ładnie potem pachną i są gładkie. Serwujemy na talerzu poukładane na ćwiartki lub zwinięte z miską ze słodkim syropem. Placki ziemniaczane moczymy w syropie. Smacznego. Syrop buraczany Składniki: 10 kg buraków wodą ( = 1,25 litra syropu) Sposób przygotowania: Buraki cukrowe oczyścimy, trzemy lub kroimy na płatki, podlejemy wodą i gotujemy na miękko. Po ugotowaniu cedzimy wodę (nie wylewać!). Z ugotowanych buraków po częściach przez sukno wyciskamy sok. Sok mieszamy ze zlaną wodą i powoli, naprawdę powoli gotujemy do gęstnięcia (nie spalić!!). Gotowy syrop wlewamy do szklanek i zawiązujemy. Przechowywany syrop nie potrzebuje szczególnej uwagi, ponieważ nie psuje się.
Korálkování, ketlování Koralikowanie, ketlowanie
Gábina Kliková Korálkování, ketlování / Koralikowanie, ketlowanie 7
8 Korálkování, ketlování Korálkování Šperky z korálků se vyráběly již před více než padesáti tisíci lety. Vyráběly se snad ve všech kulturách, hlavně jako symbol moci a bohatství. Naši předkové věřili, že korálky měly magickou a ochrannou moc. Mezi první materiály korálků patří semínka, lastury, kosti a kamínky. Vývoj však pokračoval dále a výroba korálků se zdokonalovala. Lidé vyhledávali vzácné a exotické materiály. Vývoj dospěl až k bodu, kdy se korálky začaly vyrábět sériově. První takové korálky byly ze směsi křemenného písku a vápence. Poté začala výroba skleněných korálků. Ketlování Ketlování je technika, která svůj název pochytila v Německu od slova kette, což znamená řetěz či řetízek. Pomocí této techniky se vyrábějí šperky za pomocí ketlovacích drátků. Na drátku vytvoříme očko, navlékneme korálek nebo korálky, znovu zatočením drátku vytvoříme očko a připojíme k dalšímu takovému drátku, až vznikne krásný šperk. Touto technikou se vyrábějí jednoduché i složitěji propracované šperky. Náhrdelníky, náramky, náušnice, brože i prsteny. Je to daleko pracnější postup, než je navlékání korálků na vlasce, ale výsledek stojí za to.
Koralikowanie, ketlowanie 9 Koralikowanie Biżuterię z koralików produkowano już przed ponad pięćdziesięciu tysięcy laty. Produkowano je chyba we wszystkich kulturach, przede wszystkim jako symbol mocy i bogactwa. Nasi przodkowie wierzyli, że koraliki mają magiczną moc i chronią przed złem. Do pierwszych materiałów na koraliki należą nasiona, lastury, kości i kamyczki. Rozwój jednak szedł dalej i produkcja koralików udoskonalała się. Ludzie szukali cennych i egzotycznych materiałów. Rozwój doszedł aż do momentu, kiedy koraliki zaczęto produkować seryjnie. Pierwsze takie koraliki produkowano z mieszanki piasku krzemowego i wapnia. Potem rozpoczęto produkcję koralików szklanych. Ketlowanie Ketlowanie to technika, której nazwa wywodzi się z niemieckiego wyrazu kette, który w tłumaczeniu oznacza łańcuszek lub łańcuch. Taka technika stosuje się do produkcji biżuterii za pomocą drutów. Na drutu zrobimy oczko, założymy koralik lub koraliki, ponownym zakręceniem drutu zrobimy oko i dołączymy do następnego takiego drutu, techniką dopinania powstanie piękna biżuteria. Taką techniką można robić proste jak również bardziej skomplikowane klejnoty. Naszyjniki, bransoletki, kolczyki, brożki i pierścienie. Jest to o wiele trudniejsza technika od nawlekania korali na sznur, ale wynik jest wart trudu.
Košíkářství Koszykarstwo
Monika Doležalová Košíkářství / Koszykarstwo 11
12 Košíkářství Historie Pletení košů patří mezi nejstarší činnosti člověka. Přírodní materiál byl velice dostupný a měl široké využití (od košů na potraviny až po užití na stavbách). Košíky se nevyráběly jen z proutí, ale i z různých listů trav a rostlin, papíru, látky nebo kůže. Řemeslníci i neřemlseníci Rozkvět Úpadek Nová doba Pletení košů bylo vždy domácí prací. Bylo to mimo sezónní činnost, pro svojí potřebu a jako přivýdělek. Ale ti co měli košíkářství jako celoroční obživu se mu plně věnovali a již se specializovali na určitý typ košů (např. nůše, košatiny na povozy... ) a zdokonalovali tím tento obor. V době průmyslové revoluce ve věku manufaktur stoupl zájem o proutěné koše. Vznikala košíkařská střediska (např. Mělník). Zde se pletly koše pro blízkou ovocnářskou a zemědělskou oblast, ale i do továren a manufaktur do severních Čech. Velkými odběrateli byli hlavně z nedaleké Prahy a věhlas košíkářů získával zákazníky po celé Rakousko-Uherské monarchii, ale i v zahraničí. Na Mělníku/V Mělníku v této době vzniká hodně košíkářských dílem. V této příhodné oblasti Polabské roviny u soutoku Labe s Vltavou byly dobré podmínky pro pěstování vrbového porostu. Po 1. světové válce a hospodářské krizi 30.tých let 20tého století začalo košíkářství upadat. Lidé si našli nové zaměstnání a plochy proutníků se zmenšovaly a proutěné koše vytlačovaly jiné materiály (např. překližka, tvrzený papír, voskové plátno.) Po válce v roce 1948 se zbylí košíkáři začlenili do košíkárny pod VÝROBNÍ DRUŽSTVO (VD) a LIBERTA (pletení kočárků) Továrna dětských vozidel (TDV). V šedesátých letech byla snaha podpořit rukodělná řemesla, vznikl ÚLUV (ústřední lidové umělecké výroby) a o ruční výrobky v nové podobě byl zájem (např. gondoly, podnosy, stínidla, sluníčka či stojany na noviny). V devadesátých letech dochází k zániku pod tlakem dovozů proutěných výrobků a k neschopnosti konkurovat. Zůstává již jen ojedinělá domácí výroba. Košíkářské muzeum se dnes nachází v Morkovicích-Slížanech. Novodobé pletení je pletení z pedigu. Pedig je přírodní materiál, který se vyrábí zpracováním ratanu. Vyznačuje se velkou pórovitostí povrchu, a proto je po namočení velice pružný a je nyní nejpoužívanějším materiálem pro výrobu košů, košíků, ošatek a různých dekorací. Právě pro svou pružnost a snadnou manipulaci při pletení je užívanější než klasické vrbové proutí. Kulatý pedig se vyrábí v síle od 1 mm až do 1 cm. Je i pedig plochý tzv. ŠÉNY a pásky. Při pletení musí být pedig stále vlhký jinak praská! Další výhodou oproti proutí je jeho schopnost OBARVENÍ na barvu, jakou právě potřebujeme.
Koszykarstwo 13 Historia Pletení košů patří mezi nejstarší činnosti člověka. Přírodní materiál byl velice dostupný a měl široké využití (od košů na potraviny až po užití na stavbách). Košíky se nevyráběly jen z proutí, ale i z různých listů trav a rostlin, papíru, látky nebo kůže. Rzemeślnicy i nierzemeślnicy Rozwój Spadek Nowe czasy Plecenie koszyków zawsze było czynnością domową. Odbywało się poza sezonem, dla swoich potrzeb albo na zarobek. Osoby, które zajmowały się koszykarstwem przez cały rok, na zarobek, często specjalizowały się na określony typ koszy (np. kosze, nadbudowy na wozy... ) i w ten sposób udoskonalono tę branżę W czasach rewolucji przemysłowej w wieku manufaktur wzrosło zainteresowanie o kosze wiklinowe. Powstawały ośrodki koszykarskie (naprz. w mieście Mělník). Tu pleciono kosze dla niedalekiego regionu zajmującego się sadownictwem i rolnictwem, ale także do fabryk oraz manufaktur do północnych Czech. Duzi odbiorcy byli przede wszystkim z niedalekiej Pragi i popularność koszykarzy pozyskała klientów z całej monarchii Węgiersko Austriackiej oraz za granicami. W Mělníku w tych czasach powstaje wiele warsztatów koszykarskich. Region ten był bardzo sprzyjający takiemu przedsięwzięciu, ponieważ na równinie Połabskiej, przy zbiegu rzek Łaby i Wełtawy były dobre warunki do uprawiania wierzb. Po I wojnie światowej i kryzysie gospodarczym w 30-tych latach XX wieku koszykarstwo zaczęło upadać. Ludzie znaleźli inne zatrudnienia i powierzchnie, na których uprawiano wiklinę zmniejszały się i kosze wiklinowe zastępowały inne materiały (naprz. sklejka, papier laminowany, tkaniny woskowane.) Po wojnie w roku 1948 reszta koszykarzy przeszła pod spółdzielnię produkcyjną i do zakładu LIBERTA (plecenie wózków dziecięcych) zakłady produkcji wózków dziecięcych. W latach sześćdziesiątych starano się o wsparcie rzemiosła rękodzielnego, powstał ÚLUV (z czeskiego skrót dla Centrum Produkcji Sztuki Ludowej) i o było zainteresowanie produktami ręcznymi w nowej postaci (naprz. gondole, tace, osłony, stojaki do gazet). W latach dziewięćdziesiątych dochodzi do zaniku tej branży z powodu importu produktów wiklinowych i niezdolności konkurencji. Pozostaje tylko produkcja domowa. Muzeum koszykarstwa obecnie znajduje się w miejscowości Morkovice-Slížan. Nowoczesne plecenie wykonuje się z pedigu. Pedig to materiał naturalny, który produkuje się przez opracowanie ratanu. Odznacza go duża porowatość powierzchni, i dlatego jest po namoczeniu bardzo elastyczny i obecnie jest najczęściej stosowanym materiałem do produkcji koszy, koszyków, pojemników na chleb i różnych dekoracji. Właśnie ze względu na swą elastyczność i łatwość manipulowania podczas plecenia jest częściej stosowanym niż klasyczna wiklina wierzbowa. Okrągły pedig produkuje się w mocy od 1 mm do 1 cm. Istnieje także pedig płaski. Podczas plecenia musi być pedig stale wilgotny w odwrotnym wypadku pęka! Następną zaletą w porównaniu z wikliną jest jego zdolność farbowania go dowolnym kolorem, jaki akurat jest potrzebny.
Výroba mýdla Produkcja mydla
Líba Havrdová Výroba mýdla / Produkcja mydła 15
16 Výroba mýdla Historie mýdla Mýdlo bylo objeveno již v dávné historii. Používáme ho několikrát denně a nutno podotknout, že mýdlo je po jídle náš asi nejčastější společník. V Čechách se až do vymření Přemyslovců mýdlo vyrábělo podomácku. Výroba mýdla byla běžnou součástí práce hospodyněk až do konce 17. století, ale již v době lucemburské vzniklo nové řemeslo, mydlářství. V roce 1464 byl v Praze založen cech mydlářů. V roce 1848 zahájil ve svém domku v Rynolticích u Liberce výrobu mýdla tamější sedlák, řezník a uzenář Georg Schicht. V roce 1867 již zásoboval mýdlem celé severní Čechy. Jeden z jeho synů, Johann Schicht, vybudoval v roce 1882 velkou továrnu na výrobu mýdla v Novosedlicích u Ústí nad Labem, z níž se již před 1. světovou válkou stala největší továrna na zpracování tuků v kontinentální Evropě. Po 2. světové válce byla rodina Schichtů odsunuta a podnik byl zestátněn (dnešní Setuza)A jak vlastně mýdlo umývá? Paradoxní je, že samotná voda příliš nevlhčí, její molekuly mají totiž tendenci se shlukovat do kapiček, které k pokožce těžko přilnou. Mýdlo je smáčedlo, které strukturu těchto kapiček naruší, voda se tak dostane i do hlubokých pórů a samotné mýdlo se nabalí kolem zrnek špíny, uzavře je v sobě a umožní vodou spláchnout. Mýdlo zároveň rozpouští tuky, které jsou součástí špíny. Příprava mýdla dříve znamenala zpracování odpadního tuku, byla to věc nutná pro běžný život. Dnes se výroba domácího mýdla řadí ke koníčkům a takové mýdlo se vyrábí jen z kvalitních ingrediencí. Z rostlinných i živočišných tuků v potravinářské kvalitě a čistého hydroxidu sodného, do mýdlové hmoty se přimíchávají drahé rostlinné oleje a extrakty, které pak pečují o pokožku, hydratují ji a zpevňují, jiné mají hojivé schopnosti, nebo umí pečovat o aknózní pleť či pleť vyhlazovat. Pro výrobu mýdel se dnes nabízejí různé již hotové mýdlové hmoty v drogeriích. Výrobou je pak míněno designování takových mýdel, můžete pomocí nich rychle vytvořit působivý dárek. Vtlačit do mýdla plátek pomeranče, srdíčko, lístky růží, mušle z dovolené, anebo koupené mýdlové vločky. Výroba je pak rychlá a prakticky bezpracná. Koupíte mýdlo a to jen přeměníte na mýdlo originální. Chtěli bychom Vám ale nabídnout možnost pustit se do opravdové výroby ze surovin, jejichž původ znáte. Krásné na tom je, že i dnes najdete voňavoučká a ručně vyráběná mýdla. A ne jen ve formách, na které jste zvyklý, ale i krásné originální kousky.
Produkcja mydla 17 Historia mydła Mydło zostało odkryte już w dawnej historii. Korzystamy z niego kilkakrotnie w ciągu dnia i należy podkreślić, że mydło jest po potrawie naszym najczęstszym towarzyszem. W Czechach aż do czasu wymarcia dynastii Przemysłowców było produkowane po domowemu. Produkcja mydła była zwykłą częścią składową pracy gospodyni aż do końca VVII wieku, ale już w czasach Luksemburgów powstało nowe rzemiosło, mydlarstwo. W roku 1464 został w Pradze założony cech mydlarzy. W roku 1848 rozpoczął w swoim domu w miejscowości Rynoltie koło Liberca produkcję mydła tamtejszy rolnik i masarz Georg Schicht. W roku 1867 dostarczał już mydło dla całych północnych Czech. Jeden z jego synów, Johann Schicht, zbudował w roku 1882 dużą fabrykę na produkcję mydła w miejscowości Novosedlice koło Ústí nad Labem, z której już przed pierwszą wojną światową stała się największa fabryka opracowania tłuszczy w Europie kontynentalnej. Po II wojnie światowej została rodzina Schichtów przeniesiona i zakład został unarodowiony (dzisiejsza Setuza). A w jaki sposób mydło myje? Paradoksalnym jest fakt, iż sama woda zbyt nie nawilgotni, jej molekuły mają, bowiem tendencję zdrażać się w krople, które do skóry trudno dotrą. Mydło jest nawilżające i strukturę tych kropli rozbija i w ten sposób woda dostanie się do głębokich porów i same mydło w ten sposób nawiąże się dookoła ziarnek brudu, zamknie je w sobie i umożliwi wodzie zmyć je. Mydło równocześnie rozpuszcza tłuszcze, które są częścią składową brudu. Przygotowanie mydła wcześniej równało się opracowaniu tłuszczu odpadowego, była to rzecz niezbędna dla codziennego życia. Dziś produkcja mydła domowego szereguje się do zainteresowań i takie mydło dziś produkuje się tylko z jakościowych składników. Z tłuszczy pochodzenia roślinnego i zwierzęcego w jakości spożywczej i czystego wodorotlenku sodu, do masy mydłowej mieszają się drogie olejki roślinne i ekstrakty, które następnie pielęgnują skórę i cerę, nawilżają i wzmacniają, inne mają zdolności lecznicze lub potrafią dbać o cerę trądzikową czy cerę wygładzają. Do produkcji mydeł obecnie w sklepach z drogerią oferują różne już gotowe masy. Pod pojęciem produkcja wtedy jest uważane kształtowanie i przybieranie takich mydeł, można za ich pomocą szybko stworzyć oryginalny podarunek. Wcisnąć do mydła płatek pomarańczy, serduszko, listki róż, muszelki z wczasów lub zakupione płatki mydlane, Produkcja wtedy jest szybka i praktycznie bez trudu. Można zakupić mydło i to tylko przemienić w oryginalny kawałek. Chcielibyśmy jednak zaoferować Wam możliwość spróbować tradycyjnej produkcji ze składników, których pochodzenie już znacie. Szczególnym w tym jest to, że także dziś można znaleźć pachnące i ręcznie produkowane mydła. I to nie tylko w kształtach, do których jesteśmy przyzwyczajeni, ale również nowych, oryginalnych.
Keramika Ceramika
Ľubica Gembalová Keramika / Ceramika 19
20 Keramika Historie keramické výroby Název keramika pochází z Řecka, kde se v athénské čtvrti Keramos vyráběly a prodávaly hrnčířské výrobky. Dějiny keramiky, ale sahají až do předhistorické doby primitivního člověka. V té době uchovávali vodu v pletených koších vymazaných hlínou a tyto koše později vypalovali. Primitivní hrnčířství se vyvinulo v řemeslnou výrobu až s vynálezem hrnčířského kruhu v Mezopotámii 4000-3000 let př. n. l. Jeho předky byly hrnčířské desky upevněné na dřevěné tyči, jež se zvolna otáčely mezi koleny. Do Evropy se hrnčířský kruh dostal kolem roku 500 př. n. l. a na území Čech se objevil společně s keltským obyvatelstvem v době laténské. Později v našich zemích keramickou výrobu nejvíce rozšířili Habáni. Založili výrobu majoliky na Moravě a Slovensku. Po roce 1622 se museli vystěhovat ze země a jejich výrobu přebralo místní obyvatelstvo. Podle tvarů a výzdoby keramiky rozeznáváme: Nejstarší keramikou, je keramika lineární nebo pásková, na níž se rytá výzdoba v podobě volut (závitnice), krokví, meandrů nebo trojúhelníků seskupuje v pásy. Její nejranější stupeň se nazývá keramikou volutovou. Mladší stupeň páskové keramiky je keramika Vypíchaná prováděná místo rytím vpichy pomocí kostěných nebo rohovinových kolíků. Z Podunají pronikl na Moravu lid s malovanou keramikou bohatých tvarů, zdobenou geometrickými vzory a štětcem postupně nanášenými barvami (červenou, žlutou, hnědou a bílou) po vypálení. V Evropě začali hrnčíři zásobovat domácnosti obvyklými druhy kuchyňského a stolního nádobí pod italským vlivem byla zavedena poleva.v gotice vzniká výroba kachlových kamen, kachle se zdobily na přední straně reliéfem (figura nebo erb).
Ceramika 21 Historia produkcji ceramiki Nazwa ceramika pochodzi z Grecji, gdzie w dzielnicy nazywanej Keramos produkowano i sprzedawano produkty garncarskie. Historia ceramiki ale sięga o wiele dalej aż do okresu człowieka prymitywnego. W tych czasach przechowywali wodę w plecionych koszach smarowanych od środa gliną i te kosze były później wypalane. Prymitywne garncarstwo rozwinęło się w rzemiosło aż z wynalazkiem koła garncarskiego w Mezopotamii 4000-3000 lat przed naszą erą. Jego przodkami były deski garncarskie przymocowane na drewnianym kiju, które były powoli obracane między kolanami. Do Europy koło garncarskie dotarło około roku 500 przed nasza erą i na terenach Czech pojawiło się wraz z Keltami w czasach lateńskich. Później na tych terenach najwięcej produkcję ceramiczną rozwinęli Habanowie. Założyli produkcję majoliky na Morawach i na Słowacji. Po roku 1622 musieli przenieść się z kraju i ich produkcję przejęli miejscowi obywatele. Według kształtu i udekorowania ceramiki rozróżniamy: Najstarszą ceramikę, którą jest ceramika linearna lub paskowa, do której wyryto ozdoby pod postacią gwinciarki, krokwi, meandrów lub trójkątów grupuje do pasów. Jej najwcześniejszy stopień oznaczany jest jako ceramika wolutowa. Młodszy stopień ceramiki paskowej to ceramika wyciskana, robiona zamiast techniką rycia techniką wycinania za pomocą kołków z kości lub rogów. Z terenów równiny Dunajskiej dostał się na Morawy lud z malowaną ceramiką bogatych kształtów, ozdabianą wzorami geometrycznymi i pędzlem stopniowo nanoszonymi kolorami (czerwonym, żółtym, brązowym i białym) po wypaleniu. W Europie garncarze zaczęli dostarczać gospodarstwom domowym zwykłych rodzajów naczyń kuchennych i do stołowania pod wpływem włoskim zaczęto stosować polewę. W gotyku powstała produkcja pieców kaflowych, które ozdabiano na przedniej stronie reliefem (figura lub herb).
Perníčky a medové pečivo Pierniczki i pieczywo miodowe
Jitka Klepsová Perníčky a medové pečivo / Pierniczki i pieczywo miodowe 23
24 Perníkářství Historie perníkářství První zmínka o perníku v Čechách a o jeho výrobě a prodeji je z roku 1335. Tehdy v Turnově prodávali perník celetníci, jak se tehdy také říkalo perníkářům. Dříve se perník vtlačoval do forem z pálené hlíny a to až do 16. století, kdy je vytlačily vyřezávané dřevěné formy. Říkalo se jim kadluby. Kadluby ze 17. a 18. století jsou bohatě vyřezávané. Patří k nejkrásnějším projevům řezbářského umění. V motivech se objevují bohaté ornamenty, zdobená roucha, podoby světců, portréty panovníků, českých i uherských králů, milostné výjevy, jezdců na koni, rodové erby a znaky. V 18. a 19. století se perník dostává do lidových vrstev a vznikají nové náměty: srdce, husar, panenka a panáček, miminko, abeceda, holubička, koník, jelen a další zvířátka. Perník vytlačovaly do forem z pálené hlíny a vyřezávané dřevěné formy. Perníky se ničím nezdobily, ozdobou byl jejich pěkný tvar a lesklý povrch. V 19. století se začaly dělat perníky vykrajované plechovými tvořítky, které vyráběli klempíři. Perník se natíral karamelem a zdobil bílou polevou. Názvem perník se medové pečivo označuje od doby, kdy se jeho chuť začala upravovat pepřem. Chuť dodávalo perníku různé domácí a cizokrajné koření, např. anýz, koriandr, skořice, badyán, hřebíček, fenykl, zázvor, nové koření, pepř, kardamon atd. Každý perníkář měl na perník svoji recepturu. Koření si do perníku připravoval sám a tak měl každý svoje tajemství. Své jméno ve světě má Staročeský perník, Pardubický perník, Miletínské modlitbičky, Norimberský perník, Štemberské uši atd. Procedura výroby perníkového těsta byla dosti složitá. Již příprava na záděl, jak se tehdy říkalo, bylo celým obřadem. Med se vařil ve zvláštním medovém kotli. Perníkáři pečlivě vybírali mouku a koření pro různé druhy perníku. Těsto ukládali do zvláštních, k tomu určených nádob, kde odpočívalo aspoň šest týdnů, někdy půl roku i déle. V některých krajích se dodržovaly různé zvyky, i různé druhy pečiva. Např. jindřichohradecké mikulášské pečivo mělo svoji ustálenou podobu. Byly to figurální točené tvary, které byly splétané. Na svatého Martina se pekli martinky - ty byly nadívané mákem nebo perníkem. Na Květnou neděli dělali ptáčky, kterými se vítal příchod jara. V České Třebové pekli perníkáři abecedu. V Pacově se naopak pekla a prodávala písmena malá. Perníkáři prodávali svoje výrobky nejen ve vlastních krámcích, ale jezdili se zbožím na poutě a na jarmarky teď trhy. Perník se kupoval na památku a byl ozdobou světnic. Ze všech oslav se perník nejvíce uplatňuje o svátcích vánočních a velikonočních. Zdobení se provádělo převážně bílou polevou a žloutkovou polevou. Dnes se používají i speciální potravinářská barviva různých barev. Některé pekařky vytvářejí umělecká díla jak v pečení, tak i ve zdobení perníčků např. kornoutkovou technikou nebo glazurováním.
Pernikarstwo 25 Historia pernikarstwa Pierwsze wzmianki o pierniku w Czechach i o jego produkcji i sprzedaży są z roku 1335. Wtedy w mieście Turnov sprzedawali piernik kichlarze, jak tedy również piernikarzy oznaczano. Wcześniej piernik był wciskany do foremek z palonej gliny i to aż do XVI wieku, kiedy wyeliminowały je formy drewniane. Nazywano je kadłubami. Formy te z XVII i XVIII wieku są bardzo bogato rzeźbione. Należą do najpiękniejszych przejawów sztuki rzeźbiarskiej. W motywach pojawiają się bogate ornamenty, zdobione szaty, postacie świętych, portrety władców, króli czeskich i węgierskich, sceny miłosne, jeźdźcy konni, herby rodowe i znaki. W wieku XVIII i XIX piernik rozpowszechnia się między warstwy ludowe i powstają nowe motywy: serce, lalka, panna młoda i pan młody, niemowlak, abecadło, gołąbek, konik, jeleń i następne zwierzęta. Piernik był wciskany w formy z gliny palonej i rzeźbionej formy drewnianej. Pierniki niczym nie zdobiono, ozdobą był ich kształt i błyszcząca powierzchnia. W XIX wieku zaczęto produkować pierniki wykrojone foremkami blaszanymi, które robili blacharze. Piernik pocierano karmelem i zdobiono białą polewą. Nazwą piernik pieczywo miodowe oznacza się od czasów, kiedy jego smak rozpoczęto przyprawiać pieprzem. Smaku dodawały piernikowi różne lokalne i egzotyczne przyprawy, naprz. anyż, koriander, cynamon, anyż gwiaździsty, goździk, koper włoski, imbir, ewent. pieprz, kardamon itd. Każdy piernikarz miał na piernik swój przepis. Przyprawy do pierniku przygotowywał sobie sam i w ten sposób miał każdy swoją tajemnicę. Swoją tradycję na świecie ma także staroczeski pieknik, pardubicki piernik, Miletínskie pierniczki, Norimberski piernik, Štemberskie uszy itd. Procedura produkcji ciasta piernikowego była stosunkowo skomplikowana. Już przygotowanie tzw. zarobienia, jak wtedy mówiono, było całym obrzędem. Miód gotował się w specjalnym kotle miodowym. Piernikarze starannie wybierali mąkę i przyprawy na różne rodzaje pierniku. Ciasto układali do specjalnych, do tego przeznaczonych pojemników, gdzie odpoczywało przynajmniej sześć tygodni, niekiedy pół roku lub nawet dłużej. W niektórych regionach dotrzymywano różne zwyczaje, i różne rodzaje pieczywa. Naprz. Jindřichohradeckie pieczywo mikołajowe miało swoją ustaloną postać. Były to figuralne kręcone kształty, które były splatane. Na świętego Marcina pieczono martynki te były nadziewane makiem lub piernikiem. Na niedzielę palmową robiono ptaszki, którymi witano nadejście wiosny. W miejscowości Česka Třebova piekli piernikarze abecadło. W Pacově pieczono i sprzedawano małe litery. Piernikarze sprzedawali swoje wyroby nie tylko w własnych sklepikach, ale jeździli z towarem na targi i odpusty. Piernik kupowano na pamiątkę i był ozdobą izby. Z wszystkich uroczystości najczęściej był pieczony podczas Świąt Bożego Narodzenia oraz Świąt Wielkanocnych. Zdobiono go białym lukrem lub lukrem żółtkowym. Dziś stosują się także farby spożywcze najróżniejszych kolorów. Niektórzy cukiernicy tworzą dzieła sztuki jak w pieczeniu tak również dekorowaniu pierniczków naprz. terchniką stożkową lub szkleniem.
Smaltování Emailiowanie
Šárka Homoláčová Smaltování / Emaliowanie 27
28 Smaltování Šperky ze smaltu Smalt zdobil kovové předměty národů starověkého Dálného východu (Japonsko, Indie, Čína), Egypta i Řecka. Výraznější zlom v použití smaltu nastal v období Byzance, kdy se jím zdobily reliéfy z kovů. V 5. až 7. století n. l. technologie smaltování byla přenesena i do Evropy. Byzantské předměty a šperky zdobené smaltem dnes krášlí stránky mnoha vznosných knih o umění. Smalt je ozdobou naší národní pýchy, korunovačních klenotů: objevuje se na Svatováclavské koruně i na kříži Přemysla Otakara II. Technika výroby smaltu Smalt je prášek získaný jako směs více látek, mezi nimiž jsou sklo, křemík a kysličníky kovů. Za vysokých teplot se sypký prášek taví a mění se ve sklovinu, která zdobí a chrání kovové povrchy. Šperky ze smaltu vám dlouho vydrží, jsou barevně stálé, ale povrch je poměrně křehký, musíte tedy dávat pozor na oděrky šperku. Smalt je prášek, který se nanese na kovový základ šperku například štětečkem. Obrysy se utváří pomocí různých šablon, špachtlí, ostrých předmětů. Pracuje se s více barevnými vrstvami smaltu, každý se pálí zvlášť. Smalt má různou tavitelnost. Ty nejjednodušší smalty vytvrdíte doma na sporáku, na odolnější smalty už potřebujete speciální pícku, kde se smalt vytaví při 750 850 C. Smalt jako povrchová úprava kovů je použita v 19. století (kolem r. 1850). Smaltovaly se nejdříve železné nádoby na vodu, pak i pekáče, kýble a i celé litinové vany na koupání. Smaltované nádoby odolávaly rzi a bylo možné je keramickými barvami zdobit. K nanášení smaltu se používalo sypání suchého smaltu sítkem nebo později máčení v mokré smaltové kaši, což byl vlastně vířený smaltový pudr ve vodě. Smalt se poté před vypálením musel pečlivě vysušit. Teplota pro vypalování smaltu na kov leží mezi 750-850 C a její působení je velmi krátké. Teplota vypalování keramických barvítek do smaltu je mezi 700-750 C. Smaltované šperky můžete zakoupit na řemeslných trzích, v obchůdcích s uměleckými předměty, v galeriích, ve specializovaných prodejnách šperků či přímo u výrobce. Získáte originální šperk, který byl vyráběn s láskou, šperk, jež vás zjemní a mimo jiné upomene na naši slavnou historii.
Emaliowanie 29 Biżuteria wykonana z emalii Emalia ozdabiała przedmioty metalowe narody starodawnego dalekiego wschodu (Japonii, Indii, Chin), Egiptu i Grecji. Bardziej wyraźny przełom w zastosowaniu emalii powstał w okresie Bizancjum, kiedy nią zdobiły się reliefy z metalu. W V do VII wieku naszej ery technologia emaliowania została przeniesiona także do Europy. Bizantyjskie przedmioty i biżuteria ozdabiane emalią dziś upiększają strony wielu książek o sztuce. Emalia jest ozdobą naszej dumy narodowej, klejnotów koronacyjnych: pojawia się na koronie świętowacławskiej i na krzyżu Przemyśla Otakara II. Technika produkcji emalii Emalia to proszek uzyskany jako mieszanka większej ilości substancji, między którymi jest szkło, krzemień i tlenki metali. Podczas wysokich temperatur sypki proszek topi się i mieni w szkliwo, które zdobi i chroni powierzchnie metalowe. Biżuteria z emalii długo wytrzyma, jest kolorowo stałą, ale jej powierzchnia jest stosunkowo krucha, trzeba więc uważać, żeby jej nie zeskrobać. Emalia to proszek, który nanosi się na metalową podstawę biżuterii na przykład pędzlem. Linie tworzą się za pomocą różnych szablonów, szpachli, ostrych przedmiotów. Pracuje się z większą ilością kolorowych warstw emalii, każda jest wypalana z osobna. Emalia ma różną granicę topienia. Te najzwyklejsze emalie można zrobić w domu na piecu, do bardziej odpornych emalii jest potrzebny specjalny piec, gdzie można topić emalię przy temperaturze 750 850 C. Emalia jako wykończenie powierzchni metali jest stosowana od XIX wieku (koło r. 1850). Emaliowały się najpierw żelazne naczynia na wodę, później blachy do pieczenia, wiadra i całe wanny do kąpania. Emaliowane naczynia były odporne na rdzewienie i można było je dekorować kolorami ceramicznymi. Do nanoszenia emalii korzystano z sypania suchej emalii sitkiem lub później moczenia w mokrej kaszy emaliowej, co był wirowany puder emaliowy. Emalia następnie przed wypalaniem musiała się suszyć. Temperatura do wypalania emalii do metalu porusza się około 750-850 C i jej działanie jest bardzo krótkie. Temperatura wypalania ceramicznych farb do emalii porusza się między 700-750 C. Emaliową biżuterię można zakupi na targach z przedmiotami rzemieślniczymi, w sklepikach z przedmiotami artystycznymi, w galeriach, w wyspecjalizowanych punktach sprzedaży biżuterii lub bezpośrednio u producentów. Można w ten sposób uzyskać oryginalny klejnot, który był produkowany z zamiłowaniem, biżuterię, która doda subtelności i poza innym przypomni słynną historię.
Překlad: Mgr. Kateřina Mervartová, Ph.D. Grafika: Bc. Lenka Idunková Rok vydání: 2013 www.hradeckyvenkov.cz