Autorzy: Część I Katarzyna Bilińska-Reformat Wstęp, rozdział 3 1, 3 3 Joanna Wiechoczek Rozdział 1 1 Aleksandra Burgiel Rozdział 1 2 Izabela Sowa Rozdział 1 3 Jolanta Zrałek Rozdział 1 3 Mirosław Rajzer Rozdział 2 1 Katarzyna Rupik Rozdział 2 2, 2 3 Sławomir Smyczek Rozdział 2 4 Beata Reformat Rozdział 3 2 Justyna Matysiewicz Rozdział 3 3 Część II Katarzyna Bilińska-Reformat Rozdział 4 1, 6 1, 8 1 Katarzyna Rupik Rozdział 4 2, 6 2, 8 2 Justyna Matysiewicz Rozdział 4 3, 6 3, 8 3 Sławomir Smyczek Rozdział 4 4, 6 4 Joanna Wiechoczek Rozdział 4 5, 5 3, 6 5, 7 2, 8 5 Aleksandra Burgiel Rozdział 5 1; 5 2, 7 1, 8 4 Witold Hantke Rozdział 5 1, 5 2, 7 1 Jolanta Zrałek Rozdział 6 4 Izabela Sowa Rozdział 8 4 Beata Reformat Rozdział 8 1 Recenzent: prof. dr hab. Jan W. Wiktor Projekt okładki: Aleksandra Olszewska Redakcja: Leszek Plak Copyright by Wydawnictwo PLACET, 2009 Publikacja dofinansowana z grantu nr 1 H02D 016 29, nr umowy 0286/H02/2005/29. WYDANIEebook Wszelkie prawa zastrzeżone. Publikacja ani jej części nie mogą być w żadnej formie i za pomocą jakichkolwiek środków technicznych reprodukowane bez zgody właściciela copyright. Wydawca Wydawnictwo PLACET 01-517 Warszawa ul. Mickiewicza 18a/1 tel. (22) 8393626 fax. (22) 8396761 http://www.placet.pl redakcja@placet.pl ISBN 978-83-7488-049-7 Skład i łamanie: Wydawnictwo PLACET
Spis treści Wstęp (K. Bilińska-Reformat)... 6 Część I. Teoretyczne podstawy relacji rynkowych... 8 Rozdział 1. Uczestnicy rynku jako podmioty relacji... 9 1. Przedsiębiorstwa jako podmioty rynkowe (J. Wiechoczek)...10 1.1. Pojęcie przedsiębiorstwa w różnych dyscyplinach naukowych...10 1.2. Rodzaje przedsiębiorstw i kryteria ich podziału...14 1.3. Cele przedsiębiorstwa...18 1.4. Powiązania przedsiębiorstwa z otoczeniem...20 2. Indywidualne podmioty konsumpcji (A. Burgiel)...24 2.1. Pojęcia konsumenta i gospodarstwa domowego...24 2.2. Zachowania konsumentów i gospodarstw domowych...25 2.3. Typy, struktura i cechy gospodarstw domowych...29 3. Instytucje rynkowe i regulacyjne (I. Sowa, J. Zrałek)...35 3.1. Pojęcie i cechy instytucji rynkowych i regulacyjnych...35 3.2. Rodzaje i zadania instytucji rynkowych...37 Rozdział 2. Relacje podmiotów rynkowych w teorii marketingu...45 1. Relacje w paradygmatach marketingu (M. Rajzer)...46 1.1. Istota relacji rynkowych...46 1.2. Podstawowe paradygmaty marketingu...47 1.3. Cele przedsiębiorstwa a paradygmaty marketingu...50 1.4. Cele przedsiębiorstwa w marketingu relacji...52 2. Istota i zakres relacji (K. Rupik)...56 3. Klasyfikacja relacji i ich elementy (K. Rupik)...66 4. Relacje w teorii konsumpcji (S. Smyczek)...71 Rozdział 3. Uwarunkowania kształtowania relacji podmiotów rynkowych...81 1. Charakterystyka współczesnego otoczenia przedsiębiorstw (K. Bilińska-Reformat)...82 2. Zewnętrzne uwarunkowania relacji (B. Reformat)...84 2.1. Uwarunkowania ekonomiczne...85 2.2. Uwarunkowania techniczno-technologiczne...88 2.3. Uwarunkowania społeczno-kulturowe...90 2.4. Uwarunkowania polityczno-prawne...93 3. Wewnętrzne uwarunkowania budowy relacji (K. Bilińska-Reformat, J. Matysiewicz)...95 3.1. Zasoby przedsiębiorstwa jako uwarunkowania wewnętrzne budowy relacji pomiędzy podmiotami rynkowymi...96 3.2. Wpływ zasobów przedsiębiorstwa na kreowanie długoterminowych relacji z partnerami rynkowymi...100
4 Relacje podmiotów rynkowych w warunkach zmian Część II. Wyniki badań empirycznych...107 Rozdział 4. Charakterystyka badanych rynków...108 1. Charakterystyka rynku FMCG (K. Bilińska-Reformat)...109 2. Charakterystyka rynku odzieżowego (K. Rupik)...113 3. Charakterystyka rynku usług medycznych wybrane aspekty (J. Matysiewicz)...117 4. Charakterystyka rynku usług bankowych (S. Smyczek)...120 5. Charakterystyka rynku dóbr trwałych (J. Wiechoczek)...125 Rozdział 5. Metodyka badań empirycznych sektora przedsiębiorstw...137 1. Ogólne założenia badań bezpośrednich (A. Burgiel, W. Hantke)...131 2. Metodyka badań bezpośrednich przedsiębiorstw (A. Burgiel, W. Hantke)...133 3. Charakterystyka próby badanych przedsiębiorstw (J. Wiechoczek)...137 Rozdział 6. Wyniki badań bezpośrednich przedsiębiorstw w sferze budowy relacji...141 1. Relacje przedsiębiorstw działających na rynku FMCG z wybranymi podmiotami rynkowymi i ich determinanty wyniki badań (K. Bilińska-Reformat)...141 2. Relacje przedsiębiorstw odzieżowych z wybranymi podmiotami rynkowymi i ich determinanty wyniki badań (K. Rupik)...151 3. Relacje jednostek usług medycznych z podmiotami na rynku i ich determinanty wyniki badań (J. Matysiewicz)...162 4. Relacje banków z wybranymi podmiotami i ich determinanty wyniki badań (S. Smyczek, J. Zrałek)...172 5. Relacje przedsiębiorstw działających na rynku dóbr trwałych z wybranymi podmiotami i ich determinanty wyniki badań (J. Wiechoczek)...182 Rozdział 7. Metodyka badań empirycznych klientów indywidualnych...196 1. Metodyka badań bezpośrednich klientów indywidualnych (A. Burgiel, W. Hantke)...196 2. Charakterystyka próby klientów indywidualnych (J. Wiechoczek)...201 Rozdział 8. Wyniki badań prowadzonych wśród klientów indywidualnych...206 1. Wyniki badań uzyskane wśród klientów placówek handlowych FMCG (K. Bilińska-Reformat, B. Reformat)...206 1.1. Relacje klientów z placówkami handlowymi i ich determinanty wyniki badań...206 1.2. Identyfikacja determinant relacji placówka handlowa klient na podstawie analizy czynnikowej...217 2. Wyniki badań uzyskane wśród klientów indywidualnych kupujących odzież (K. Rupik)...227 2.1. Relacje klientów z dostawcami odzieży i ich determinanty wyniki badań...227 2.2. Identyfikacja determinant relacji dostawca odzieży klient na podstawie analizy czynnikowej...240 3. Wyniki badań uzyskane wśród pacjentów korzystających z usług placówek medycznych (J. Matysiewicz)...250
Spis treści 5 3.1. Relacje pacjentów z jednostkami medycznymi i ich determinanty wyniki badań...250 3.2. Identyfikacja determinant relacji jednostka medyczna pacjent na podstawie analizy czynnikowej...266 4. Wyniki badań uzyskane wśród klientów indywidualnych banków (A. Burgiel, I. Sowa)...269 4.1. Relacje klientów z bankami i ich determinanty wyniki badań...269 4.2. Identyfikacja determinant relacji bank klient na podstawie analizy czynnikowej...280 5. Wyniki badań uzyskane wśród klientów indywidualnych nabywających dobra trwałe (J. Wiechoczek)...289 5.1. Relacje nabywców mebli ze sprzedawcami i ich determinanty wyniki badań...289 5.2. Identyfikacja determinant relacji sprzedawca mebli klient na podstawie analizy czynnikowej...302 5.3. Relacje nabywców AGD ze sprzedawcami i ich determinanty wyniki badań bezpośrednich...314 5.4. Identyfikacja determinant relacji sprzedawca AGD klient na podstawie analizy czynnikowej...329 5.5. Relacje nabywców samochodów osobowych ze sprzedawcami oraz markami samochodów i ich determinanty wyniki badań...341 5.6. Identyfikacja determinant relacji sprzedawca samochodów osobowych klient oraz marka producenta klient na podstawie analizy czynnikowej...362 Zakończenie...387 Bibliografia...391 Spis rysunków...396 Spis tabel...399 Spis wykresów...405
Wstęp Wśród badaczy z zakresu marketingu trwa dyskusja na temat marketingowej koncepcji (orientacji działania) na różnych rynkach. W literaturze zarysowuje się dość wyraźny podział na trzy fazy rozwoju koncepcji marketingu: od koncepcji marketingu transakcyjnego, poprzez marketing strategiczny aż do marketingu partnerskiego (zwanego też marketingiem wzajemnych relacji). Ta ostatnia koncepcja zdobywa coraz więcej zwolenników, zarówno w środowisku naukowym, jak i w praktyce gospodarczej. Jest ona przydatna szczególnie w warunkach rosnącej zmienności otoczenia gospodarczego, która wymusza budowanie więzi pomiędzy podmiotami rynkowymi, co umożliwia osiąganie przewagi konkurencyjnej. Zastosowanie koncepcji marketingu partnerskiego pozwala w perspektywie strategicznej osiągać efekty synergiczne oraz zwiększać szybkość reakcji podmiotów wykorzystujących te relacje na zmiany zachodzące w otoczeniu. Zdaniem wielu autorów wielowymiarowe relacje między sprzedawcą i nabywcą powinny zastąpić transakcję jako podstawową, a zarazem bardziej złożoną zmienną analityczną. Na wielu rynkach transakcje nie są postrzegane przez strony wymiany w ujęciu statycznym, ale z perspektywy całego szeregu kontaktów. Transakcje oprócz wymiaru ekonomicznego posiadają również istotną płaszczyznę niematerialną (np. społeczną, symboliczną, emocjonalną) oraz są związane z przepływem między podmiotami coraz większej liczby strumieni transakcyjnych (obok strumieni zasileniowych). W polskiej praktyce gospodarczej obserwuje się dynamiczny rozwój różnego typu więzi (relacji) pomiędzy podmiotami rynku. W związku z rosnącą zmiennością otoczenia kształtowanie więzi między podmiotami nabiera nowej jakości. Opisany stan rzeczy skłonił do podjęcia badań, które stworzyłyby empiryczną bazę dla weryfikacji hipotez odnoszących się do charakteru i możliwości kształtowania relacji pomiędzy różnymi podmiotami rynku. Celem niniejszego opracowania była identyfikacja, ocena i dokonanie typologii relacji zachodzących pomiędzy podmiotami na wybranych rynkach w Polsce w kontekście zmiennych uwarunkowań poszczególnych rynków. Ponadto ważnym celem było przeprowadzenie badań bezpośrednich pozwalających na empiryczne zweryfikowanie założonych hipotez badawczych. Badaniami objęto następujące rynki: dóbr szybkozbywalnych, wybranych dóbr trwałych (tj. odzieżowy, meblowy, dużych AGD oraz samochodów osobowych), usług medycznych oraz usług bankowych.
7 W pracy przyjęto następujące główne hipotezy badawcze: Między podmiotami rynku są kształtowane specyficzne dla danego rynku relacje, wśród których przeważają relacje typu transakcyjnego. Opisane relacje w dużym stopniu zdeterminowane są zmiennością otoczenia. Podjęta problematyka badawcza i cel postawiony w pracy wymagały wykorzystania wtórnych i pierwotnych źródeł informacji. W warstwie teoretyczno-metodycznej pracy wykorzystano informacje ze źródeł wtórnych, w tym głównie literaturę przedmiotu (krajową i zagraniczną), statystyki GUS oraz prasę ogólnogospodarczą i specjalistyczną. Ponadto przeprowadzono badania pierwotne ilościowe, które posłużyły rozpoznaniu relacji (szczegółowa metodyka przeprowadzonych badań została przedstawiona w części drugiej opracowania). Przedmiotem badań w pracy były relacje pomiędzy podmiotami reprezentującymi wszystkie rynki oddziaływania przedsiębiorstwa (na gruncie koncepcji marketingu wzajemnych relacji), a więc zarówno relacje B2B, B2C, jak i C2B. Podmiotem badań o zasięgu ogólnopolskim były przedsiębiorstwa oraz konsumenci indywidualni. Niniejsza praca składa się z dwóch części, tj. teoretycznej oraz empirycznej. Cześć pierwsza jest zbudowana z trzech rozdziałów. W pierwszym dokonano charakterystyki podmiotów rynkowych będących obiektami przeprowadzonych badań (przedsiębiorstwa, konsumenci i gospodarstwa domowe oraz instytucje rynkowe i regulacyjne). Drugi rozdział przedstawia zagadnienia związane bezpośrednio z pojęciem relacji. Scharakteryzowano w nim relacje w świetle paradygmatów marketingowych, przedstawiono istotę i zakres relacji, wskazano podstawowe klasyfikacje relacji i ich elementy oraz omówiono relacje na tle teorii konsumpcji. W rozdziale trzecim zaprezentowano uwarunkowania środowiskowe kształtowania relacji, zaznaczono tu również istotny wpływ zmienności otoczenia na ich tworzenie. Druga część pracy zawiera założenia oraz wyniki badań bezpośrednich. Dokonano w niej charakterystyki badanych rynków, opisano metodykę prowadzonych badań bezpośrednich w odniesieniu do przedsiębiorstw i klientów indywidualnych oraz przedstawiono wyniki badań i analiz dla poszczególnych rynków oraz wnioski z nich płynące. Wyniki badań empirycznych powinny szczególnie zainteresować menedżerów zatrudnionych zarówno w przedsiębiorstwach produkcyjnych, jak i handlowych oraz innych usługowych (np. usług finansowych, bankowych), które już budują lub dopiero zamierzają kształtować świadomie w przyszłości relacje z różnymi podmiotami ze swojego otoczenia. Wnioski z badań mogą też zainspirować ich do dalszych poszukiwań w sferze możliwości kształtowania i utrwalania korzystnych relacji z różnymi podmiotami.
Część I Teoretyczne podstawy relacji rynkowych
Uczestnicy rynku jako podmioty relacji 1 W niniejszym rozdziale dokonuje się analizy głównych podmiotów rynkowych funkcjonujących w gospodarce rynkowej. Skoncentrowano przy tym uwagę na trzech rodzajach podmiotów stanowiących główne obiekty badań marketingowych. Są to przedsiębiorstwa, konsumenci, gospodarstwa domowe oraz instytucje rynkowe, które wspomagają ich działanie takie jak: banki, ubezpieczyciele oraz inne rodzaje instytucji finansowych wraz z brokerami, agencjami reklamowymi i instytucjami zapewniającymi dostęp do informacji. Instytucje te mają różny wpływ na efektywność i skuteczność działań wymienionych podmiotów rynkowych. Całość problematyki rozdziału I została podzielona na trzy podrozdziały. Pierwszy z nich zawiera zarys funkcjonowania przedsiębiorstwa, wynikający z jego istoty oraz czynników go kształtujących. Prezentuje się w nim definicje przedsiębiorstw w różnych dyscyplinach naukowych, poszczególne rodzaje przedsiębiorstw, ich cele oraz kryteria podziału, a także ich powiązania z otoczeniem. Podrozdział drugi zawiera ogólną charakterystykę indywidualnych podmiotów konsumpcji, które tworzą konsumenci i gospodarstwa rynkowe. Analizie poddano ich zachowania rynkowe. Definiując kategorie konsumenta i gospodarstwa domowego, ich strukturę, pokazuje się jednocześnie ich związek z otoczeniem rynkowym. Podrozdział trzeci zawiera analizę instytucji rynkowych, wspomagających funkcjonowanie podmiotów rynkowych. Szczególną uwagę poświęca się rodzajom instytucji rynkowych, ich cechom, które to wyznaczają im kluczowe role i zadania w dziedzinie obsługi rynku. Rozdział ten jest wprowadzeniem do dalszych rozważań, a jednocześnie do badań nad kształtowaniem relacji podmiotów rynkowych.
10 Relacje podmiotów rynkowych w warunkach zmian 1. Przedsiębiorstwa jako podmioty rynkowe 1.1. Pojęcie przedsiębiorstwa w różnych dyscyplinach naukowych Przedsiębiorstwa są podstawowymi podmiotami systemu gospodarczego każdego kraju. Wypracowują one największą cześć dochodu narodowego, a stopień ich efektywności ekonomicznej wpływa na poziom życia danego społeczeństwa. W literaturze przedmiotu pojęcie przedsiębiorstwa jest różnorodnie definiowane, co wynika zarówno z odmiennych podejść do przedsiębiorstwa różnych dyscyplin naukowych, jak i wielu innych czynników o rozmaitym charakterze. Już w samej teorii ekonomii występują istotne różnice w rozumieniu pojęcia przedsiębiorstwa. Przykładowo w ekonomii neoklasycznej pojawia się marginalistyczna koncepcja przedsiębiorstwa. Zakłada ona, że przedsiębiorstwo działając w doskonale konkurencyjnym otoczeniu rynkowym podejmuje racjonalne decyzje, kierując się motywem maksymalizacji zysku. 1 Natomiast wg podejścia ewolucyjnego w ekonomii racjonalność decyzji przedsiębiorstwa jest ograniczona, co wynika z jednej strony z niemożności pozyskania kompleksowych informacji o kierunkach zmian uwarunkowań w otoczeniu w przyszłości, a z drugiej występujących wewnątrz samego przedsiębiorstwa sprzeczności między jego właścicielami, akcjonariuszami, menedżerami oraz innymi grupami pracowników. 2 Nauki o zarządzaniu postrzegają przedsiębiorstwo głównie jako kategorię organizacyjną. Według nich przedsiębiorstwo stanowi jednostkę zorganizowaną, do 1 Racjonalność decyzji opiera się tu na porównywaniu krańcowych kosztów pozyskania czynników produkcji z krańcowymi przychodami uzyskiwanymi z tych czynników. Więcej na temat neoklasycznej teorii przedsiębiorstwa zob.: Gruszecki T., Współczesne teorie przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa 2002, s. 56 59, Gorynia M., Zachowania przedsiębiorstw w okresie transformacji. Mikroekonomia przejścia, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 1998, s. 13 22. 2 Celem przedsiębiorstwa wg teorii ewolucyjnej jest jak najszybsze wejście na rynek, by osiągnąć wysoką rentowność kapitału, a następnie utrzymanie się na nim jak najdłużej przy coraz niższej rentowności kapitału, przy której konkurenci nie mogą się już utrzymać. Noga A., Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2009, s. 179 181. Zob. też: Gołębiowski T. (red.), Przedsiębiorstwo na rynku międzynarodowym. Analiza strategiczna, PWN, Warszawa 1994, s. 11.
Uczestnicy rynku jako podmioty relacji 11 której odnoszą się sformułowane zasady racjonalnej organizacji. 3 Z kolei w ujęciu nauk prawnych przedsiębiorstwo jest utożsamiane z podmiotem posiadającym zdolność do wykonywania określonych czynności prawnych. W tym ujęciu przedsiębiorstwo należy rozumieć jako zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej, który obejmuje w szczególności: oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa), własność nieruchomości lub ruchomości (w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów) oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości, prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości, wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne, koncesje, licencje oraz zezwolenia, patenty i inne prawa własności przemysłowej, majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne, tajemnice przedsiębiorstwa, księgi oraz dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. 4 Prawo (w szczególności handlowe, cywilne, pracy) reguluje stosunki zachodzące między przedsiębiorstwem a innymi osobami prawnymi oraz fizycznymi, jak również wewnątrz samego przedsiębiorstwa. Inaczej pojęcie przedsiębiorstwa jest definiowane w socjologii (m.in. socjologii organizacji i socjologii pracy). Przedsiębiorstwo jest tu traktowane jako kategoria społeczna. Dlatego też w jej centrum zainteresowania są pracownicy tworzący określone grupy społeczne funkcjonujące w przedsiębiorstwie, stosunki zachodzące między nimi, ich motywacje, jak również funkcje pełnione przez przedsiębiorstwo w systemie społecznym. Podobnie pojęcie przedsiębiorstwa traktuje psychologia, dla której przedmiotem zainteresowania są zachowania ludzi w przedsiębiorstwie oraz relacje zachodzące między różnymi grupami pracowniczymi. Z uwagi na problematykę niniejszego opracowania warto jeszcze przytoczyć interesującą, aczkolwiek dyskusyjną teorię konfirmy: nowoczesnego przedsiębiorstwa i powrotu do korzeni przedsiębiorczości zaproponowaną przez A. Nogę. 5 Autor ten konfirmą (od połączenia słów: konsument i firma) nazywa to przedsiębiorstwo, które ma wiele konfirmacji, czyli silnych korzystnych związków z konsumentami (konfirmacje oznaczają najwyższe ontologiczne potwierdzenie przedsiębiorstw w gospodarce, czyli przez konsumentów). W myśl tej teorii konsumenci stają się częścią przedsiębiorstwa, a zarazem najważniejszym (symbolicznym lub faktycznym) jego szefem. W konfirmie występuje największa zbieżność interesów 3 Por. Sudoł S., Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Zarządzanie przedsiębiorstwem, PWE, Warszawa 2006, s. 34. 4 Kodeks cywilny, Księga pierwsza, Część ogólna, Dział III Przedsiębiorcy i ich oznaczenia, art. 55[1]. 5 Zob. więcej: Noga A., Teorie, op. cit., s. 208 316.
12 Relacje podmiotów rynkowych w warunkach zmian przedsiębiorców, właścicieli oraz konsumentów. Ponieważ konfirma jest najbardziej pożądanym miejscem pracy, przyciąga utalentowanych pracowników, innowacyjną wiedzę oraz kapitał podwyższonego ryzyka. Zgodnie z tą teorią konfirma staje się najbardziej pełnokrwistym przedsiębiorstwem, zarówno w sensie ontologicznym, jak i pragmatycznym docelowym w poszukiwaniach przez przedsiębiorców. 6 Na bazie teorii konfirmy A. Noga sformułował definicję przedsiębiorstwa, wg której jest ono względnie trwałą organizacją i instytucją gospodarki [ ], która dzięki swoim licznym odkrytym i potencjalnym autonomicznym zdolnościom zapewnia gospodarstwom domowym wyższą długookresową użyteczność z posiadanego przez nie kapitału (ludzkiego, rzeczowego, pieniężnego, intelektualnego, społecznego), niż mogłyby same osiągnąć przez własne gospodarowanie w gospodarce rynkowej, państwowej lub jakiejkolwiek ich mieszance. 7 Analizując odmienne definiowanie pojęcia przedsiębiorstwa przez różne dyscypliny naukowe można zauważyć, że zróżnicowanie to wynika głównie z przyjęcia za podstawę badań poszczególnych dyscyplin innych obszarów czy aspektów funkcjonowania przedsiębiorstwa. Trudności w sformułowaniu jednolitej, uniwersalnej definicji pojęcia przedsiębiorstwo wynikają ponadto z wielu innych czynników. Odmienności w definiowaniu wiążą się z różnym usytuowaniem przedsiębiorstwa w gospodarce narodowej, zróżnicowanym zakresem jego samodzielności decyzyjnej w zależności od ustroju polityczno-gospodarczego (co wpływa na zadania pełnione przez przedsiębiorstwo oraz warunki jego funkcjonowania), jak również dużą różnorodnością przedsiębiorstw pod względem wielkości, form własności i statusu prawnego, typu oraz rodzaju działalności. Ponadto pod wpływem rozwoju gospodarczego, postępujących procesów globalizacyjnych, postępu technicznego można zaobserwować duże przemiany zachodzące w przedsiębiorstwach, których efektem jest, m.in. rozpoczęcie działalności w nowych obszarach (np. opiece zdrowotnej, edukacji, kulturze) czy powierzanie zewnętrznym usługodawcom określonych zadań dotychczas przez nie realizowanych (outsourcing), a także zanikanie pewnych form przedsiębiorstw i pojawianie się nowych, wcześniej nieznanych (np. przedsiębiorstwa wirtualne, fraktalne). W ujęciu ekonomicznym, przyjętym na potrzeby niniejszego opracowania, przedsiębiorstwo będzie definiowane jako wyodrębniona prawnie, organizacyjnie i ekonomiczne jednostka prowadząca działalność gospodarczą w celu osiągnięcia zysku. Przedsiębiorstwo, poprzez prowadzoną działalność gospodarczą, dążący 6 Ibidem, s. 225. 7 Ibidem, s. 226.
Uczestnicy rynku jako podmioty relacji 13 do zaspokojenia potrzeb innych podmiotów życia społecznego (osób, instytucji) przez wytwarzanie produktów i/lub świadczenie usług, a działalność ta jest motywowana chęcią uzyskania korzyści majątkowych, przy czym jest ona prowadzona samodzielnie na ryzyko właściciela czy właścicieli. 8 Przedsiębiorstwo od innych podmiotów gospodarczych odróżniają następujące atrybuty: 9 prowadzenie działalności gospodarczej w sposób ciągły w dłuższym okresie (a nie przypadkowo, incydentalnie) 10, wydzielenie, pochodzących od właściciela i służących realizacji określonych celów, zasobów kapitałowych, materialnych i ludzkich, wartości niematerialnych oraz prawnych (np. praw do wynalazków, patentów, licencji, wzorów użytkowych i przemysłowych, itp.), w tym również nazwy, znaku towarowego (zarejestrowanej marki), reputacji w obrębie tych zasobów, jak i między nimi zachodzą określone procesy, samodzielność decyzyjna, która oznacza autonomię przedsiębiorstwa przy podejmowaniu decyzji o rodzaju, przedmiocie, charakterze i terytorium prowadzonej działalności, jego wewnętrznej organizacji, stosunkach z podmiotami w otoczeniu, itp. 11, dążenie do uzyskania ze swojej działalności określonych korzyści, w tym szczególnie maksymalizacji dochodowości zaangażowanych zasobów (zgodnie 12 z zasadą gospodarności), pozostawanie w stałych relacjach z różnorodnymi podmiotami otoczenia, w którym przedsiębiorstwo funkcjonuje (m.in. poprzez ciągłe zaspokajanie potrzeb innych podmiotów gospodarczych, instytucji czy osób fizycznych, będących jego klientami, za pomocą swoich produktów i usług, jak też wymianę dóbr 13 z innymi jednostkami ze sfery zaopatrzeniowej oraz sprzedaży), 8 Por. Sudoł S., Przedsiębiorstwo., op.cit., s. 34. 9 Por. Strużycki M. (red.), Zarządzanie przedsiębiorstwem, Difin, Warszawa 2004, s. 102 103; Sudoł S., Przedsiębiorstwo, op. cit., s. 37 38; Kortan J. (red.), Podstawy ekonomiki i zarządzania przedsiębiorstwem, C.H. Beck, Warszawa 1997, s. 72 73. 10 W dłuższym czasie prowadzenia działalności gospodarczej przez przedsiębiorstwo mogą zmieniać się jego wielkość, forma organizacyjno-prawna, przedmiotowy i przestrzenny obszar działania, relacje z poszczególnymi podmiotami otoczenia. Oznacza to, że przedsiębiorstwo jest systemem dynamicznym, ulegającym przeobrażeniom w określonych warunkach. 11 Autonomia ta jest ograniczona jedynie przepisami prawa. 12 Przedsiębiorstwo powinno działać zgodnie z zasadą równowagi finansowej lub samofinansowania, co oznacza, że koszty pokrywa z uzyskiwanych przychodów. 13 Ze względu na utrzymywanie związków z otoczeniem przedsiębiorstwo można uznać za system otwarty.
14 Relacje podmiotów rynkowych w warunkach zmian realizacja działalności na swoje ryzyko, co oznacza, że przedsiębiorstwo odpowiada za swoje zobowiązania i musi liczyć się z możliwością poniesienia strat, czy nawet utraty kapitału, ponoszenie odpowiedzialności karnej za przestępcze działania pracowników, nawet w przypadku, gdyby przyniosły one przedsiębiorstwu korzyści majątkowe. W literaturze oraz praktyce gospodarczej przedsiębiorstwo określa się często mianem firmy, jednak pojęcie to ma inne znaczenie w sensie prawnym. Firma jest bowiem rozumiana jako instytucja prawna i oznacza nazwę (łącznie ze znakiem graficznym, czyli logo) pod jaką osoba fizyczna lub osoba prawna prowadzi przedsiębiorstwo albo działalność gospodarczą 14, przy czym nazwa ta może być prawnie chroniona. Wiele przedsiębiorstw może działać pod jedną nazwą, czyli w ramach jednej firmy, jednak każde z nich musi mieć w nazwie i/lub logo element, który umożliwi odróżnienie poszczególnych podmiotów wchodzących w skład danej firmy. Czasem jako synonimu pojecia przedsiębiorstwa używa się określenia zakład. Nie są to jednak pojęcia tożsame, gdyż zakład stanowi jednostkę gospodarczą (wyodrębnioną pod względem techniczno-produkcyjnym oraz terytorialnym) wchodzącą w skład przedsiębiorstwa, przy czym poszczególne jednostki mogą mieć różny stopień odrębności (w tym zróżnicowany stopień samodzielności finansowej). Przedsiębiorstwo jest kategorią ekonomiczną i prawną, natomiast zakład, podobnie jak filia czy oddział, są kategoriami terytorialnymi i organizacyjnymi, a niekiedy produkcyjnymi (np. w przypadku zakładu fabryki). 1.2. Rodzaje przedsiębiorstw i kryteria ich podziału W gospodarce funkcjonuje wiele różnych typów przedsiębiorstw. Ta mnogość przedsiębiorstw powoduje zatem potrzebę ich klasyfikacji i to ze względu na wiele kryteriów. Wiąże się to, m.in. z tym, że określone problemy w sferze zarządzania są rozwiązywane w zróżnicowany sposób właśnie w zależności od typu przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa można sklasyfikować według wielu różnych kryteriów, które prezentuje tabela 1. 14 Zob. Kodeks cywilny, Księga pierwsza, Część ogólna, Dział III Przedsiębiorcy i ich oznaczenia, art. 43 (1 10).
Uczestnicy rynku jako podmioty relacji 15 Tab. 1. Typologia przedsiębiorstw Kryterium podziału Forma prawna (organizacyjnoprawna) Forma własności Rodzaj prowadzonej działalności Typy przedsiębiorstw regulowane przepisami prawa cywilnego przedsiębiorstwa własności indywidualnej (jednoosobowe) spółki cywilne regulowane przepisami prawa handlowego spółki prawa handlowego osobowe (spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa, komandytowo-akcyjna) kapitałowe (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka akcyjna) państwowe przedsiębiorstwa skarbu państwa (np. w Polsce działające na podst. ustawy o przedsiębiorstwie państwowym oraz mające formę jednoosobowych spółek skarbu państwa, działające w oparciu o kodeks spółek handlowych) przedsiębiorstwa stanowiące własność państwowych osób prawnych przedsiębiorstwa z przewagą kapitału państwowego prywatne (w formie różnych spółek, np. spółki menedżerskiej, pracowniczej) z kapitałem krajowym zagraniczne z kapitałem mieszanym spółdzielnie samorządu terytorialnego będące własnością gmin (przedsiębiorstwa komunalne) będące własnością powiatów będące własnością województw mieszane (państwowo-prywatne) produkcyjne (wytwórcze) przedsiębiorstwa przemysłowe (wydobywcze i przetwórcze) przedsiębiorstwa budowlane przedsiębiorstwa rolne handlowe przedsiębiorstwa handlu hurtowego przedsiębiorstwa handlu detalicznego usługowe, np.: przedsiębiorstwa finansowe (banki, firmy ubezpieczeniowe) przedsiębiorstwa transportowo-spedycyjne przedsiębiorstwa turystyczne przedsiębiorstwa usług kulturalnych