Sebastian Przybyszewski (UWM w Olsztynie) IMPLICYTNOŚĆ A KONTEKST W KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ The Fourth reached out an eager hand, And felt about the knee. What most this wondrous beast is like Is mighty plain, quoth he; 'Tis clear enough the Elephant Is very like a tree! John Godfrey Saxe 1 (1816-1887) Według jednej z wersji starej indyjskiej opowieści, sześciu ślepców zebranych w jednym pomieszczeniu, w którym był słoń, miało za zadanie odpowiedzieć na pytanie, jak zwierzę wygląda. Każdy z nich udzielał innej odpowiedzi, w zależności od tego, czego dotykał: jeden dotykał trąby i mówił, że słoń jest podobny do węża, inny dotykał ucha i mówił, że słoń przypomina wachlarz, jeszcze inny (opisany w motcie zaczerpniętym z wiersza Saxe a), uklęknąwszy przed słoniem i dotknąwszy jego nogi, oświadczył, iż zwierzę jest podobne do pnia drzewa. Sytuacja ta obrazuje problem, jaki powstaje, gdy interpretuje się jakieś fakty szczegółowe wyrwane z większej całości, z ich kontekstu. Z potrzebą uwzględniania kontekstu mamy do czynienia w każdej naszej wypowiedzi. Jednocześnie, relacje między słowami, które wypowiadamy, a ich tzw. kontekstem są bardzo zróżnicowane. W niniejszym referacie chciałbym zająć się właśnie zależnościami między treściami wypowiedzi określanymi jako implicytne (niejawne) i kontekstem, w którym te wypowiedzi mogą powstawać. Kontekst może być różnie rozumiany. Z zagadnieniem tym wiążą się pewne kontrowersje. Można na przykład rozważać, czy kontekst jest statyczny czy dynamiczny (zmienia się w trakcie konwersacji); czy jest dany czy też tworzony w trakcie komunikowania się itd. We współczesnej lingwistyce, pragmatyce i filozofii języka spotykamy się z dwiema głównymi koncepcjami kontekstu, mianowicie: a) kontekst jako obiektywny stan rzeczy, rzeczywiste otoczenie aktu komunikacji (mówimy wówczas o zależności między tym, jak ludzie formułują swoje komunikaty, a różnymi elementami, które składają się na specyficzną sytuację, w jakiej wypowiedź dochodzi do skutku miejsce, czas, role pełnione przez rozmówców, substancja komunikacji etc.); przy takim rozumieniu możemy się zastanawiać, czy ludzie 1 Cytowany fragment pochodzi z wiersza The Blind Men and the Elephant Johna Godfreya Saxe a (1816-1887). Cały utwór można znaleźć na: http://www.cs.rice.edu/~ssiyer/minstrels/poems/1179.html. 1
rozmawiający w poczekalni przed wizytą u doktora podejmują jakieś specjalne tematy, czy stosują jakieś charakterystyczne strategie konwersacyjne, których nie używaliby w innych okolicznościach to dlatego Fishman mówił na przykład, że fakt spotkania swojego proboszcza na torze wyścigowym miałby pewnie wpływ na temat i relację ról w konwersacji (Lyons 1989: 200); b) kontekst jako zbiór przekonań i założeń czy, jak mówił Robert Stalnaker (1978), presupozycji, w umysłach interlokutorów; takie podejście do kontekstu jest z kolei uzasadniane tym, że na nasz sposób porozumiewania się mają wpływ tylko te czynniki, które sobie uświadamiamy (to, że ktoś naprawdę podsłuchuje naszą rozmowę telefoniczną, ale my o tym nie wiemy, będzie miało taki wpływ na nasz sposób formułowania komunikatów, jakby nasz telefon wcale nie był na podsłuchu); zresztą, to co obserwujemy w komunikacji, nie jest wcale czymś odmiennym od naszego działania w ogóle można by to podsumować oczywistym stwierdzeniem: nasza wiedza wpływa na nasz sposób działania, również działania za pomocą słów. W celu uniknięcia komplikacji przy zestawianiu różnych zjawisk językowych z kontekstem w dalszej części referatu, pozostanę tu przy prostszym, bardziej powszechnym i intuicyjnym rozumieniu, tj. kontekst jako całość tekstowych i sytuacyjnych faktów towarzyszących wypowiedzi. Niekontrowersyjny dla większości badaczy, i respektowany w większości prac lingwistycznych, wydaje się poza tym podział na: a) kontekst językowy (ko-tekst), b) kontekst sytuacyjny, c) kontekst kulturowy. Warto też na marginesie zwrócić uwagę, że w języku naturalnym leksem kontekst jest niekiedy nadużywany jako pewien wytrych w wyrażeniu w kontekście, oznaczającym czasami zwykłą koniunkcję (i, a; np. Literatura w kontekście humanizmu; Edukacja w kontekście nowej reformy). Jaka jest zależność między językiem i kontekstem? Język splata się z kontekstem w akcie komunikacji, tworząc sens, który jest niekiedy bardzo odległy od tego, co przekazane zostało w planie wyrażenia. Przy tym charakter tego związku jest trudny do przedstawienia skalarnego. Zauważyć można natomiast, że im większy udział języka w komunikowaniu, tym mniej istotny staje się kontekst. I odwrotnie bogaty kontekst (np. w sytuacji, gdy rozmówcy doskonale się znają, znajdują się w dobrze zdefiniowanej sytuacji itd.) pozwala na mniejszy udział słów w języku. Mówimy niekiedy o dobrze znających się osobach, że porozumiewają 2
INTENCJA IMPLICYTNOŚĆ EKSPLICYTNOŚĆ KOMUNIKOWANE się bez słów. Czy można wskazać jakąś zależność między kategorią kontekstu i kategoriami implicytne eksplicytne? Im bardziej oczywisty związek między tym, co powiedziane a warunkami towarzyszącymi tej wypowiedzi (szeroko rozumianym kontekstem), tym większa jest eksplicytność wypowiedzi. Należy jednak pamiętać, że treści implicytne nie mają takiego charakteru z natury, lecz to sposób użycia języka sprawia, iż mówimy o czymś implicytne czy eksplicytne 2. Podobnie zresztą nie mówimy, że słowo ma znaczenie niedosłowne, co raczej, że jest użyte w sposób niedosłowny 3. Hipotezę o zależności między językiem i kontekstem przedstawmy w postaci następującego schematu: JĘZYK N O KONTEKST Ryc. 1. Językowo-kontekstowy model komunikacji. Scharakteryzujmy pokrótce przedstawiony model. N oznacza nadawcę wypowiedzi, O odbiorcę. Nadawca ma jakąś intencję komunikacyjną, która może być zakomunikowana w najróżniejszy sposób. Może mniej lub bardziej w zależności od sytuacji, w jakiej się znajduje wykorzystać kontekst, tworząc mniej lub bardziej eksplicytną wypowiedź. Intencja 2 W L implicite C. Kerbrat-Orecchioni (1986, 8) czytamy: C est ne en effet pas leur nature qui différencie les contenus implicites des contenus explicites (on peut exprimer les mêmes choses exactement sur les modes implicire et explicite), mais leur statut leur mode de présentation, la façon dont il se trouvent logés dans l énoncé.... 3 Kent Bach pisze: Words don't have nonliteral meanings (it is redundant to describe the meanings they do have as their literal meanings), but they can be used in nonliteral ways. You speak nonliterally when you say one thing and mean something else instead (2001, 249). François Recanati mówi z kolei, że to nie zdania mają presupozycje, ale uczestnicy wydarzenia komunikacyjnego mogą coś presuponować ( Sentences do not have presuppositions; only the participants in a speech episode can presuppose something Recanati 1988, 626). 3
komunikacyjna, możliwa do realizacji na wiele sposobów przez różnorakie powiązania języka z kontekstem, jest następnie odczytywana jako to, co komunikowane. Mamy do dyspozycji ogromną ilość kombinacji, dzięki którym powiązać możemy intencję z tym, co komunikowane. Oczywiste jest, że żaden odbiorca nie odczytuje bezpośrednio intencji nadawcy. Kontakt z intencjami mówiącego ma jedynie poprzez osadzenie tego, co powiedziane, w dostępnym kontekście. Porównajmy następujące wypowiedzi: (1) Położyła ją tutaj. (2) Anna położyła książkę wypożyczoną z biblioteki na biurku w swoim pokoju. W obu przykładach komunikowane może być to samo, ale w zależności od kontekstu może zostać użyta inna wypowiedź (jest to prosta obserwacja, że tę samą treść propozycjonalną możemy wyrazić na wiele różnych sposobów różnymi zdaniami gramatycznymi w różnych kontekstach). Wypowiedź (1) zakłada, że odbiorca wie zarówno, kto jest agensem i co jest pacjentem, jak i ma świadomość, do czego odnosi się wyrażenie okazjonalne tutaj. Przy tym, co warto zauważyć, nawet tak wydawałoby się uboga w treść wypowiedź, presuponuje pewne właściwości wymienionych składników. Mianowicie odpowiedź na pytanie kto? musi zawierać się w zbiorze istot żywych rodzaju żeńskiego, dopełnienie musi również być rzeczownikiem rodzaju żeńskiego w liczbie pojedynczej 4, a miejsce powinno być zgodne z tym, w którym w danej chwili znajduje się mówiący (o ile wcześniej interlokutorzy nie mówili o jakimś innym miejscu, które mogłoby stanowić bardziej oczywiste odniesienie dla odbiorcy). Zależnie od zakładanej wiedzy odbiorcy pierwsze zdanie może być wzbogacane jakimiś elementami nadawca może dokładniej wskazać wykonawcę lub obiekt czynności. Można więc stopniowo uzupełniać takie zdanie, w zależności od potrzeb (por. Pachocińska 2008, 107). Przykłady przytoczone wyżej mogłyby w zasadzie sugerować, że zmniejszający się udział języka i rosnąca rola kontekstu polegają na skracaniu wypowiedzi. Owszem, bogaty kontekst umożliwia pomijanie niektórych elementów językowych. Kontekst pozwala zaoszczędzić na wysiłku wypowiadania słów. Jednakże takie widzenie zależności między językiem a kontekstem jest daleko idącym uproszczeniem. Istota zmniejszającego się poziomu informatywności języka i odwrotnie proporcjonalnie rosnącej roli kontekstu nie tkwi w samej długości wypowiedzi. To samo zdanie w zależności od towarzyszącego mu kontekstu może być odebrane literalnie lub figuratywnie. 4 Zauważmy, że przy sformułowanym w języku polskim poleceniu: Połóż ją tutaj, wypowiedź byłaby niejasna, gdyby odbiorca miał więcej niż jedną książkę, byłaby natomiast zrozumiała, gdyby miał w ręku książkę i telefon. 4
Informacje kontekstowe otwierają zwykle dodatkowe interpretacje wypowiedzi. Wyobraźmy sobie sytuację, w której jakaś Maria proponuje jakiemuś odwiedzającemu ją Janowi kawę. Mogłoby to wyglądać na przykład następująco: (3) M: Napijesz się kawy? J: Tak, chętnie. Po chwili Maria niesie już filiżankę z kawą, jednak nagle spod stołu wyskakuje kot a Maria traci na moment równowagę i filiżanka przechyla się, w wyniku czego oblewa kawą Jana. Kontekst uległ zmianie jeżeli podczas tej samej czy kolejnej wizyty Maria zadałaby takie samo pytanie jeszcze raz, będzie ono już potencjalnie komunikowało znacznie więcej. Może wówczas usłyszeć ze strony Jana na przykład następujące wypowiedzi: Poproszę, i tak zamierzałem wyprać te spodnie, Nie, dziękuję. Nie mam nic na zmianę, Moja pralka może tego nie przetrzymać etc. Takie reakcje mogą jednak być odpowiedzią na zdanie (3), które ciągle pełni pierwotną funkcję propozycji, choć towarzyszą mu dodatkowe asocjacje. Ponadto samo pytanie może być użyte w zupełnie innej funkcji na przykład Jan zaczyna irytować Marię, która wypowiada zdanie (3), a Jan wie, że nie jest to propozycja, lecz ostrzeżenie. Wypowiedziane zostało to samo zdanie. Jednak kontekst, który uległ wzbogaceniu, może domagać się całkowicie odmiennej interpretacji wypowiedzi a jednocześnie uprawomocniać samo użycie zdania w innej funkcji niż to wynika z jego treści propozycjonalnej. Czy zatem przedstawiony powyżej model komunikacji jest poprawny? Zanim spróbuję odpowiedzieć na to pytanie, chciałbym przyjrzeć się bliżej elementom językowym, które moglibyśmy określić jako wrażliwe na kontekst oraz zanalizować samo pojęcie implicytności. Z wypowiedziami, w których odczytaniu potrzebna jest znajomości ich osadzenia w kontekście, mamy do czynienia w następujących sytuacjach: 1) wypowiedzi dwuznaczne, czyli takie, w których mamy kilka możliwych treści propozycjonalnych. Mogą on przybierać dwie formy: wieloznaczność strukturalna (jeśli jest nieuświadomiona, niezamierzona, określana jest jako amfibolia) i wieloznaczność leksykalna. Z pierwszą mamy do czynienia w 4, z drugą w 5 (pożyczyć komuś i pożyczyć od kogoś): (4) [(Kontekst i implicytność) w komunikacji.] vs. [Kontekst i (implicytność w komunikacji).] (5) Adam pożyczył samochód. Dodatkowo możemy się spotkać z niejednoznacznością wynikającą z substancji komunikatu (graficznej lub fonetycznej): (6) Woman, without her man, is nothing. (Kobieta bez swojego mężczyzny jest niczym) vs. Woman: without her, man is nothing. (Kobieta, bez niej mężczyzna jest niczym) 5
2) wypowiedzi zawierające wyrażenia indeksowe lub nazwy własne (Anna która Anna?, który Kowalski? etc.) (7) Anna położyła to tutaj. 3) implikatury konwersacyjne szczegółowe; w wypowiedzi: (8) A: Jest 10.30. inne jest implikatum dla osób, które nudzą się na wygłaszanym referacie i czekają na przerwę, żeby się napić kawy; inne dla wygłaszającego swój odczyt referenta, jeżeli usłyszałby taką wypowiedź z ust osoby prowadzącej obrady znaczyłoby to wówczas ni mniej, ni więcej tylko pośpiesz się. 4) siła illokucyjna pośrednich aktów mowy. Kontekst potrzebny jest do określenia siły illokucyjnej wypowiedzi, która bez czasownika performatywnego, w zależności od danej sytuacji, może zostać odczytana jako obietnica, groźba, zwykła konstatacja, np. (9) Przyjdę jutro. 5) wypowiedzi zawierające wyrażenia nieostre. Do takich wyrażeń możemy zaliczyć chociażby przymiotniki stopniowalne typu: duży, mały, wesoły, tani etc., jak w przykładzie: (10) Wybieraj duże ziemniaki. 6) niedookreślenie semantyczne wielu wypowiedzi. Liczne wypowiedzi, które wydają się na pierwszy rzut oka dokładnie oddawać sąd propozycjonalny, po bliższym badaniu okazują się niedookreślone i wymagają uzupełnienia (x jest za duży na co?; x jest interesujący dla kogo? etc. por. teorię eksplikatury w Sperber i Wilson 1986 oraz w Carston 2002 oraz teorię implicytur w Bach 1994). Tak jest w wypowiedzi zamieszczonej poniżej, którą półżartem wypowiedział pewien odwiedzający Polskę muzułmanin, oglądając nowe mieszkanie swego polskiego kolegi: (11) Ładne, duże mieszkanie. Jedna żona to za mało. (do czego?) Natomiast właściwie niezależne od kontekstu są presupozycje semantyczne, założenia pytania, sądy implikowane czy implikatury konwersacyjne szczegółowe i konwencjonalne (więcej na temat tych pojęć w analizie kontrastywnej Padučeva 1987 i 1992). Mówiąc, że są one niezależne od kontekstu, mam oczywiście na myśli, iż nie jest tak, że np. jakiś sąd implikowany jest uzależniony od kontekstu tylko dlatego, że jest sądem implikowanym. W jednej wypowiedzi mogą występować różne zjawiska; np. wspomniany sąd implikowany może zawierać wyrażenia nieostre i w związku z tym może być wrażliwy na kontekst, 6
jednakże nie będzie to zachodziło na mocy jego natury. Niekiedy, jak wskazują badacze, kontekst potrzebny jest ponadto w określeniu implikatury konwencjonalnej (Lyons 1989) lub w podkreśleniu presupozycji (Kerbrat-Orecchioni 1986). Przechodzę teraz do zagadnienia implicytności w komunikacji językowej. Co to znaczy, kiedy mówimy, że coś jest zawarte w jakiejś wypowiedzi implicite? Słowniki języka polskiego definiują wyrażenie języka naturalnego implicite jako pośrednie, nie dane bezpośrednio, powiedziane nie wprost (por. SJPSZ, ISJP, USJP). Pojawiają się więc, jak widzimy, inne określenia: pośrednio, nie wprost. Również w literaturze przedmiotu możemy się spotkać obok dystynkcji implicite explicite z innymi sformułowaniami. M. Tokarz (2006, 58) wpisuje rozróżnienie treść dosłowna treść niedosłowna w ciąg spotykanych w tradycji badawczej dychotomii: treść literalna (dosłowna) vs. treść nieliteralna (niedosłowna; figuratywna) powiedziane (what is said) implikowane (what is implied; Grice) treść zdania (sentence meaning) treść wypowiedzi (utterance meaning; Searle) treść konwencjonalna treść figuratywna (Sadock) eksplikatura implikatura (Sperber i Wilson) Różnica między tym, co się mówi i tym, co chce się przez to zakomunikować, bywa znaczna. Tokarz pisze, że treść nieliteralna ma szanse się pojawić, gdy mniej staramy się zrozumieć zdania, a bardziej staramy się zrozumieć mówiącego do nas człowieka (Tokarz 2006, 59). Chodzi tu autorowi, jak się zdaje, o przesunięcie akcentu z odczytywania znaczenia przypisanego danemu ciągowi systemowo na odczytywanie intencji nadawcy (czyli o poszukiwanie, jak to pisał Grice, znaczenia nadawcy speaker s meaning) Nie będziemy tu bardziej szczegółowo rozważać zależności między treścią literalną wypowiedzi a eksplicytnością, ani pozostałymi terminami wymienionymi powyżej. Skupimy się na samej implicytności 5. Chciałbym zwrócić uwagę na pewną charakterystyczną cechę potocznego rozumienia mówienia o treściach implicytnych (niejawnych, ukrytych). Jeśli mówimy komuś, że w jakimś komunikacie są zawarte jakieś treści przekazywane niejawnie, to osoba taka najczęściej spodziewa się tajemniczej informacji, formuły, która nagle ukaże się jego oczom, 5 O tym, że są to zestawienia wysoce intuicyjne i niekongruentne może świadczyć to, co o znaczeniu dosłownym pisze Recanati w Literal Meaning (24 nn.). Przytoczone zestawienie M. Tokarza jest w bardzo uogólnione i w żadnym razie nie można go traktować jako zestawienia terminów o podobnym zastosowaniu. Przykładowo, zależność między eksplikaturą i implikaturą nie jest symetryczna pozostałym podziałom. Poza tym, są różne koncepcje what is said poza przytoczonym Grice em mamy również Recanatiego, Levinsona, Bacha i przedstawicieli teorii relewancji dobrego omówienia porównawczego różnych sposobów postrzegania what is said oraz linii demarkacyjnej między semantyką i pragmatyką dokonuje Huang (2007: 209-242). 7
wydobyta z wypowiedzi poprzez jakoweś kabalistyczne czynności. W rzeczywistości, treści implicytne to treści wywnioskowane (doszukujemy się intencji nadawcy), a wnioskowania mogą niekiedy dotyczyć elementów językowych, które przez N zostały użyte, jednak on sam nie traktował ich jako składników relewantnych. Zwykle jako niejawne traktuje się to, co jest w jakiś sposób ukryte przed kimś. Przy tym rzecz ukrywa się po to, żeby ktoś jej nie odkrył; sens komunikatów ukrywa się, by ktoś je odkrył; można coś ukryć jedynie po to, by osoba, która ukryła sama daną rzecz odnalazła. Komunikat musi mieć odbiorcę innego niż sam nadawca, rzecz ukryta nie musi mieć odkrywcy innego niż ten, kto ją ukrył; inaczej: warunkiem koniecznym ukrycia rzeczy jest to, że istnieje ktoś, kto koniecznie nie może wiedzieć, gdzie jest ta rzecz w sytuacji skrajnej nie wie, gdzie jest ukryta dana rzecz nikt poza ukrywającym; warunkiem koniecznym treści ukrytej w komunikacie jest to, że istnieje przynajmniej jedna osoba poza ukrywającym, która ma tę ukrytą treść w komunikacie odnaleźć w sytuacji skrajnej mogą to być wszystkie osoby, które są świadkami zaistnienia danego komunikatu. U Grice a termin treść implicytna komunikatu jest ściśle związany z jego koncepcją implikatur i znaczenia opartego na intencji nadawcy, które odkrywa się poprzez wyciągnięcie wniosków z tego, co powiedziane. znaczenie nienaturalne powiedziane (what is said; eksplicytnie) implikowane (what is implicated; implikatury) konwencjonalnie konwersacyjnie ogólnie szczegółowo W powyższym opisie eksplicytne byłoby więc to, co jest zawarte w powierzchniowej strukturze zdania (what is said). Natomiast treści implicytne, niejawne, przekazywane są jako implikowane (prawa gałąź wykresu). Dla O. Ducrot (1984, 20 nn.), i odwołującej się do jego badań C. Kerbrat-Orecchioni, treść implicytna występuje w wypowiedzi na dwa sposoby: jako presupozycja (présupposées lub jako niedopowiedzenie, podtekst (sous-entendu). Stąd C. Kerbrat-Orecchioni proponuje własny podział na treści przekazywane explicite i implicite w komunikacie: 8
treści eksplicytne implicytne (dostępne poprzez wnioskowanie) presupozycje niedopowiedzenia Możemy powiedzieć, że według Grice a (1957, 380) mówić eksplicytnie to powiedzieć coś (to tell something), a mówić implicytnie to spowodować, żeby ktoś pomyślał coś (to get someone to think something) 6. Kerbrat-Oreccioni pyta: jak można sprawić, żeby ktoś pomyślał coś, jeśli to coś nie jest powiedziane i gdzieś obecne w wypowiedzi. I odpowiada: dla nas treści implicytne są podobnie [jak eksplicytne S.P.], w pewien specyficzny sposób, ( ) powiedziane (1986, 21). Według autorki, która sięga do przykładu O. Ducrota, w zdaniu: (12) Piotr rzucił palenie. mamy treść zakomunikowaną eksplicytnie (C 0 : Piotr w tym momencie nie pali), tj. zakomunikowaną w granicach, w jakich wypowiedź reprezentuje to, co jest przedmiotem (obiektem) wyznania w tej wypowiedzi. Poza tym, możemy tu również wskazać treści zakomunikowane implicytnie (C 1 : Piotr wcześniej palił; C 2 : Ty też powinieneś rzucić), ponieważ nadawca może zawsze udawać, że nie chciał tego powiedzieć. Przy tym podane zdanie znaczy według badaczki C 1, choć nie towarzyszy mu intencja nadawcy; przeciwnie, znaczy ono także C 2, ale towarzyszy temu intencja mówiącego. Pierwszy z tych typów to właśnie to, co badaczka nazywa presupozycją, drugi to niedopowiedzenie. Presupozycje dostępne są na mocy samego kodu językowego. Presupozycje to te wszystkie informacje, które pomimo tego, że nie są podane wprost (czyli pomimo tego, że nie tworzą prawdziwego celu przekazu), są automatycznie włączane do treści wypowiedzi. Niedopowiedzenia wymagają kontekstu w ich interpretacji (np. akt mowy pośredni jest w nomenklaturze Kerbrat-Orecchioni niedopowiedzeniem) 7. 6 Robyn Carston zwraca uwagę na wzajemną inkongruencję podziału saying/implicating i explicit/implicit. Dla Carston, jako przedstawicielki teorii relewancji, rozróżnienie explicit implicit ma trochę inny wymiar. Wyobraźmy sobie następujący dialog: Max: Jak było na przyjęciu? Wszystko się udało?; Amy: Nie było za dużo do picia i wszyscy wyszli wcześnie. (There wasn t enough drink and everyone left early). Carston zauważa, że koniunkcja dwóch zdań prostych potraktowanych jako niezależnych od kontekstu (context-free meaning) daje nam jedynie: a) nie było za dużo do picia, b) wszyscy wyszli wcześnie (por. Cartson 2002). 7 W nowszych opracowaniach z zakresu pragmatyki zwraca się uwagę, że rozróżnienie powiedziane vs. implikowane (what is said vs. what is implicated) poczynione przez Grice a jest niewystarczające. Por. choćby wypowiedź K. Bacha: It is generally recognized that linguistic meaning underdetermines speaker meaning because of the need for disambiguation and reference assignment and because people can speak figuratively or indirectly. But philosophers and linguists are coming to recognize that these are not the only ways. The situation 9
Spróbujmy teraz wskazać, jakie nieeksplicytne treści mogą być komunikowane w wypowiedzi 8. Możemy wśród nich wymienić: 1) sądy implikowane, np. (13) Karolek jest żywym i towarzyskim chłopcem, ale nauczyciele go lubią. => Karolek jest żywy, towarzyski i lubiany przez pewną grupę dorosłych. 2) implikatury konwencjonalne i konwersacyjne ogólne i szczegółowe, odpowiednio: (14) Karolek jest żywym i towarzyskim chłopcem, ale nauczyciele go lubią. => Mówiący sądzi, że jest coś niezwykłego w tym, że żywy i towarzyski chłopiec jest lubiany przez nauczycieli. => Mówiący może sądzić, że Karolek jest nadaktywnym i gadatliwym chłopcem, ale nie chciałby sprawić wrażenia, że myśli źle o Karolku. (15) Ewa: Rozmawiałeś o remoncie z Kowalskim i Nowakiem? Adam: Rozmawiałem z Nowakiem. => Adam nie rozmawiał z Kowalskim. (16) Jan: Co to za hałas? Maria: Przed blokiem stoi samochód z napisem Roboty budowlane i wykończeniowe. => Przyczyną hałasu są osoby, które przyjechały samochodem stojącym przed blokiem; prawdopodobnie wykonują jakieś roboty budowlane. 3) presupozycje semantyczne: (17) Siostra Piotra ma przy sobie prawo jazdy. => Piotr ma siostrę. 4) wstępne założenie pytania (jest niekiedy traktowane jako presupozycja; charakterystyczne dla niego jest, iż może być zniesione bez strat dla komunikacji por. Padučeva1987, 1992: 87), jak w wypowiedzi A w poniższym przykładzie: (18) A: Na jakiej konferencji referenci wyrabiają się w wyznaczonym czasie? i. Są konferencje, na których referenci nie przekraczają wyznaczonego czasu. B: Na żadnej. 5) siła illokucyjna nie wyrażona explicite czasownikiem performatywnym, np. (19) Przyjdę do ciebie jutro. i. Ktoś informuje, że przyjdzie jutro. ii. Ktoś grozi, że przyjdzie jutro. may be described in Gricean terms: the distinction between what is said and what is implicated is not exhaustive (Bach 1994: 124). Podobnie Recanati: Anyone who has reflected on the sentence meaning/speaker's meaning distinction knows that a simple distinction is in fact insufficient. Two equally important distinctions must be made. First, there is the distinction between the linguistic meaning of a sentencetype, and what is said (the proposition expressed) by an utterance of the sentence. For example, the English sentence 'I am French' has a certain meaning which, qua meaning of a sentence-type, is not affected by changes in the context of utterance. This context-independent meaning contrasts with the context-dependent propositions which the sentence expresses with respect to particular contexts (Recanati 2004: 5). 8 Są to tylko wybrane zjawiska. Więcej na ten temat m. in. w: Kerbrat-Orecchioni 1986, Grzegorczykowa 2002: 145-150, Padučeva 1992: 65-107. 10
iii. Ktoś przysięga, że przyjdzie jutro. iv. Ktoś obiecuje, że przyjdzie jutro. 6) wypowiedzi zawierające wyrazy wartościujące (wskazują na postawę nadawcy) oraz asocjacje (znaczenia konotacyjne) wzbogacające treść wypowiedzi, np. (20) Zabierz stąd tego bachora. Zwróćmy uwagę, że omawiane różnorodne typy wniosków wysnuwanych z przytoczonych powyżej wypowiedzi są bardzo różnej natury. Część z nich opiera się na pewnych konwencjach językowych (ich źródeł dopatrzyć się można w cechach langue), część na znajomości sytuacji (np. kontekst językowy w 15, kontekst sytuacyjny w 16). Niektóre z komunikatów wymagają głębszych procesów inferencyjnych, w innych zaś konkluzje jawią się jako oczywiste konsekwencje użytych sformułowań. Trzeba tu jeszcze wspomnieć o jednym problemie. Mianowicie, w szerszym sensie, z komunikatu możemy wyczytać jeszcze inne informacje, które można by właściwie potraktować jako nie dane explicite. Chodzi tu mianowicie o pewne wnioski nie wynikające tyle z analizy samego języka, co z cech wykonania wypowiedzi (w większości informacje prajęzykowe i stylistyczne), na podstawie których możemy określić wiek, pochodzenie, wykształcenie etc.; wymagają one jednak wiedzy specjalnej, nie wystarczy tu sama kompetencja językowa). Mam tu na myśli takie chociażby elementy jak: leksyka (np. używanie słownictwa o ograniczonym zasięgu; naleciałości gwarowe itd.); budowa składniowa komunikatu (składnia rozbudowana, prosta, stylizowana; konstrukcje bierne, wskazujące na styl urzędowy, etc.); wymowa; akcent; kompozycja komunikatu itp. Jest jeszcze jedna istotna zależność, którą należy sobie uświadomić. Chodzi o to, że mówimy o relacjach język kontekst w dwóch wymiarach, których odmienności często nie bierze się pod uwagę. W relacji język kontekst ten ostatni występuje: 1) jako niezbędny punkt odniesienia przy ustalaniu referencji poszczególnych argumentów w zdaniu, tu także dookreślenia wyrażeń nieostrych i wieloznacznych oraz 2) kontekst jako element znaczący, korygujący systemową treść zdania. Wpływ pierwszego nie powoduje konfliktu ze znaczeniem systemowym zdania (przejście między niezależną od wąskiego kontekstu komunikacyjnego denotacją i wyznaczaną dla danej sytuacji komunikacyjną referencją por. rozróżnienie w Lyons 1995: 76). Drugi rodzaj oddziaływań kontekstu na język będzie powodował odejście od treści literalnej. Zdanie poprawne gramatycznie może wystąpić w trzech postaciach: 1) zdanie; 2) wypowiedź o sensie literalnym, czy jak mówi Recanati, m- literalnym, minimalnie literalnym, czyli minimalnie odmiennym od znaczenia literalnego systemowego Recanati 2002 i 2004; 3) wypowiedź nieliteralna. W wypowiedzi typu 2 11
propozycja jest wyrażona przez zestawienie składników zdania; w wypowiedzi typu 3 propozycja stanowi implikaturę. Dla zobrazowania, przywołajmy przykład Recanatiego (2004): Jestem Francuzem. > Jestem Francuzem. > A: Umiesz gotować? B: Jestem Francuzem. brak kontekstu; zdanie; poza kontekstem, znaczenie literalne kontekst 1 wypowiedź; w kontekście, znaczenie literalne kontekst 2 wypowiedź; w kontekście, znaczenie nieliteralne Podsumujmy wnioski. Zjawiska określane jako informacje przekazywane implicytnie są pochodzenia zarówno semantycznego jak i pragmatycznego. Widzimy, że składniki obu przedstawionych wcześniej zestawień (1. wrażliwość na kontekst; 2. informacje komunikowane implicytnie) nie pokrywają się. Nie ma więc prostej kongruencji między informacjami przekazywanymi jawnie i wrażliwością wypowiedzi na kontekst. Przedstawiony wcześniej model zależności między językiem a kontekstem jest akceptowalny, jeżeli weźmiemy pod uwagę tylko to, co Kerbrat-Orecchioni określiła jako niedopowiedzenia (implikatury konwersacyjne, illokucje, tropy aluzje, ironia etc.). Część potencjalnych informacji implicytnych daje się bowiem określić już na poziomie zdania (sądy implikowane, presupozycje, założenia pytania itd.). Nie sposób natomiast, choćby w przybliżeniu zakreślić granicy możliwego użycia niedopowiedzeń. Właściwie każde zdanie użyte w odpowiednim kontekście może komunikować różne informacje nie wprost 9. Struktura samego zdania nie zabezpiecza wypowiedzi przed użyciem figuratywnym. Kontekst może stanowić ostateczne miejsce interpretacji - kontekst ma ostatnie słowo. Mało tego, jak powiedzieliśmy, żeby stać się implikaturą, zdanie nie musi być nawet poprawne gramatycznie. W tym sensie ma chyba rację N. Chomsky, gdy pisze w Knowledge of Language: Musimy rozróżnić między znaczeniem literalnym wyrażenia językowego wytwarzanym przez S i tym, co S miał na myśli, kiedy tworzył tę wypowiedź. ( ) Pierwsze pojęcie może być wytłumaczone w ramach teorii języka. Drugie nie ma szczególnie nic wspólnego z językiem; równie dobrze mogę spytać, przy tym samym rozumieniu znaczenia, co S miał na myśli, trzaskając drzwiami. (Chomsky 1986, 76) Cóż, okazuje się, że sam język to stanowczo za mało, żeby ludzie się ze sobą dogadali. Literatura: 9 G. Leech i J. Thomas (1990, 104) piszą: A statement This is thirsty work, for example, may have the ulterior illocutionary force, in context, of requesting a drink. It is difficult to find a sentence which could not be used as an indirect speech act, given a suitable context. 12
Austin J. L., 1993, Jak działać słowami, [w:] tegoż, Mówienie i poznawanie. Rozprawy i wykłady filozoficzne, przekł. B. Chwedeńczuk, Warszawa. Bach K., 1994, Conversational impliciture, Mind and Lanaguage 9, s. 124-162. Blakemore D., 1992, Understanding Utterances. An Introduction to Pragmatics, Oxford. Carston R., 2002, Thoughts and utterances. The Pragmatics of Explicit Communication, Oxford. Carston R., 2004, Relevance theory and the saying/implicating distinction, [w:] Horn L. R. and Ward G. (eds.), Handbook of pragmatics, Oxford, s. 633-656. Chomsky N., 1986, Knowledge of Language: Its Nature, Origin, and Use, New York. Ducrot O., 1984, Le Dire et le Dit, Paris. Grice H. P., 1977, Logika a konwersacja, Przegląd Humanistyczny nr 6, s. 85-99. Grice P., 1989, Studies in the way of words, Cambridge. Grzegorczykowa R., 2002, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa. Huang Y., 2007, Pragmatics, Oxford. ISJP: Inny słownik języka polskiego, t. I, pod red. M. Bańki, Warszawa 2000. Kerbrat-Orecchioni C., 1986, L implicite, Paris. Leech G. i J. Thomas, 1990, Language, meaning and context: pragmatics, [w:] An Encyclopaedia of Language, ed. N.E. Collinge, London and New York, s. 94-113. Levinson S. C., 2000, Presumptive meanings: the theory of generalized conversational implicature, Cambridge. Lyons J., 1989, Semantyka, t. 2, Warszawa. Lyons J., 1995, Lexical semantics, Cambridge. Pachocińska E., 2008, Problemy współczesnej pragmatyki, [w:] Język poza granicami języka, pod red. A. Kiklewicza i J. Dębowskiego, Olsztyn. Padučeva E., 1987, Presupozycje a inne typy informacji zdaniowej nie wyrażone wprost, Przegląd Humanistyczny 6, s. 93-109. Padučeva E., 1992, Wypowiedź i jej odniesienie do rzeczywistości. Referencyjne aspekty znaczenia zaimków, Warszawa. Recanati F., 1988, Pragmatics, [w:] Routledge Encyclopedia of Philosophy, red. E. Craig, London, s. 620-633. Recanati F., 2001, What is said, Synthése 125, s. 75-91. Recanati F., 2002, Literal/nonliteral, Midwest Studies in Philosophy 25, s. 264-274. Recanati F., 2004, Literal meaning, Cambridge. SJPSZ: Słownik języka polskiego, t. I, red. M. Szymczak, Warszawa 1996. Sperber D., D. Wilson, 1986, Relevance: Communication and Cognition, Oxford: Blackwell. Stalnaker R., 1978, Common ground, Linguistics and Philosophy 25. Tokarz M., 2006, Argumentacja, perswazja, manipulacja, Gdańsk. USJP: Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. I, Warszawa 2003. 13