SPOŁECZNA odpowiedzialność biznesu. Raport skrócony

SPOŁECZNA odpowiedzialność biznesu Raport skrócony 1

Raport powstał w ramach projektu Partnerstwo w realizacji projektów szansą rozwoju sektora MSP. Projekt realizowany jest przez Związek Rzemiosła Polskiego (ZRP) oraz Mazowiecką Izbę Rzemiosła i Przedsiębiorczości (MIRIP) w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet II Rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw oraz poprawa stanu zdrowia osób pracujących, Działanie 2.1. Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki, Poddziałanie 2.1.2. Partnerstwo dla zwiększenia adaptacyjności. Raport został opracowany przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o. o. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 17 90 248 Łódź tel. 42 633 17 19 www.inse.org.pl 2 Druk: Drukarnia Cyfrowa i Wydawnictwo Piktor ul. Tomaszowska 27, 93 231 Łódź tel.: 42 659 71 78, faks: 42 617 03 07 www.piktor.pl Łódź 2012

Spis treści 1. Metodologia przeprowadzonych badań... 5 1.1. Koncepcja metodologiczna badań wraz z pytaniami badawczymi... 5 1.2. Zastosowane techniki badawcze... 6 1.3. Definicja operacyjna zastosowana w badaniu... 7 2. Województwo mazowieckie... 8 2.1. Analiza wyników badań ilościowych... 8 2.2. Analiza wyników badań jakościowych... 19 3. Województwo łódzkie... 22 3.1. Analiza wyników badań ilościowych... 22 3.2 Analiza wyników badań jakościowych... 33 4. Województwo podlaskie... 38 4.1. Analiza wyników badań ilościowych... 38 4.2. Analiza wyników badań jakościowych... 48 5. Województwo lubelskie... 50 5.1. Analiza wyników badań ilościowych... 50 5.2. Analiza wyników badań jakościowych... 59 6. Zbiorcze wnioski z badań ilościowych i jakościowych... 63 Spis tabel... 70 Spis wykresów... 70 Spis schematów... 70 Spis ilustracji... 70 3

4

1. Metodologia przeprowadzonych badań 1.1. Koncepcja metodologiczna badań wraz z pytaniami badawczymi Celem badań z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR Corporate Social Responsibility) było przede wszystkim zdobycie informacji dotyczących sposobów postrzegania i definiowania tej koncepcji przez przedsiębiorców oraz sposobów jej wdrażania w małych i średnich przedsiębiorstwach. W ramach powyższych dwóch głównych celów wyodrębnione zostały cele szczegółowe: Schemat 1. Główne i szczegółowe cele badania SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU Postrzeganie i definiowanie społecznej odpowiedzialoności biznesu przez przedsiębiorców Stopień i sposoby wdrażania społecznej odpowiedzialności biznesu w sektorze MŚP 5 Poznanie zakresu wiedzy na temat społecznej odpowiedzialności biznesu wraz ze sposobami jej definiowania Poznanie obszarów działań, jakie wchodzą w zakres społecznej odpowiedzialności biznesu zdaniem przedsiębiorców Zdobycie informacji, czy przedsiębiorcy postrzegają społeczną odpowiedzialność biznesu w kategoriach korzyści czy strat dla firmy Zdobycie informacji, jakie działania i z jakich obszarów wdrażane są w sektorze MŚP Zdobycie informacji, czy podejmowane działania są planowaną strategią firmy Określenie potrzeb upowszechniania społecznej odpowiedzialności biznesu W odniesieniu do założonych celów sformułowane zostały następujące pytania badawcze: 1. Czy przedsiębiorcy wiedzą, czym jest społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR)? 2. Jak przedsiębiorcy definiują CSR? 3. Czy przedsiębiorcy realizują działania z zakresu CSR? Jeśli tak, jakie są to działania? 4. W którym z obszarów wyznaczonym przez normę ISO 26000 firmy realizują działania CSR: a. Ład organizacyjny (misja firmy, wartości, wizja)? b. Prawa człowieka (przestrzeganie kodeksów, przepisów, brak dyskryminacji w firmie)?

6 c. Środowisko naturalne (koprodukcja, promowanie postaw proekologicznych wśród pracowników, klientów, kontrahentów, dostawców, dbanie o niskie zużycie energii, wody itp.)? d. Relacje z pracownikami (troska o pracowników, wolny od dyskryminacji sposób rekrutacji, jasny system awansów/kar, udogodnienia dla pracowników z dziećmi, brak dyskryminacji ze względu na płeć, wiek, religię, pochodzenie, rozliczanie nadgodzin, obecność w firmie zrzeszeń lub organizacji, które działają na rzecz pracowników i ich praw)? e. Relacje z konsumentami (rozpatrywanie reklamacji klientów, dostęp do informacji o firmie jej działalności, finansach, zaangażowaniu społecznym)? f. Uczciwe praktyki rynkowe (terminowe wywiązywanie się ze zobowiązań, przeciwdziałanie praktykom korupcyjnym)? g. Zaangażowanie społeczne i rozwój (wspieranie społeczności lokalnej jeśli występuje, to jak często sporadycznie/cyklicznie)? 5. Według jakich norm firmy wdrażają działania z zakresu CSR: a. Normy serii ISO 14000? b. ISO 26000? c. Global Compact AA 1000? d. EMAS Eco Management and Audit Scheme? e. Global Reporting Initiative? f. SA 8000? 6. Czy CSR jest częścią strategii firmy czy może są to działania realizowane nieregularnie/ad hoc? 7. Jakie komórki/działy są w firmie odpowiedzialne za wdrażanie działań z zakresu CSR? 8. Czy w firmie istnieją plany wdrażania działań z zakresu CSR w przyszłości jeśli tak, to czego ta działalność będzie dotyczyć (którego z obszarów wyznaczonego przez normę ISO 26000)? 9. Czy istnieje potrzeba wdrażania w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) działań z zakresu CSR? Dlaczego? 10. Postrzeganie CSR przez MŚP w kategoriach korzyści czy strat? Jakie są korzyści, a jakie czynniki zniechęcające do wdrażania działań z zakresu CSR? 11. Jakie czynniki mogą zachęcać firmy do angażowania się w CSR? 12. Czy instytucje państwowe (lub inne jakie?) mogłyby zachęcić firmy do wdrażania działań z zakresu CSR? Jeśli tak, to w jaki sposób? 1.2. Zastosowane techniki badawcze Badanie zostało przeprowadzone w dwojaki sposób, przy użyciu metody ilościowej oraz jakościowej. Analiza ilościowa została dokonana za pomocą badania telefonicznego, w którym wykorzystano elektroniczną wersję ankiety (CATI Computer Assisted Telephone Interview). Metoda ta jest rekomendowana w sytuacji prowadzenia badań na dużych, rozproszonych przestrzennie próbach, które wyłaniane są na podstawie wspólnej charakterystyki, czyli cech społeczno-demograficznych. Gwarantuje ponadto skrócenie czasu obróbki danych przy jednoczesnej kompleksowej analizie za-

gadnień o charakterze ilościowym. W ramach badania przeprowadzono 1280 wywiadów telefonicznych z respondentami z województwa lubelskiego, łódzkiego, mazowieckiego i podlaskiego w okresie od 28 września do 23 października 2012. Długość trwania wywiadu z respondentem wynosiła średnio 20 minut. Badanie jakościowe zostało przeprowadzone z zastosowaniem pogłębionych wywiadów grupowych (FGI Focus Group Interview). Metoda zogniskowanych wywiadów grupowych FGI polega na przeprowadzeniu dyskusji w relatywnie małej grupie uczestników (8 10 osób), sterowanej na potrzeby badania. Technika ta zalecana jest ze względu na fakt, iż uczestnicy badania wzajemnie na siebie oddziaływają, pobudzając się wzajemnie do dyskusji i do kreatywnego podejścia do analizowanych problemów. Dzięki konfrontacji różnych poglądów i punktów widzenia możliwe jest uzyskanie trafnych i pogłębionych informacji. W ramach badania przeprowadzono 8 wywiadów grupowych, po 2 w każdym z czterech województw, w województwie mazowieckim 2.10.2012 roku, w województwie łódzkim 12.10.2012 roku, w województwie podlaskim 10.10.2012 roku i w województwie lubelskim 4.10.2012 roku. We wszystkich spotkaniach ogółem wzięło udział 64 reprezentantów mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw. Jeden wywiad grupowy trwał przeciętnie około 2 godzin. Zastosowanie zarówno technik ilościowych, jak i jakościowych pozwoliło na poszerzenie perspektywy badawczej oraz zapewniło kompleksowość procesu. Przed przystąpieniem do właściwej fazy badania przeprowadzone zostało dodatkowo badanie pilotażowe, czyli próbne. Podstawę wszystkich działań i czynności podejmowanych jego w ramach stanowi opracowana koncepcja badania właściwego oraz przygotowane narzędzia. Celem badania pilotażowego jest sprawdzenie wszystkich teoretycznych procedur badawczych i elementów procesu badawczego pod kątem ich prawidłowego funkcjonowania w społecznej rzeczywistości i przynoszenia wiedzy niezbędnej do opracowania właściwych wniosków. Badanie pilotażowe realizowane jest przy zastosowaniu analogicznych metod i technik badań, jakie przewidziano na potrzeby realizacji badania właściwego. W ramach badania pilotażowego zostało przeprowadzonych 120 wywiadów telefonicznych oraz 1 fokus, w którym udział wzięło 8 osób. Analizy wstępne przeprowadzone zostały we wrześniu 2012 roku na terenie województwa mazowieckiego. 7 1.3. Definicja operacyjna zastosowana w badaniu Na potrzeby badania przyjęto następującą definicję społecznej odpowiedzialności biznesu jest to koncepcja, zgodnie z którą przedsiębiorstwa dobrowolnie uwzględniają interesy społeczne i ochronę środowiska w swoich strategiach działań na rynku, a także w stosunkach z różnymi grupami interesariuszy 1. 1 www.cte.org.pl/dokument36_definicje_i_pojecia.html (stan z: 10.08.2012).

2. Województwo mazowieckie 2.1. Analiza wyników badań ilościowych Badaniem zostało objętych 320 przedsiębiorców z województwa mazowieckiego. Poniższy wykres przedstawia strukturę zawodów osób ankietowanych. Wykres 1. Struktura respondentów z województwa mazowieckiego 8 właściciel inni prezes dyrektor kierownik współwłaściciel księgowy menadżer specjalista członek zarządu 5,62% 4,38% 4,38% 3,13% 13,13% 11,56% 10,31% 9,38% 15,31% 22,81% 0% 5% 10% 15% 20% 25% Najczęściej na pytania odpowiadali właściciele przedsiębiorstw (22,81% wszystkich ankietowanych), prezesi (13,13% ankietowanych) i dyrektorzy (11,56% ankietowanych). Wśród innych respondentów (stanowiących 15,31% ogółu) można wyróżnić: zastępców dyrektora, wspólników, pełnomocników, handlowców czy kadrowych. Tabela 1. Działalność ankietowanych przedsiębiorstw z województwa mazowieckiego rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo 7 2,2% przemysł i budownictwo 57 17,8% handel, naprawa pojazdów samochodowych, transport, gastronomia, informacja i komunikacja 99 30,9% działalność finansowa i ubezpieczeniowa 16 5,0% pozostałe usługi 141 44,1% ogółem 320 100%

Z Tabeli 1. wynika, że najpopularniejszą branżą w obrębie której przeprowadzono badania, była branża dotycząca handlu i naprawy pojazdów samochodowych, turystyki i gastronomi, komunikacji i transportu. 141 respondentów zakwalifikowało swoją działalność do grupy pozostałe usługi. Jedynie 7 firm, objętych badaniem, zajmowało się rolnictwem, leśnictwem lub łowiectwem. Ilustracja 1. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy spotkał(a) się Pan/Pani wcześniej z pojęciem społeczna odpowiedzialność biznesu lub corporate social responsibility, w skrócie CSR? tak 118 36,9% nie 197 61,6% nie wiem 5 1,6% ogółem 320 100,0% Z Ilustracji 1. wynika, że jedynie 36,88% respondentów z województwa mazowieckiego spotkało się wcześniej z pojęciem społecznej odpowiedzialności biznesu, zaś pozostałe 63,12% nie spotkało się z tą koncepcją lub o tym nie wiedziało. Na pytanie otwarte, sprawdzające poprawność skojarzeń z pojęciem społecznej odpowiedzialności biznesu, respondenci najczęściej przedstawiali następujące skojarzenia lub definicje: 1. uczciwość wobec klientów, uczestników rynku, 2. zaangażowanie firmy w działania o charakterze charytatywnym, 3. odpowiedzialność za środowisko naturalne, 4. przestrzeganie etyki zawodowej. 9 Ilustracja 2. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy w Pańskiej/Pani firmie realizowane są działania z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR)? tak 89 75,4 nie 24 20,3 nie wiem 5 4,2 ogółem 118 100,0 W 75,42% firm, które spotkały się wcześniej z pojęciem CSR, deklarowano realizację działań z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu. W pozostałych 24,58% firm takie działania nie były realizowane lub respondenci nie wiedzieli o ich realizacji.

Ilustracja 3. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu są Panu/Pani znane? tak 20 16,9% nie 95 80,5% nie wiem 3 2,5% ogółem 118 100,0% Z powyższych danych wynika, że w ponad 80% firm nie były znane międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu. Ilustracja 4. Rozkład odpowiedzi na pytanie Które z międzynarodowych standardów regulujących działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu są Pani/Panu znane? (N=20, pytanie wielokrotnego wyboru) 10 ISO 26000 9 45,0% AA1000 2 10,0% SA 8000 3 15,0% ISO 14000 11 55,0% System ekozarządzania i audytu EMAS 1 5,0% Global Reporting Initiative 6 30,0% żadne z powyższych 7 35,0% Z powyższych danych wynika, że najbardziej znanymi standardami regulującymi działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu były ISO 14000 (55% respondentów go zna), następnie ISO 26000 (kojarzony przez 45% ankietowanych) i Międzynarodowy Standard Raportowania CSR (30% respondentów o nim słyszało). Spośród ankietowanych 35% nie znało żadnego z standardów regulujących działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu.

Ilustracja 5. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy w Pana/Pani firmie są realizowane międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu? tak 11 55,0% nie 5 25,0% nie wiem 4 20,0% ogółem 20 100,0% Z powyższych danych wynika, że 55% firm, wśród których stosowano działania z zakresu CSR, realizowane były międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu. Ilustracja 6. Rozkład odpowiedzi na pytanie Które obszary Pana/Pani zdaniem mają charakter priorytetowy z punktu widzenia polityki Pańskiej/Pani firmy? (N=118, pytanie wielokrotnego wyboru) przejrzystość ładu organizacyjnego firmy 86 72,88% organizacja pracy w firmie 103 87,29% prawa człowieka 105 88,98% środowisko naturalne 103 87,29% relacje z pracownikami 115 97,46% relacje z konsumentami 108 91,53% relacje z partnerami biznesowymi 114 96,61% uczciwe praktyki rynkowe 117 99,15% zaangażowanie społeczne i działania na rzecz społeczności lokalnej 69 58,47% 11

Z powyższego wykresu wynika, że priorytetowy charakter z punktu widzenia polityki firmy miały: 1. uczciwe praktyki rynkowe (istotne dla 99% ankietowanych), 2. relacje z pracownikami (ważne dla 97,5% respondentów), 3. relacje z partnerami biznesowymi (kluczowe dla 96,5% ankietowanych). Ilustracja 7. Rozkład odpowiedzi na pytanie Osoby zajmujące jakie stanowiska lub które komórki/zespoły zarządzają działaniami z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu? (N=85, pytanie wielokrotnego wyboru) właściciel firmy 49 57,65% zarząd firmy 41 48,24% kierownicy lub managerowie wszystkich działów 21 24,71% pracownicy lub kierownicy działu marketingu, reklamy, PR 18 21,18% pracownicy lub kierownicy działu odpowiedzialnego za kontrolę i audyt 10 11,76% pracownicy lub kierownicy działu księgowości 8 9,41% pracownicy działu lub osoba pełniąca stanowisko odpowiedzialne wyłącznie za działania związane z CRS 5 5,88% 12 inne 16 18,82% Zarządzaniem działaniami z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu zajmowali się przede wszystkim: 1. właściciel firmy (57,65% badanych), 2. zarząd firmy (48,24% respondentów), 3. kierownicy lub managerowie wszystkich działów (24,71% ankietowanych). Wśród odpowiedzi inne najpopularniejszą odpowiedzią (stanowiącą 18,82% wszystkich) była: wszyscy pracownicy. Pozostałe odpowiedzi to:

1. doradcy gospodarczy, dziennikarze, 2. dyrektor zarządzający, 3. kierownicy działów. Ilustracja 8. Rozkład odpowiedzi na pytanie W jaki sposób w Pana/Pani firmie zorganizowana jest struktura wdrażania działań związanych ze społeczną odpowiedzialnością biznesu? ma charakter scentralizowany 26 30,6% ma charakter zdecentralizowany 30 35,3% ma inny charakter 7 8,2% w firmie nie istnieją struktury wdrażania działań CSR 22 25,9% ogółem 85 100,0% 13 W 35,3% analizowanych firm struktura wdrażania działań związanych ze społeczną odpowiedzialnością biznesu miała charakter zdecentralizowany. W 30,1% badanych przedsiębiorstw owa struktura miała charakter scentralizowany, zaś co czwarta badana firma nie miała struktury wdrażania działań CSR. Ilustracja 9. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy Pana/Pani zdaniem działania w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu mogą przynosić korzyści firmie, która je stosuje? tak 104 88,1% nie 7 5,9% nie wiem 7 5,9% ogółem 118 100,0%

Spośród respondentów 88,14% było przekonanych, że działania w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu mogą przynosić korzyści firmie, która je stosuje. Ilustracja 10. Rozkład odpowiedzi na pytanie Jakie są Pana/Pani zdaniem najistotniejsze korzyści, które przynosi firmie stosowanie społecznej odpowiedzialności biznesu? (N=103, pytanie wielokrotnego wyboru) 14 pozytywny wpływ na markę, wizerunek i reputację firmy 97 94,17% promocja firmy, pozyskanie zainteresowania mediów 58 56,31% pozyskanie zaufania i zainteresowania inwestorów 56 54,37% zwiększenie stabilności i przewidywalności biznesu 54 52,43% konkurencyjna przewaga w branży 52 50,49% ułatwienie wkraczania na nowe rynki 46 44,66% zwiększenie przychodów 43 41,75% wzrost efektywności działania firmy i wynikające z tego oszczędności 56 54,37% wzrost lojalności kontrahentów i partnerów biznesowych 73 70,87% wzrost lojalności klientów 74 71,84% możliwość pozyskiwania i utrzymania najlepszych pracowników 71 68,93% zwiększona motywacja i zadowolenie pracowników 72 69,90% lepsza kultura organizacyjna firmy 78 75,73% sprawniejsze zarządzanie firmą 56 54,37% pozytywny wpływ na otoczenie biznesowe firmy 73 70,87% lepsze relacje ze społecznością lokalną 67 65,05% łatwiejsze rozwiązywanie konfliktów społecznych 59 57,28% wpływ na poprawienie warunków społecznych w regionie i kraju 50 48,54% wpływ na zrównoważony rozwój regionu i kraju 46 44,66% wpływ na politykę lokalną i krajową 38 36,89% poprawa relacji z administracją państwową 41 39,81% inne 12 11,65%

Wśród korzyści, które przynosi firmom stosowanie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu, najczęściej wyróżniano: 1. pozytywny wpływ na markę, wizerunek i reputację firmy (zdaniem 94,17% respondentów), 2. lepszą kulturę organizacyjną firmy (w opinii 75,73% ankietowanych), 3. wzrost lojalności klientów (zdaniem 71,84% badanych). Najmniej istotnymi korzyściami były: wpływ na politykę lokalną i krajową (36,89%) oraz poprawa relacji z administracją państwową (39,81%). Ilustracja 11. Rozkład odpowiedzi na pytanie Jakie są Pana/Pani zdaniem najistotniejsze czynniki, które mogą najsilniej zniechęcać do stosowania w firmie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu? (N=118, pytanie wielokrotnego wyboru) brak wiedzy o korzyściach społecznej odpowiedzialności biznesu dla firmy 64 54,24% brak zaangażowania na szczeblu kierowniczym w działania związane z CSR 73 61,86% brak zaangażowania pracowników w CSR 65 55,08% brak wsparcia tego rodzaju praktyk w otoczeniu biznesowym firmy 68 57,63% brak środków finansowych 80 67,80% brak natychmiastowych doraźnych efektów finansowych w ramach CSR 59 50,00% polityka firmy opierająca się na krótkoterminowych celach 66 55,93% brak sprzyjających przepisów oraz wsparcia ze strony samorządów i administracji 64 54,24% państwowej brak kompetentnej w tym zakresie kadry 55 46,61% złe doświadczenia w tym zakresie 44 37,29% inne 17 14,41% 15

Czynnikami, które najsilniej zniechęcały do stosowania w firmie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu, były: 1. brak środków finansowych (wskazany przez 67,8% ankietowanych), 2. brak zaangażowania na szczeblu kierowniczym w działania związane z CSR (stwierdzono wśród 61,86% respondentów), 3. brak wsparcia tego rodzaju praktyk w otoczeniu biznesowym firmy (wskazany przez 57,63% badanych). Ilustracja 12. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy Pańska/Pani firma posiada i udostępnia wszystkim pracownikom? (N=320, pytanie wielokrotnego wyboru) spisana misja firmy 125 39,06% spisana wizja firmy 113 35,31% spisane wartości kluczowe dla firmy 112 35,00% spisany kodeks etyczny firmy 88 27,50% spisana struktura organizacyjna firmy 208 65,00% 16 spisany wewnętrzny regulamin wyznaczający zasady awansów, nagród, kar etc. 154 48,13% Z powyższych danych wynika, że 65% ankietowanych firm posiadało i udostępniało swoim pracownikom spisaną strukturę organizacyjną firmy. Wśród badanych firm 48,13% posiadało jasny wewnętrzny regulamin. Najmniej firm, bo 27,5%, posiadało spisany kodeks etyczny firmy.

Ilustracja 13. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy jest to grupa wywierająca realny wpływ na działania firmy? (N=320, pytanie wielokrotnego wyboru) klienci 277 86,56% partnerzy biznesowi/kontrahenci 254 79,38% inwestorzy 109 34,06% pracownicy 216 67,50% otoczenie biznesowe 201 62,81% lokalna społeczność 76 23,75% organizacje pozarządowe 44 13,75% administracja lokalna i państwowa 133 41,56% media 81 25,31% 17 Grupami, które w największym stopniu wywierały realny wpływ na działania firmy, były: 1. klienci (zdaniem 86,56% respondentów), 2. kontrahenci (w opinii 79,38% ankietowanych), 3. pracownicy (zdaniem 67,5% badanych). Ilustracja 14. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy jest to grupa, na którą firma wywiera bezpośredni wpływ? (N=320, pytanie wielokrotnego wyboru) klienci 186 58,13% partnerzy biznesowi/kontrahenci 190 59,38% inwestorzy 66 20,63% pracownicy 205 64,06% otoczenie biznesowe 134 41,88% lokalna społeczność 62 19,38% organizacje pozarządowe 36 11,25% administracja lokalna i państwowa 50 15,63% media 44 13,75%

Wśród grup, na które firma wywierała bezpośredni wpływ, wyróżniono: 1. pracowników (w opinii 64,06% respondentów), 2. kontrahentów (zdaniem 59,38% ankietowanych), 3. klientów (w opinii 58,13% badanych). 18 Ilustracja 15. Rozkład odpowiedzi na pytanie Która z wymienionych grup nie oddziałuje na firmę i nie podlega jej wpływowi? (N=320, pytanie wielokrotnego wyboru) klienci 30 2,2% partnerzy biznesowi/kontrahenci 49 3,6% inwestorzy 205 15,0% pracownicy 69 5,1% otoczenie biznesowe 105 7,7% lokalna społeczność 226 16,6% organizacje pozarządowe 265 19,4% administracja lokalna i państwowa 182 13,3% media 233 17,1%

2.2. Analiza wyników badań jakościowych Uczestnicy badań stwierdzili, iż w otoczeniu przedsiębiorstw można wyróżnić dwie podstawowe kategorie grup interesariuszy zależnych od działalności firmy oraz interesariuszy, którzy sami oddziaływają na przedsiębiorstwo. W skład pierwszej zbiorowości wchodzą osoby, które w bezpośrednim lub pośrednim stopniu są uzależnione od działalności danej firmy. Z kolei drugą grupę tworzą podmioty, których czynności w istotny sposób warunkują prawidłowe funkcjonowanie danego przedsiębiorstwa. Podział ten nie ma jednak ostrego charakteru i trudno jednoznacznie wyznaczyć granicę między grupami zależnymi i oddziałującymi na firmy. Wskazując na konkretne podmioty, przedsiębiorcy wymieniali: zleceniodawców (klientów), podwykonawców, dostawców (surowców i usług) i otoczenie biznesowe (zapewniające określony serwis), urzędy (administrację publiczną) oraz zasoby ludzkie (dostępnych na rynku pracy fachowców). Jednak dopiero dopytani przez prowadzącą rozmowę, zgodzili się, iż do grup wywierających wpływ na firmy należy zaliczyć także konkurencję, lokalną społeczność, organizacje pozarządowe oraz media. W ocenie dyskutujących wszystkie grupy mogą mieć zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ na działanie przedsiębiorstwa. W wypowiedziach uczestników badania szczególnie wyróżnione zostały grupy, o które dopytała moderatorka. Przedsiębiorcy zwrócili uwagę, iż lokalna społeczność tworzy opinię o firmie i przyczynia się do jego rozwoju (lub regresu). Jednocześnie bieżąca działalność przedsiębiorstwa wpływa na sytuację lokalnej społeczności. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku konkurencji, która z jednej strony motywuje firmy do podnoszenia jakości usług czy produktów, a z drugiej strony przede wszystkim poprzez nieuczciwe praktyki może działać destrukcyjnie. Nie mniej ważne są media, umożliwiające reklamowanie przedsiębiorstwa oraz kształtowanie sytuacji na rynku. Zdaniem uczestników dyskusji na funkcjonowanie przedsiębiorstwa w najmniejszym stopniu wpływają organizacje pozarządowe, chociaż jest to uzależnione od profilu i zakresu działalności obu podmiotów. Jedyną wyłącznie negatywnie ocenioną grupą, mającą wpływ na działalność firmy, byli urzędnicy (administracja publiczna). Podsumowując pierwszą część zogniskowanego wywiadu grupowego, przedstawiciele mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw uznali, iż najważniejszymi grupami tworzącymi obszar wpływów firm sektora MSP są: pracownicy, klienci, dostawcy i lokalna społeczność. Uczestnicy warszawskich zogniskowanych wywiadów grupowych pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu postrzegają w różny sposób. Część osób podkreślała, iż w ich opinii jest to wzięcie odpowiedzialności za swoje czyny i ich konsekwencje. Pozostałe osoby kojarzyły omawiane pojęcie z: dbaniem o środowisko naturalne zarówno bezpośrednio w podejmowanej działalności, jak i pośrednio, poprzez nawiązywanie współpracy z innymi przedsiębiorstwami, które dbają o kwestie związane z ochroną przyrody; uczciwością w rozliczeniach z podwykonawcami czy klientami czy ogólną dbałością o otoczenie społeczne. Istotnym punktem odniesienia dla pojmowania pojęcia społecznej odpowiedzialności biznesu było założenie, zgodnie z którym przedsiębiorca 19

20 nastawiony jest na zysk. W perspektywie przyjęcia określonych norm i wartości zysk powinien przestać stanowić wyłączny czy główny cel firmy. W konsekwencji w opinii dyskutujących kluczowym elementem społecznej odpowiedzialności biznesu jest myślenie przyszłościowe (perspektywiczne), w którym uwzględnia się nie tylko swoje przedsiębiorstwo, ale również inne podmioty. Jednak większość przedstawicieli mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw uznało, iż w rzeczywistości społeczna odpowiedzialność biznesu nie jest szczególnie ważna. To raczej hasło czy slogan. Zewnętrzne okoliczności (na przykład nieuczciwość kontrahentów czy pracowników lub powiązanie biznesu z polityką) powodują, że nie jest możliwe stosowanie się do zasad społecznej odpowiedzialności biznesu. Większość uczestników poproszona o personifikację firmy, która wdrożyła omawiane zasady, wyobrażała sobie takie przedsiębiorstwo jako kobietę w wieku około 30 40 lat. Sześciu dyskutujących stwierdziło, że płeć nie ma w tym przypadku znaczenia, a dwie odpowiadające osoby wskazały, że wyobrażają sobie firmę działającą zgodnie z zasadami społecznej odpowiedzialności biznesu jako mężczyznę. Niezależnie od płci, personifikacja firmy wyróżniała wiek średni, od 35 do 50 lat, co można utożsamiać z jej pewnym doświadczeniem. Wykonywany zawód związany byłby zwłaszcza z naukami ekonomicznymi, chociaż część odpowiadających wskazywała również na zawody humanistyczne (prawnik, socjolog). Osoba personifikacja przedsiębiorstwa kierującego się zasadami społecznej odpowiedzialności biznesu była wyobrażana jako uczciwa, dokładna, konsekwentna w swym postępowaniu, a jednocześnie spokojna i empatyczna. Miałaby wszechstronne zainteresowania skupione zwłaszcza na ekonomii oraz ekologii. Odpowiadający zakładali, iż wyobrażana osoba posiadałaby domek jednorodzinny z ogrodem na przedmieścia dużego miasta. Mimo wcześniejszych wątpliwości dotyczących wdrażania zasad społecznej odpowiedzialności biznesu uczestnicy dyskusji deklarowali, że ich przedsiębiorstwa postępują zgodnie z założonymi wartościami i normami. Przede wszystkim dbają o równe traktowanie wszystkich pracowników. Jednocześnie starają się troszczyć o środowisko naturalne wykorzystują energooszczędne maszyny, segregują i utylizują odpady, a także włączają się (w miarę możliwości i zależnie od sytuacji ekonomicznej) w działania charytatywne. Nie mniej ważne jest właściwe postępowanie w relacjach z klientami. W opinii uczestników istotnym elementem społecznej odpowiedzialności biznesu jest również promocja rodzimych produktów oraz wsparcie dla lokalnych przedsiębiorstw i społeczności. Należy zauważyć, iż przedstawiciele mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw postrzegają omawiane zagadnienie jako zespół określonych czynności, które są normalne z punktu widzenia bieżącej działalności firmy. Według uczestników dyskusji, działania związane ze społeczną odpowiedzialnością biznesu dotyczą następujących obszarów: ochrony środowiska, relacji z konsumentami, relacji z pracownikami, zaangażowania społecznego oraz praw człowieka. Dopytani przez osobę prowadzącą rozmowę, stwierdzili, iż do wyżej wymienionych obszarów należy zaliczyć również ład organizacyjny.

Przedstawiciele mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw uważali, że firmy najchętniej podejmują działania z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu w relacjach z pracownikami oraz konsumentami. Przedsiębiorcy przyznali, iż są gotowi do podjęcia wszelkich działań z omawianego zakresu pod jednym warunkiem braku dodatkowych kosztów. W konsekwencji nie dziwi fakt, iż zdaniem odpowiadających firmy najrzadziej podejmują działania w zakresie ochrony środowiska. Dyskutujący, zgodnie z wcześniejszymi deklaracjami, uważają, że przedsięwzięcia z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu są wdrażane w rodzimych przedsiębiorstwach. Jednocześnie ich rozwijanie wydaje się konieczne, ponieważ dla sektora MSP prawidłowe funkcjonowanie jest dużo trudniejsze. Uczestnicy zogniskowanych wywiadów grupowych byli zdania, iż w przypadku firm sektora MSP wdrażających działania zgodnie ze społeczną odpowiedzialnością biznesu kluczowymi korzyściami są: rozwój (zwiększenie konkurencyjności), efektywność, poprawa wizerunku i wzrost prestiżu przedsiębiorstwa oraz zysk (w perspektywie długofalowej). Natomiast głównymi negatywnymi aspektami są konieczne koszty, długotrwałe wdrażanie oraz ryzyko związane z brakiem oczekiwanych zysków. Według przedstawicieli mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw korzyści z wprowadzania zasad społecznej odpowiedzialności biznesu odnosi również samo otoczenie biznesowe sektora MSP. Podnoszą się ogólne standardy funkcjonowania firm i prestiż otoczenia biznesowego oraz poprawia się sytuacja na rynku pracy. Negatywnym aspektem wdrażania nowych norm jest konieczność podejmowania dodatkowych działań, których konsekwencją są dodatkowe koszty. Badani byli zdania, iż wprowadzanie społecznej odpowiedzialności biznesu przynosi wyłącznie pozytywne efekty otoczeniu społecznemu, w przypadku którego poprawia się stan środowiska naturalnego, w atrakcyjnych i pewnych przedsiębiorstwach tworzone są nowe miejsca pracy, a także organizuje się różnego rodzaju inwestycje i działania charytatywne. Podsumowując dyskusję, uczestnicy stwierdzili, iż trzema czynnikami zniechęcającymi przedsiębiorców do wdrażania działań w myśl idei społecznej odpowiedzialności biznesu są: konieczne do poniesienia koszty, ogólna długofalowość inwestycji oraz brak inicjatywy przekładający się na niechęć do zmian. Natomiast czynnikami zachęcającymi firmy do podejmowania czynności zgodnie z zasadami społecznej odpowiedzialności biznesu są: odpowiednie regulacje prawne (na przykład ulgi podatkowe), stabilizacja sytuacji przedsiębiorstwa oraz ogólna poprawa w zakresie funkcjonowania rynku pracy. 21

3. Województwo łódzkie 3.1. Analiza wyników badań ilościowych Badaniem zostało objętych 320 przedsiębiorców z województwa łódzkiego. Poniższy wykres przedstawia strukturę zawodów osób ankietowanych. Wykres 2. Struktura respondentów z województwa łódzkiego właściciel 37,19% inni 16,88% współwłaściciel 9,69% dyrektor 7,81% księgowy 7,50% kierownik 7,19% 22 prezes specjalista menadżer 1,88% 1,88% 7,19% wiceprezes 1,56% z-ca dyrektora 1,25% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Najczęściej na pytania odpowiadali właściciele (37,19% wszystkich ankietowanych), współwłaściciele (9,69% ankietowanych) i dyrektorzy (7,81% ankietowanych). Z grupy innych osób (stanowiących 16,88% respondentów) można wyróżnić: szefów, pracowników biurowych, handlowców czy asystentów. Tabela 2. Działalność ankietowanych przedsiębiorstw z województwa łódzkiego rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo 7 2,2% przemysł i budownictwo 75 23,4% handel, naprawa pojazdów samochodowych, gastronomia, turystyka, informacja i komunikacja 103 32,2% działalność finansowa i ubezpieczeniowa 20 6,3% pozostałe usługi 115 35,9% Ogółem 320 100%

Z Tabeli 2 wynika, że najpopularniejszą grupą, w obrębie której przeprowadzono badania, była grupa trzecia: z branży handlowej, naprawy pojazdów samochodowych, gastronomii, turystyki, informacji i komunikacji. Stu piętnastu respondentów zakwalifikowało swoją działalność do kategorii pozostałe usługi. Jedynie 7 firm objętych badaniem zajmowało się rolnictwem, leśnictwem lub łowiectwem. Ilustracja 16. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy spotkał(a) się Pan/Pani wcześniej z pojęciem społeczna odpowiedzialność biznesu lub corporate social responsibility, w skrócie CSR? tak 99 30,9% nie 214 66,9% nie wiem 7 2,2% ogółem 320 100,0% Z powyższej ilustracji wynika, że 30,94% respondentów z województwa łódzkiego deklarowało wcześniejsze spotkanie z pojęciem społecznej odpowiedzialności biznesu, zaś pozostałe 69,06% odpowiedziało negatywnie na to pytanie lub nie posiadało informacji na ten temat. Na pytanie otwarte, sprawdzające poprawność skojarzeń z pojęciem społecznej odpowiedzialności biznesu, respondenci najczęściej wskazywali następujące skojarzenia lub definicje: 1. rzetelność firmy w biznesie, 2. etyczne zachowanie w stosunku do klientów i kontrahentów, 3. odpowiedzialność firmy za społeczność lokalną, 4. dbanie o środowisko naturalne. 23 Ilustracja 17. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy w Pańskiej/Pani firmie realizowane są działania z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu? tak 69 69,7% nie 26 26,3% nie wiem 4 4,0% ogółem 99 100,0% W 69,7% firm, które spotkały się wcześniej z pojęciem CSR, deklarowano realizację działań z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu. W pozostałych 30,3% firm takie działania nie były realizowane lub nie było wiadomo o ich realizacji.

Ilustracja 18. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu są Panu/Pani znane? tak 21 21,2% nie 73 73,7% nie wiem 5 5,1% ogółem 99 100,0% Z powyższych danych wynika, że w ponad 70% firm nie były znane międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu. Ilustracja 19. Rozkład odpowiedzi na pytanie Które z międzynarodowych standardów regulujących działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu są Pani/Panu znane? (N=21, pytanie wielokrotnego wyboru) 24 ISO 26000 10 47,6% AA1000 4 19,0% SA 8000 2 9,5% ISO 14000 10 47,6% System ekozarządzania i audytu EMAS 6 28,6% Global Reporting Initiative 5 23,8% Żadne z powyższych 7 33,3% Z powyższych danych wynika, że najbardziej znanymi standardami regulującymi działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu były ISO 26000 (47,62% respondentów go zna) i ISO 14000 (kojarzony przez 47,62% ankietowanych), następnie system ekozarządzania i audytu EMAS (28,57% respondentów o nim słyszało). Spośród ankietowanych 33,33% nie znało żadnego z wymienionych standardów regulujących działania w ramach CSR.

Ilustracja 20. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy w Pana/Pani firmie realizowane są międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu? tak 11 64,7% nie 4 23,5% nie wiem 2 11,8% ogółem 17 100,0% Z powyższych danych wynika, że wśród firm, które stosowały działania w ramach CSR, 64,71% realizowało międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu. Ilustracja 21. Rozkład odpowiedzi na pytanie Które obszary Pana/Pani zdaniem mają charakter priorytetowy z punktu widzenia polityki Pańskiej/Pani firmy? (N=99, pytanie wielokrotnego wyboru) przejrzystość ładu organizacyjnego firmy 70 70,71% organizacja pracy w firmie 87 87,88% prawa człowieka 79 79,80% środowisko naturalne 84 84,85% relacje z pracownikami 80 80,81% relacje z konsumentami 85 85,86% relacje z partnerami biznesowymi 92 92,93% uczciwe praktyki rynkowe 93 93,94% zaangażowanie społeczne i działania na rzecz społeczności lokalnej 63 63,64% 25

Z powyższego wykresu wynika, że priorytetowy charakter z punktu widzenia polityki firmy miały: 1. uczciwe praktyki rynkowe (ważne dla 93,94% respondentów), 2. relacje z partnerami biznesowymi (kluczowe dla 92,93% ankietowanych), 3. organizacja pracy w firmie (istotne dla 87,88% ankietowanych). Ilustracja 22. Rozkład odpowiedzi na pytanie Osoby zajmujące jakie stanowiska lub które komórki/zespoły zarządzają działaniami z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu? (N=58, pytanie wielokrotnego wyboru) właściciel firmy 39 67,24% zarząd firmy 24 41,38% kierownicy lub managerowie wszystkich działów 12 20,69% pracownicy lub kierownicy działu marketingu, reklamy, PR 6 10,34% pracownicy lub kierownicy działu odpowiedzialnego za kontrolę i audyt 6 10,34% pracownicy lub kierownicy działu księgowości 5 8,62% pracownicy działu lub osoba pełniąca stanowisko odpowiedzialne wyłącznie za działania związane z CRS 4 6,90% 26 inne 9 15,52% Zarządzaniem działaniami z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu zajmowali się przede wszystkim: 1. właściciel firmy (67,24% badanych), 2. zarząd firmy (41,38% respondentów), 3. kierownicy lub managerowie wszystkich działów (20,69% ankietowanych).

Ilustracja 23. Rozkład odpowiedzi na pytanie W jaki sposób w Pana/Pani firmie zorganizowana jest struktura wdrażania działań związanych ze społeczną odpowiedzialnością biznesu? ma charakter scentralizowany 31 53,4% ma charakter zdecentralizowany 11 19,0% ma inny charakter 3 5,2% w firmie nie ma struktury wdrażania działań CSR 13 22,4% ogółem 58 100,0% 27 W 53,45% analizowanych firm struktura wdrażania działań związanych ze społeczną odpowiedzialnością biznesu miała charakter scentralizowany. W 18,97% badanych firm owa struktura była zdecentralizowana, zaś w 22,41% badanych firm w ogóle nie występowała. Ilustracja 24. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy Pana/Pani zdaniem działania w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu mogą przynosić korzyści firmie, która je stosuje? tak 91 91,9% nie 5 5,1% nie wiem 3 3,0% ogółem 99 100,0% Spośród respondentów 91,92% było przekonanych, że działania w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu mogą przynosić korzyści firmie, która je stosuje.

28 Ilustracja 25. Rozkład odpowiedzi na pytanie Jakie są Pana/Pani zdaniem najistotniejsze korzyści, które przynosi firmie stosowanie społecznej odpowiedzialności biznesu? (N=91, pytanie wielokrotnego wyboru) pozytywny wpływ na markę, wizerunek i reputację firmy 84 92,31% promocja firmy, pozyskanie zainteresowania mediów 61 67,03% pozyskanie zaufania i zainteresowania inwestorów 67 73,63% zwiększenie stabilności i przewidywalności biznesu 56 61,54% konkurencyjna przewaga w branży 54 59,34% ułatwienie wkraczania na nowe rynki 51 56,04% zwiększenie przychodów 56 61,54% wzrost efektywności działania firmy i wynikające z tego oszczędności 61 67,03% wzrost lojalności kontrahentów i partnerów biznesowych 67 73,63% wzrost lojalności klientów 67 73,63% możliwość pozyskiwania i utrzymania najlepszych pracowników 65 71,43% zwiększona motywacja i zadowolenie pracowników 67 73,63% lepsza kultura organizacyjna firmy 69 75,82% sprawniejsze zarządzanie firmą 57 62,64% pozytywny wpływ na otoczenie biznesowe firmy 70 76,92% lepsze relacje ze społecznością lokalną 65 71,43% łatwiejsze rozwiązywanie konfliktów społecznych 58 63,74% wpływ na poprawienie warunków społecznych w regionie i kraju 54 59,34% wpływ na zrównoważony rozwój regionu i kraju 52 57,14% wpływ na politykę lokalną i krajową 38 41,76% poprawa relacji z administracją państwową 37 40,66% inne 4 4,40%

Wśród korzyści, które przynosi firmom stosowanie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu, najczęściej wyróżniano: 1. pozytywny wpływ na markę, wizerunek i reputację firmy (zdaniem 92,31% respondentów), 2. pozytywny wpływ na otoczenie biznesowe firmy (w opinii 76,92% ankietowanych), 3. lepszą kulturę organizacyjną firmy (zdaniem 75,82% badanych). Najmniej istotnymi korzyściami były: oddziaływanie na politykę lokalną i krajową (41,76%) oraz poprawa relacjiz administracją państwową (40,66%). Ilustracja 26. Rozkład odpowiedzi na pytanie Jakie są Pana/Pani zdaniem najistotniejsze czynniki, które mogą najsilniej zniechęcać do stosowania w firmie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu? (N=99, pytanie wielokrotnego wyboru) brak wiedzy o korzyściach społecznej odpowiedzialności biznesu dla firmy 65 65,66% brak zaangażowania na szczeblu kierowniczym w działania związane z CSR 62 62,63% brak zaangażowania pracowników w CSR 59 59,60% brak wsparcia tego rodzaju praktyk w otoczeniu biznesowym firmy 72 72,73% brak środków finansowych 61 61,62% brak natychmiastowych, doraźnych efektów finansowych w ramach CSR 53 53,54% polityka firmy opierająca się na krótkoterminowych celach 61 61,62% brak sprzyjających przepisów oraz wsparcia ze strony samorządów i administracji państwowej 74 74,75% brak kompetentnej w tym zakresie kadry 63 63,64% złe doświadczenia w tym zakresie 47 47,47% inne 8 8,08% 29

Czynnikami, które najsilniej zniechęcały do stosowania w firmie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu, były: 1. brak sprzyjających przepisów oraz wsparcia ze strony samorządów i administracji państwowej (wskazany przez 74,75% ankietowanych), 2. brak wsparcia tego rodzaju praktyk w otoczeniu biznesowym firmy (stwierdzony przez 72,73% respondentów), 3. brak wiedzy o korzyściach społecznej odpowiedzialności biznesu dla firmy (wskazany przez 65,66% badanych). Ilustracja 27. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy Pańska/Pani firma posiada i udostępnia wszystkim pracownikom? (N=320, pytanie wielokrotnego wyboru) 30 spisana misja firmy 79 24,69% spisana wizja firmy 73 22,81% spisane wartości kluczowe dla firmy 67 20,94% spisany kodeks etyczny firmy 66 20,63% spisana struktura organizacyjna firmy 167 52,19% spisany wewnętrzny regulamin wyznaczający zasady awansów, nagród, kar etc. 125 39,06% Z powyższych danych wynika, że 52,19% ankietowanych firm posiadało i udostępniało spisaną strukturę organizacyjną firmy swoim pracownikom. Spośród badanych firm 39,06% posiadało jasny wewnętrzny regulamin. Najmniej przedsiębiorstw, bo 20,63%, dysponowało spisanym kodeksem etycznym firmy.

Ilustracja 28. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy jest to grupa wywierająca realny wpływ na działania firmy? (N=320, pytanie wielokrotnego wyboru) klienci 283 88,44% partnerzy biznesowi/kontrahenci 252 78,75% inwestorzy 107 33,44% pracownicy 199 62,19% otoczenie biznesowe 198 61,88% lokalna społeczność 112 35,00% organizacje pozarządowe 53 16,56% administracja lokalna i państwowa 131 40,94% media 93 29,06% 31 Grupami, które w największym stopniu wywierały realny wpływ na działania firmy, były: 1. klienci (zdaniem 88,44% respondentów), 2. kontrahenci (w opinii 78,75% ankietowanych), 3. pracownicy (zdaniem 62,19% badanych). Ilustracja 29. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy jest to grupa, na którą firma wywiera bezpośredni wpływ? (N=320, pytanie wielokrotnego wyboru) klienci 176 55,00% partnerzy biznesowi/kontrahenci 182 56,88% inwestorzy 67 20,94% pracownicy 199 62,19% otoczenie biznesowe 127 39,69% lokalna społeczność 86 26,88% organizacje pozarządowe 32 10,00% administracja lokalna i państwowa 39 12,19% media 37 11,56%

32 Wśród grup, na które firma wywierała bezpośredni wpływ, wyróżniano: 1. pracowników (w opinii 62,19% respondentów), 2. kontrahentów (zdaniem 56,88% ankietowanych), 3. klientów (w opinii 55% badanych). Ilustracja 30. Rozkład odpowiedzi na pytanie Która z podanych grup nie oddziałuje na firmę i nie podlega jej wpływowi? (N=320, pytanie wielokrotnego wyboru) klienci 29 9,06% partnerzy biznesowi/kontrahenci 50 15,63% inwestorzy 205 64,06% pracownicy 87 27,19% otoczenie biznesowe 113 35,31% lokalna społeczność 193 60,31% organizacje pozarządowe 260 81,25% administracja lokalna i państwowa 183 57,19% media 222 69,38%

3.2 Analiza wyników badań jakościowych W odpowiedzi na pytanie wprowadzające do poruszanej tematyki, które sprowadzało się do prośby o wskazanie grup mających wpływ na działanie firmy, wszyscy uczestnicy wyróżnili pracowników, klientów i dostawców jako trzy dla nich najistotniejsze. Dzięki pracownikom tworzony jest wizerunek firmy, poziom ich pracy i zaangażowania przekłada się na jakość działań przedsiębiorstwa oraz wysokość jej zysków. Reprezentują oni interesy firmy, a ich lojalność i przywiązanie mogą zwiększać efektywność ich pracy. Drugą najistotniejszą grupę stanowią klienci, decydujący w praktyce o stopniu rozwoju firmy oraz jej dochodach. Im firma ma liczniejszą klientelę, tym wyższe są jej obroty i tym samym wyższy zysk. Zadaniem firmy jest wsłuchanie się w potrzeby klienta i natychmiastowa odpowiedź na nie adekwatnymi usługami lub produktami. Z kolei od grupy dostawców zależy, czy firma otrzyma zamówione produkty o wysokiej jakości i na określony czas. W wielu branżach terminowość dostawcy determinuje terminowość przedsiębiorstwa względem jego klientów. Oprócz trzech głównych grup mających największy wpływ na firmę badani wymieniali również instytucje państwowe, bezpośrednie otoczenie lokalne, media, konkurencję oraz firmy współpracujące. Nikt natomiast samodzielnie nie wskazał organizacji pozarządowych jako wywierających wpływ na działalność przedsiębiorstw. W przypadku znacznej większości grup, w opinii respondentów, zależność działa dwukierunkowo, to znaczy zarówno firma wywiera na nie wpływ, jak i one na firmę. Zależności te zostały zestawione w poniższej tabeli: 33

Tabela 3. Wzajemne relacje w otoczeniu społecznym i biznesowym firmy w opinii badanych przedsiębiorców Grupa interesariuszy Wpływ grupy na firmę Wpływ firmy na grupę Klienci firmy Zysk firmy Możliwości rozwoju firmy Zachęcanie do kupna produktu lub usługi Podnoszenie jakości produktów lub usług Atrakcyjne rabaty i terminy płatności Wskazywanie najważniejszych cech określonych produktów Pracownicy Budowanie wizerunku firmy Sprawne i efektywne działanie firmy Wzrost zysków firmy Motywowanie do wydajniejszej pracy przez wysokie zarobki i możliwości awansu Zapewnienie rozwoju i zdobywania doświadczenia Partnerzy biznesowi Jakość produktów Cena towarów Terminowość firmy Brak, zależność jednostronna Konkurencja Motywacja do wprowadzania zmian w firmie Potrzeba podwyższania jakości usług Czasami działania związane z łamaniem zasad zdrowej konkurencji Analogiczna zależność 34 Lokalna społeczność Budowanie opinii o firmie Informacje o zapotrzebowaniu klientów Skargi odnoszące się do działalności firmy Skutki uboczne działalności firmy Zmiana warunków infrastrukturalnych w związku z otwarciem firmy Organizowanie wydarzeń lokalnych Tworzenie miejsc pracy, praktyk i staży Szkolenia i przygotowanie do zawodu Organizacje pozarządowe Podnoszenie prestiżu firmy w przypadku współpracy Nakładanie wymogów finansowych Organizowanie szkoleń i systemu doradztwa biznesowego Zgłaszanie zapotrzebowania na tematy szkoleń Pomoc finansowa przez przekazanie 1% podatku Udostępnianie terenu firmy do organizacji wydarzeń Administracja lokalna i państwowa Stawianie skomplikowanych wymagań biurokratycznych W teorii pomoc w prowadzeniu działalności Nadawanie zezwoleń, koncesji, prowadzenie kontroli Przyznawanie trudnych do uzyskania dotacji Na większość urzędów firmy nie mają wpływu Możliwość współdziałania z urzędem pracy w celu znalezienia pracowników i stażystów Media Zapewnienie reklamy Informowanie klienta Możliwość skompromitowania firmy Informowanie przedsiębiorców, np. o prowadzonych szkoleniach Zamawianie i opłacanie reklam Dostarczanie informacji Druga część wywiadu miała na celu ustalenie stopnia znajomości społecznej odpowiedzialności biznesu i stworzenie jej definicji. Wśród podawanych skojarzeń z tym terminem najczęściej poja-

wiały się trzy elementy: ochrona środowiska, właściwe podejście do pracowników oraz fakt, że firma nie jest nastawiona wyłącznie na zyski własny interes, a bierze również pod uwagę potrzeby swojego otoczenia. Jednak zdecydowana większość badanych albo w ogóle nie znała tego terminu, albo nie wiedziała, że tego typu działania i zachowania noszą nazwę społecznej odpowiedzialności biznesu, było to dla nich zupełnie obce określenie. W ramach ustalenia skojarzeń ze społeczną odpowiedzialnością biznesu uczestnicy wywiadu mieli za zadanie dokonać zabiegu personifikacji firmy, która działa według założeń tej koncepcji i określić najistotniejsze cechy takiej osoby. Uśredniając, według zdecydowanej większości badanych, jest to kobieta w wieku średnim około 40. roku życia, wykształcona, o wszechstronnych zainteresowaniach. Wyróżnia się schludnością, eleganckim ubiorem oraz szczupłą, wysportowaną sylwetką. Jej najistotniejsze cechy charakteru to: systematyczność, kreatywność, odpowiedzialność, punktualność, wyrozumiałość, otwartość na innych, opanowanie i poczucie humoru. Prowadzi systematyczny tryb życia,z wyraźnym rozdzieleniem pracy zawodowej od spraw prywatnych. Mieszka na obrzeżach miasta, w domku jednorodzinnym, w otoczeniu zieleni. Wiek utworzonej w wyobraźni badanych osoby może wskazywać na pewne doświadczenie zawodowe, połączone jednak z siłą i energią do kolejnych działań. Wybranie kobiety jako personifikacji firmy również mogło nie być przypadkowe. Kobiety kojarzą się z empatią, wrażliwością, otwarciem się na potrzeby i problemy innych, a jest to niewątpliwie istotna kwestia w odniesieniu do społecznej odpowiedzialności biznesu. Wygląd postaci również wskazuje na pożądane cechy: elegancki strój podkreśla profesjonalizm, a szczupła i wysportowana sylwetka z kolei samokontrolę i zdyscyplinowanie. Cechy charakteru i styl życia nasuwają jednoznaczne skojarzenia z pracownikiem idealnym, trzymającym się zasad i jednocześnie nawiązującym dobre relacje z otoczeniem. Ostatni z elementów miejsce zamieszkania w domku otoczonym roślinnością wskazuje na postawę ekologiczną i dbanie o środowisko. Obszary działalności firm w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu, na jakie wskazywali badani, nakładały się w znacznym stopniu z podanymi wcześniej skojarzeniami definicyjnymi, a więc: środowisko naturalne, relacjez pracownikami, relacje z otoczeniem lokalnym, relacje z otoczeniem biznesowym oraz wizerunek firmy. Żaden z uczestników nie wymienił natomiast praw człowieka oraz ładu organizacyjnego. W swoich przedsiębiorstwach badani najczęściej podejmują działania w ramach budowania relacji z pracownikami. Do najpopularniejszych aktywności w tym zakresie należą: szkolenia pracowników, stosowanie elastycznych form zatrudnienia, stosowanie się do Kodeksu pracy, motywowanie pracowników poprzez wysokie zarobki i możliwości awansu, zapewnienie premii i dodatkowych świadczeń. Drugi obszar działalności firmy, do którego badani przywiązują największą wagę, to relacje z konsumentami. Istotą tych stosunków jest dbanie o klienta poprzez, na przykład, zamawianie towaru specjalnie na zamówienie odbiorcy, organizowanie promocji i zniżek na wybrane produkty, dopasowywanie się do potrzeb klienta. Kolejnym istotnym obszarem działań w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu są uczciwe praktyki rynkowe, ze szczególnym 35

36 naciskiem położonym na relacje z dostawcami i konkurencją. Badani podejmują w tym zakresie takie działania, jak: przejrzyste umowy i organizacja pracy, określenie wysokości cen i czasu dostawy, przestrzeganie zasad uczciwej konkurencji. Obszary, w obrębie których podejmowanych jest najmniej działań, to przede wszystkim zaangażowanie społeczne oraz ochrona środowiska. Działalność na rzecz społeczności lokalnej jest silnie determinowana rodzajem branży oraz wielkością i dochodami firmy, mniejsze przedsiębiorstwa nie mają ani zasobów, ani technicznej możliwości, aby podjąć jakiekolwiek aktywności o społecznym charakterze. Problem w tym miejscu może stanowić również fakt, że respondenci postrzegają działania społeczne jedynie w kategoriach wielkich, zorganizowanych eventów. Natomiast działania związane z ochroną środowiska ograniczają się w nielicznych przypadkach do segregacji śmieci oraz (tylko w jednym przypadku) do korzystania z energooszczędnych żarówek i recyclingu. Warty podkreślenia jest fakt, że dla niektórych przedsiębiorców działania związane z ochroną środowiska realizowane są jedynie na pokaz lub w ogóle pozbawione większego sensu. Jednak zdecydowana większość respondentów jest zgodna co do potrzeby wdrażania i upowszechniania koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu. Każda firma funkcjonuje w określonym otoczeniu, z którym wchodzi w relacje i sieć zależności, dlatego też wręcz niezbędne jest podejmowanie pewnych działań usprawniających i poprawiających te stosunki. Podkreślane były ponownie korzyści długofalowe, jakie może czerpać firma z wdrażania działań w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu, zaznaczano, że w dużym stopniu są one odpowiedzialne za tworzenie pozytywnego wizerunku firmy. W związku z tym pojawiły się też głosy twierdzące, że firmy, które wprowadzają w życie tę koncepcję, zawsze będą robić to interesownie, w celu zwiększenia własnego zysku, a nie z pobudek ideologicznych. Wdrażanie koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu przynosi korzyści właściwie wszystkim grupom interesariuszy z otoczenia przedsiębiorstwa. Otoczenie biznesowe otrzymuje odpowiedzialnego, atrakcyjnego partnera, dzięki któremu podnoszą się obroty. Relacje są rzetelne i oparte na zaufaniu. Środowisko społeczne zyskuje natomiast miejsca pracy w prestiżowej firmie, ulepszoną infrastrukturę, poprawę warunków bytowych oraz rzetelnego usługodawcę. Otoczenie biznesowe może jednak, w odróżnieniu od otoczenia społecznego, ponieść również pewne straty. W opinii badanych, negatywny aspekt wdrażania społecznej odpowiedzialności biznesu polega na wzroście ponoszonych kosztów oraz wzroście konkurencyjności. Firma podejmująca działania związane ze społeczną odpowiedzialnością biznesu zyskuje pozytywny wizerunek i szacunek ze strony klientów i partnerów biznesowych, zadowolenie i satysfakcję pracowników, przez co wzrasta również ich lojalność i zaangażowanie w sprawy firmy, ponadto przedsiębiorstwo się rozwija, osiąga wzrost sprzedaży. Jedyne koszty, jakie musi ponieść firma w związku z wdrażaniem takich działań, to nakłady finansowe, które jednak po czasie powinny się zwrócić. Niezwykle istotną kwestią, dzięki której działania w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu mogłyby stać się bardziej popularne i wdrażane na szeroką skalę, jest prowadzenie szkoleń

i szerzenie wiedzy na ich temat. Pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu jest właściwie wśród badanych nieznane, a wiele podejmowanych przez nich aktywności w tym zakresie ma charakter intuicyjny, brak im wiedzy na temat długofalowych strategii działania. Podsumowując, koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu jest w większości przypadków pojęciem nieznanym, budzącym niejasne skojarzenia. Jednocześnie przedsiębiorcy często podejmują aktywność w tym zakresie, nie zdając sobie jednak z tego sprawy. Najważniejszymi dla nich obszarami, które wymagają przedsięwzięcia specjalnych działań, są relacje z pracownikami, klientami oraz partnerami biznesowymi. Tym samym są to w ich opinii te grupy interesariuszy, które wywierają największy i najbardziej znaczący wpływ na działalność firmy. Obszary, na które małe i średnie przedsiębiorstwa mają znikomy wpływ i wobec których w związku z tym podejmuje się najmniej działań, to zaangażowanie w życie lokalnej społeczności oraz ochrona środowiska. Upowszechnienie społecznej odpowiedzialności biznesu wymaga wprowadzenia programu szkoleń, udostępnienia informacji przedsiębiorcom oraz bieżącego pogłębiania wiedzy w tym zakresie. 37

4. Województwo podlaskie 4.1. Analiza wyników badań ilościowych Badaniem zostało objętych 320 przedsiębiorców z województwa podlaskiego. Poniższy wykres przedstawia strukturę zawodów osób ankietowanych. Wykres 3. Struktura respondentów z województwa podlaskiego 38 właściciel współwłaściciel inni kierownik główny księgowy prezes specjalista dyrektor asystent menadżer 7,50% 6,56% 4,69% 4,69% 4,69% 3,75% 1,88% 1,25% 13,13% 51,88% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Najczęściej na pytania odpowiadali właściciele (51,88% wszystkich ankietowanych), współwłaściciele (13,13% ankietowanych) i kierownicy (6,56% ankietowanych). Z grupy innych osób (stanowiących 7,5% respondentów) można wyróżnić: konsultantów, inspektorów, doradców czy zastępców. Tabela 4. Działalność ankietowanych przedsiębiorstw z województwa podlaskiego rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo 14 4,4% przemysł i budownictwo 98 30,6% handel, naprawa pojazdów samochodowych, gastronomia, turystyka, informacja i komunikacja 84 26,3% działalność finansowa i ubezpieczeniowa 21 6,6% pozostałe usługi 103 32,2% ogółem 320 100% Z Tabeli 4. wynika, że najpopularniejszą grupą, w obrębie której przeprowadzono badania, była grupa druga: przemysłu i budownictwa. Spośród respondentów 103 zakwalifikowało swoją

działalność do grupy pozostałe usługi. Prawie 5% firm objętych badaniem zajmowało się rolnictwem, leśnictwem lub łowiectwem. Ilustracja 31. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy spotkał(a) się Pan/Pani wcześniej z pojęciem społeczna odpowiedzialność biznesu lub corporate social responsibility, w skrócie CSR? (N=320) tak 58 18,1% nie 232 72,5% nie wiem 30 9,4% ogółem 320 100,0% Z Ilustracji 75. wynika, że 18,13% respondentów z województwa podlaskiego deklarowało wcześniejszy kontakt z pojęciem społeczna odpowiedzialność biznesu, zaś pozostałe 81,87% odpowiedziało negatywnie na to pytanie lub nie było w stanie potwierdzić czy zaprzeczyć. Zdaniem respondentów termin społeczna odpowiedzialność biznesu oznacza: 1. uczciwość w biznesie, 2. większą odpowiedzialność w biznesie, 3. działanie na rzecz społeczności lokalnej. 39 Ilustracja 32. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy w Pańskiej/Pani firmie realizowane są działania z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR)?(N=58) tak 35 60,3% nie 17 29,3% nie wiem 6 10,3% ogółem 58 100,0% W 60,34% firm, które spotkały się wcześniej z pojęciem CSR, deklarowano realizację działań z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu. W pozostałych 39,66% przedsiębiorstw zaprzeczono lub nie wiedziano, jak odpowiedzieć na to pytanie. Ilustracja 33. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu są Panu/Pani znane?(n=58) tak 10 17,2% nie 46 79,3% nie wiem 2 3,4% ogółem 58 100,0%

Z powyższych danych wynika, że w prawie 80% firm nie były znane międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu. Ilustracja 34. Rozkład odpowiedzi na pytanie Które z międzynarodowych standardów regulujących działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu są Pani/Panu znane?(n=10; pytanie wielokrotnego wyboru) ISO 26000 4 40,0% SA 8000 1 10,0% ISO 14000 4 40,0% System ekozarządzania i audytu EMAS 1 10,0% Global Reporting Initiative 1 10,0% żadne z powyższych 5 50,0% 40 Z powyższych danych wynika, że najbardziej znanymi standardami regulującymi działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu były: ISO 26000 (40% respondentów zna tę normę) i ISO 14000 (kojarzony przez 40% ankietowanych). Połowa respondentów nie znała żadnego z standardów regulujących działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu. Ilustracja 35. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy w Pana/Pani firmie są realizowane międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu?(n=10) tak 5 50,0% nie 3 30,0% nie wiem 2 20,0% ogółem 10 100,0% Z powyższych danych wynika, że połowa firm, które stosowały działania w ramach CSR, realizowała międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu.

Ilustracja 36. Rozkład odpowiedzi na pytanie Które obszary Pana/Pani zdaniem mają charakter priorytetowy z punktu widzenia polityki Pańskiej/Pani firmy? (N=58; pytanie wielokrotnego wyboru) przejrzystość ładu organizacyjnego firmy 43 74,14% organizacja pracy w firmie 53 91,38% prawa człowieka 49 84,48% środowisko naturalne 45 77,59% relacje z pracownikami 48 82,76% relacje z konsumentami 54 93,10% relacje z partnerami biznesowymi 49 84,48% uczciwe praktyki rynkowe 50 86,21% zaangażowanie społeczne i działania na rzecz społeczności lokalnej 41 70,69% 41 Z powyższego wykresu wynika, że priorytetowy charakter z punktu widzenia polityki firmy miały: 1. relacje z konsumentami (ważne dla 93,1% respondentów), 2. organizacja pracy w firmie (istotne dla 91,38% ankietowanych), 3. uczciwe praktyki rynkowe (kluczowe dla 86,21% ankietowanych). Ilustracja 37. Rozkład odpowiedzi na pytanie Osoby zajmujące jakie stanowiska lub które komórki/zespoły zarządzają działaniami z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu? (N=30; pytanie wielokrotnego wyboru) właściciel firmy 22 73,33% zarząd firmy 7 23,33% kierownicy lub managerowie wszystkich działów 7 23,33% pracownicy lub kierownicy działu marketingu, reklamy, PR 1 3,33% pracownicy lub kierownicy działu odpowiedzialnego za kontrolę i audyt 2 6,67% pracownicy lub kierownicy działu księgowości 1 3,33% pracownicy działu lub osoba pełniąca stanowisko odpowiedzialne wyłącznie za działania związane z CRS 1 3,33% inne 1 3,33%

42 Zarządzaniem działaniami z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu zajmowali się przede wszystkim: 1. właściciel firmy (73,33% badanych), 2. zarząd firmy (23,33% respondentów), 3. kierownicy lub managerowie wszystkich działów (23,33% ankietowanych). Ilustracja 38. Rozkład odpowiedzi na pytanie W jaki sposób w Pana/Pani firmie zorganizowana jest struktura wdrażania działań związanych ze społeczną odpowiedzialnością biznesu? (N=30) ma charakter scentralizowany 11 36,7% ma charakter zdecentralizowany 4 13,3% ma inny charakter 3 10,0% w firmie nie istnieje struktura wdrażania działań CSR 12 40,0% ogółem 30 100,0% W 36,67% analizowanych firm struktura wdrażania działań związanych ze społeczną odpowiedzialnością biznesu miała charakter scentralizowany. W 13,33% badanych przedsiębiorstw owa struktura była zdecentralizowana, zaś 40% badanych firm nie posiadało struktury wdrażania działań CSR.

Ilustracja 39. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy Pana/Pani zdaniem działania w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu mogą przynosić korzyści firmie, która je stosuje? (N=58) tak 51 87,9% nie 3 5,2% nie wiem 4 6,9% ogółem 58 100,0% Spośród respondentów 87,93% było przekonanych, że działania w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu mogą przynosić korzyści firmie, która je stosuje. Ilustracja 40. Rozkład odpowiedzi na pytanie Jakie są Pana/Pani zdaniem najistotniejsze korzyści, które przynosi firmie stosowanie społecznej odpowiedzialności biznesu? (N=51; pytanie wielokrotnego wyboru) pozytywny wpływ na markę, wizerunek i reputację firmy 45 88,24% promocja firmy, pozyskanie zainteresowania mediów 30 58,82% pozyskanie zaufania i zainteresowania inwestorów 28 54,90% zwiększenie stabilności i przewidywalności biznesu 20 39,22% konkurencyjna przewaga w branży 18 35,29% 43 ułatwienie wkraczania na nowe rynki 19 37,25% zwiększenie przychodów 25 49,02% wzrost efektywności działania firmy i wynikające z tego oszczędności 23 45,10% wzrost lojalności kontrahentów i partnerów biznesowych 24 47,06% wzrost lojalności klientów 28 54,90% możliwość pozyskiwania i utrzymania najlepszych pracowników 21 41,18% zwiększona motywacja i zadowolenie pracowników 25 49,02% lepsza kultura organizacyjna firmy 28 54,90% sprawniejsze zarządzanie firmą 19 37,25% pozytywny wpływ na otoczenie biznesowe firmy 26 50,98% lepsze relacje ze społecznością lokalną 25 49,02% łatwiejsze rozwiązywanie konfliktów społecznych 22 43,14% wpływ na poprawienie warunków społecznych w regionie i kraju 20 39,22% wpływ na zrównoważony rozwój regionu i kraju 16 31,37% wpływ na politykę lokalną i krajową 15 29,41% poprawa relacji z administracją państwową 15 29,41% inne 4 7,84%

44 Wśród korzyści, które przynosi firmom stosowanie społecznej odpowiedzialności biznesu, najczęściej wyróżniano: 1. pozytywny wpływ na markę, wizerunek i reputację firmy (zdaniem 88,24% respondentów), 2. promocję firmy, pozyskanie zainteresowania klientów (w opinii 58,82% ankietowanych), 3. lepszą kulturę organizacyjną firmy (zdaniem 54,9% badanych). Najmniej istotnymi korzyściami były: wpływ na politykę lokalną i krajową (29,41%) oraz poprawa relacji z administracją państwową (29,41%). Ilustracja 41. Rozkład odpowiedzi na pytanie Jakie są Pana/Pani zdaniem najistotniejsze czynniki, które mogą najsilniej zniechęcać do stosowania w firmie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu? (N=99; pytanie wielokrotnego wyboru) brak wiedzy o korzyściach społecznej odpowiedzialności biznesu dla firmy 28 48,28% brak zaangażowania na szczeblu kierowniczym w działania związane z CSR 29 50,00% brak zaangażowania pracowników w CSR 29 50,00% brak wsparcia tego rodzaju praktyk w otoczeniu biznesowym firmy 20 34,48% brak środków finansowych 36 62,07% brak natychmiastowych, doraźnych efektów finansowych w ramach CSR 25 43,10% polityka firmy opierająca się na krótkoterminowych celach 22 37,93% brak sprzyjających przepisów oraz wsparcia ze strony samorządów i administracji państwowej 26 44,83% brak kompetentnej w tym zakresie kadry 26 44,83% złe doświadczenia w tym zakresie 16 27,59% inne 4 6,90%

Czynnikami, które najsilniej zniechęcały do stosowania w firmie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu, były: 1. brak środków finansowych (wskazany przez 62,07% ankietowanych), 2. brak zaangażowania pracowników w CSR (stwierdzono wśród 50% respondentów), 3. brak zaangażowania na szczeblu kierowniczym w działania związane z CSR (wskazany przez 50% badanych). 45 Ilustracja 42. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy Pańska/Pani firma posiada i udostępnia wszystkim pracownikom? (N=320; pytanie wielokrotnego wyboru) spisana misja firmy 75 23,44% spisana wizja firmy 76 23,75% spisane wartości kluczowe dla firmy 80 25,00% spisany kodeks etyczny firmy 78 24,38% spisana struktura organizacyjna firmy 150 46,88% spisany wewnętrzny regulamin wyznaczający zasady awansów, nagród, kar etc. 139 43,44%

Z powyższych danych wynika, że 46,88% ankietowanych firm posiadało i udostępniało swoim pracownikom spisaną strukturę organizacyjną firmy. Wśród badanych firm 43,44% posiadało jasny wewnętrzny regulamin. Najmniej przedsiębiorstw, bo 23,44%, dysponowało spisaną misją firmy. Ilustracja 43. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy jest to grupa wywierająca realny wpływ na działania firmy? (N=320; pytanie wielokrotnego wyboru) klienci 267 83,44% partnerzy biznesowi/kontrahenci 222 69,38% inwestorzy 120 37,50% pracownicy 164 51,25% otoczenie biznesowe 176 55,00% lokalna społeczność 134 41,88% organizacje pozarządowe 43 13,44% administracja lokalna i państwowa 138 43,13% media 93 29,06% 46 Grupami, które w największym stopniu wywierają realny wpływ na działania firmy, to: 1. klienci (zdaniem 83,44% respondentów), 2. kontrahenci (w opinii 69,38% ankietowanych), 3. otoczenie biznesowe (zdaniem 55% badanych). Ilustracja 44. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy jest to grupa, na którą firma wywiera bezpośredni wpływ? (N=320; pytanie wielokrotnego wyboru) klienci 163 50,94% partnerzy biznesowi/kontrahenci 141 44,06% inwestorzy 52 16,25% pracownicy 129 40,31% otoczenie biznesowe 98 30,63% lokalna społeczność 86 26,88% organizacje pozarządowe 33 10,31% administracja lokalna i państwowa 58 18,13% media 34 10,63%

Wśród grup, na które firma wywierała bezpośredni wpływ, wyróżniono: 1. klientów (w opinii 50,94% badanych), 2. kontrahentów (zdaniem 44,06% ankietowanych), 3. pracowników (w opinii 40,31% respondentów). Ilustracja 45. Rozkład odpowiedzi na pytanie Które z podanych grup nie oddziałują na firmę i nie podlegają jej wpływowi? (N=320; pytanie wielokrotnego wyboru) klienci 29 9,06% partnerzy biznesowi/kontrahenci 50 15,63% inwestorzy 205 64,06% pracownicy 87 27,19% otoczenie biznesowe 113 35,31% lokalna społeczność 193 60,31% organizacje pozarządowe 260 81,25% administracja lokalna i państwowa 183 57,19% media 222 69,38% 47

4.2. Analiza wyników badań jakościowych 48 Grupy, które mają największy wpływ na działalność małych i średnich przedsiębiorstw, to, według badanych, przede wszystkim administracja państwowa, wprowadzająca przepisy, regulacje prawne oraz sprawująca kontrolę nad działaniami firm. W drugiej kolejności wymieniani byli klienci, od których zależą obroty i zyski przedsiębiorstwa, oraz pracownicy, dzięki którym firma może prawidłowo funkcjonować. Inną ważną grupą interesariuszy, pojawiającą się w wielu wypowiedziach, jest otoczenie biznesowe, w tym szczególnie: konkurencja, partnerzy biznesowi czy wspólnicy. Jednocześnie na wszystkie te grupy oddziaływać mogą również firmy, zależność ma charakter dwustronny. Spośród innych ważnych obszarów, na które firma ma wpływ, badani wyróżnili środowisko naturalne. Natomiast nikt nie wskazał lokalnej społeczności, mediów ani organizacji pozarządowych jako grupy interesariuszy, którzy mogą wywierać wpływ na firmę lub być podatne na oddziaływanie ze strony przedsiębiorstw. Część wywiadu mająca na celu ustalenie zakresu wiedzy dotyczącej koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu ujawniła nie tylko nieznajomość terminu, ale również w zdecydowanej większości przypadków brak właściwych skojarzeń, choćby w niewielkim stopniu idących we właściwym kierunku. Odpowiedzialność rozumiana była wyłącznie jako wywiązywanie się z obowiązków pracodawcy, takich jak: wypłacanie wynagrodzeń, opłacanie świadczeń i ponoszenie kosztów związanych z działalnością firmy, odpowiedzialność za jakość usług lub wyprodukowanego towaru. W jednej grupie pojawiły się głosy mówiące o ponoszeniu odpowiedzialności za wpływ, który ich biznes może wywierać na społeczeństwo oraz środowisko naturalne. Po przytoczeniu definicji społecznej odpowiedzialności biznesu przez moderatora kilka osób przyznało, że spotkało się z tym pojęciem w telewizji lub radiu, jednak nigdy nie przykuło ono ich uwagi ani nie wzbudziło szczególnego zainteresowania. Większość badanych była zgodna w opinii, że brak znajomości i zainteresowania tą koncepcją bierze się przede wszystkim z braku świadomości społecznej i ekologicznej u ogółu społeczeństwa. Badani uważają, że głównym warunkiem, by takie działania zostały wprowadzone w firmie, jest określony światopogląd i potrzeba właściciela/pracodawcy, a takich ludzi, chętnych do samoograniczenia się w imię wartości, jest niewielu. Już na etapie szkolnym brakuje edukowania w tej kwestii, budowania świadomości dotyczącej potrzeb społecznych lub ochrony środowiska. Ćwiczenie polegające na zabiegu personifikacji firmy stosującej się do zasad społecznej odpowiedzialności biznesu ponownie pokazało podobne tendencje w myśleniu badanych przedsiębiorców. Jest to osoba w wieku średnim, około 40. roku życia, wyróżniająca się odpowiedzialnością, otwartością na świat, zdecydowaniem, empatią i uczciwością. To zadbany, pracowity i ciekawy świata wizjoner, mieszkający na przedmieściach, w otoczeniu przyrody. Pomimo wyraźnych problemów z definiowaniem opisywanej koncepcji badani byli w stanie wymienić działania, które są podejmowane w ich firmach i które funkcjonują w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu. Podkreślali jednak, że przedsięwzięcia te realizowane były bez świa-

domości faktu, że wpisują się w jakąkolwiek szerszą koncepcję. Obszary, w których najczęściej podejmowane są takie działania, to: relacje z pracownikami, uczciwe praktyki rynkowe oraz w mniejszym stopniu, ale również, ochrona środowiska naturalnego. W relacjach z pracownikami do najpopularniejszych działań należy przyznawanie premii uznaniowych, wolnych dni (w zależności od potrzeb) oraz brak dyskryminacji. W ramach praktyk rynkowych społeczna odpowiedzialność biznesu przejawia się w uczciwej, zdrowej konkurencji, a w zakresie ochrony środowiska w segregacji śmieci lub utylizacji odpadów. W większości przypadków badani twierdzili, że wdrażanie działań z zakresu CSR nie przynosi wymiernych korzyści, stąd też niski poziom upowszechnienia koncepcji i zainteresowania tym tematem. Jedyny pozytywny efekt, który może przynieść firmie społeczna odpowiedzialność biznesu, to kreowanie wizerunku, co jednak jest procesem długotrwałym i nie przekłada się na zyski. W związku z niedostrzeganiem wyraźnych, wymiernych korzyści dla firmy i ogólną niechęcią w stosunku do omawianej koncepcji respondenci wskazywali dużo więcej czynników zniechęcających do wdrażania działań w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu niż zachęcających. Przede wszystkim podkreślali brak zainteresowania tematem ze strony mediów, brak upowszechniania koncepcji wśród przedsiębiorców i jej nagłośnienia. Po drugie, został poruszony problem zobojętnienia społeczeństwa oraz powszechnego braku poczucia uczciwości, co niewątpliwie stanowi wielką barierę dla upowszechnienia społecznej odpowiedzialności biznesu. Innym istotnym czynnikiem, który determinuje postawy badanych przedsiębiorców, jest strach przed negatywnymi konsekwencjami pewnych działań. Jako najbardziej znany przykład takiej sytuacji badani podawali przypadek piekarza z Legnicy, który został ukarany za rozdawanie chleba bezdomnym. Tego typu działania urzędów i administracji państwowej zniechęcają do podejmowania jakichkolwiek aktywności wychodzących poza ramy normalnego funkcjonowania przedsiębiorstwa. Pojawił się ponadto zarzut, że państwo chce zrzucić w ten sposób odpowiedzialność z siebie na prywatnych przedsiębiorców. Czynniki, które mogłyby zachęcić firmy do podejmowania takich działań, to uproszczenie pewnych procedur i zmniejszenie biurokracji oraz przede wszystkim edukowanie społeczeństwa w zakresie odpowiedzialności społecznej i ekologii wraz z promowaniem tej koncepcji w mediach. Podsumowując, badania na terenie województwa podlaskiego wykazały niski stopień wiedzy na temat społecznej odpowiedzialności biznesu oraz również stosunkowo niski poziom zainteresowania tym zagadnieniem. Badani podkreślali słabą promocję tej koncepcji w mediach oraz istnienie czynników, przez które będzie ona bardzo trudna do wdrożenia przede wszystkim mentalność społeczeństwa, zobojętnienie i brak zainteresowania kwestiami społecznymi i ekologicznymi oraz brak pozytywnych przykładów takiej działalności, a zamiast tego przykłady negatywnych konsekwencji, budzących strach innych przedsiębiorców przed wychylaniem się. 49

5. Województwo lubelskie 5.1. Analiza wyników badań ilościowych Badaniem zostało objętych 320 przedsiębiorców z województwa lubelskiego. Poniższy wykres przedstawia strukturę zawodów osób ankietowanych. Wykres 4. Struktura respondentów z województwa lubelskiego 50 inni specjalista księgowy kierownik właściciel prezes asystent dyrektor pracownik administracyjno-biurowy kadrowy współwłaściciel menadżer handlowiec 5,94% 5,31% 4,06% 4,06% 3,44% 3,44% 2,19% 7,81% 14,38% 12,81% 12,81% 12,50% 11,25% 0% 5% 10% 15% 20% Najczęściej na pytania odpowiadali specjaliści (12,81% wszystkich ankietowanych), księgowi (12,81% ankietowanych) i kierownicy (12,5% ankietowanych). Z grupy innych osób (stanowiących 14,38% respondentów) można wyróżnić: zastępców dyrektora, wspólników, wiceprezesów, pracowników HR czy referentów. Tabela 5. Działalność ankietowanych przedsiębiorstw z województwa podlaskiego rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo 10 3,1% przemysł i budownictwo 98 30,6% handel, naprawa pojazdów samochodowych, gastronomia, turystyka, informacja i komunikacja 95 29,7% działalność finansowa i ubezpieczeniowa 15 4,7% pozostałe usługi 102 31,9% ogółem 320 100% Z Tabeli 5. wynika, że najpopularniejszą branżą, w obrębie której przeprowadzono badania, był przemysł i budownictwo. Wśród respondentów 102 zakwalifikowało swoją działalność do grupy pozostałe usługi. Jedynie 10 firm objętych badaniem zajmowało się rolnictwem, leśnictwem lub łowiectwem.

Ilustracja 46. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy spotkał(a) się Pan/Pani wcześniej z pojęciem społeczna odpowiedzialność biznesu lub corporate social responsibility, w skrócie CSR? (N=320) tak 72 22,5% nie 189 59,1% nie wiem 59 18,4% ogółem 320 100,0% Z Ilustracji 46. wynika, że 22,5% respondentów z województwa mazowieckiego spotkało się wcześniej z pojęciem społecznej odpowiedzialności biznesu, zaś pozostałe 77,5% zaprzeczyło lub nie znało odpowiedzi na to pytanie. Zdaniem respondentów termin społeczna odpowiedzialność biznesu oznacza: 13. zaangażowanie firmy w działania na rzecz społeczeństwa, 14. etyczne zachowanie w biznesie. Ilustracja 47. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu są Panu/Pani znane? (N=72) 51 tak 13 18,1% nie 44 61,1% nie wiem 15 20,8% ogółem 72 100,0% Z powyższych danych wynika, że w ponad 60% firm nie były znane międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu. Ilustracja 48. Rozkład odpowiedzi na pytanie Które z międzynarodowych standardów regulujących działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu są Pani/Panu znane? (N=13; pytanie wielokrotnego wyboru) ISO 26000 6 46,2% AA1000 5 38,5% SA 8000 3 23,1% ISO 14000 4 30,8% System ekozarządzania i audytu EMAS 4 30,8% Global Reporting Initiative 3 23,1% Żadne z powyższych 5 38,5%

Z powyższych danych wynika, że najbardziej znanymi standardami regulującymi działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu były ISO 26000 (46,15% respondentów go zna), następnie AA1000 (kojarzony przez 38,46% ankietowanych) i system ekozarządzania i audytu EMAS (30,77% respondentów o nim słyszało). Wśród ankietowanych 38,46% nie znało żadnego z standardów regulujących działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu. 52 Ilustracja 49. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy w Pana/Pani firmie są realizowane międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu? (N=13) tak 3 23,1% nie 9 69,2% nie wiem 1 7,7% ogółem 13 100,0% Z powyższych danych wynika, że 23,08% firm realizowało międzynarodowe standardy regulujące działania w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu. Ilustracja 50. Rozkład odpowiedzi na pytanie Które obszary Pana/Pani zdaniem mają charakter priorytetowy z punktu widzenia polityki Pańskiej/Pani firmy? (N=72; pytanie wielokrotnego wyboru) przejrzystość ładu organizacyjnego firmy 44 61,11% organizacja pracy w firmie 55 76,39% prawa człowieka 52 72,22% środowisko naturalne 47 65,28% relacje z pracownikami 57 79,17% relacje z konsumentami 49 68,06% relacje z partnerami biznesowymi 49 68,06% uczciwe praktyki rynkowe 51 70,83% zaangażowanie społeczne i działania na rzecz społeczności lokalnej 37 51,39%

Z powyższego wykresu wynika, że priorytetowy charakter z punktu widzenia polityki firmy miały: 1. relacje z pracownikami (ważne dla 79,17% respondentów), 2. organizacja pracy w firmie (istotna dla 76,39% ankietowanych), 3. prawa człowieka (kluczowe dla 72,22% ankietowanych). Ilustracja 51. Rozkład odpowiedzi na pytanie Osoby zajmujące jakie stanowiska lub które komórki/zespoły zarządzają działaniami z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu? (N=43; pytanie wielokrotnego wyboru) właściciel firmy 18 41,86% zarząd firmy 20 46,51% kierownicy lub managerowie wszystkich działów 7 16,28% pracownicy lub kierownicy działu marketingu, reklamy, PR 5 11,63% pracownicy lub kierownicy działu odpowiedzialnego za kontrolę i audyt 2 4,65% pracownicy lub kierownicy działu księgowości 2 4,65% pracownicy działu lub osoba pełniąca stanowisko odpowiedzialne wyłącznie za działania związane z CRS 2 4,65% inne 2 4,65% 53

Zarządzaniem działaniami z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu zajmowali się przede wszystkim: 1. zarząd firmy (46,51% respondentów), 2. właściciel firmy (41,86% badanych), 3. kierownicy lub managerowie wszystkich działów (16,28% ankietowanych). Ilustracja 52. Rozkład odpowiedzi na pytanie W jaki sposób w Pana/Pani firmie zorganizowana jest struktura wdrażania działań związanych ze społeczną odpowiedzialnością biznesu? (N=43) ma charakter scentralizowany 14 32,56% ma charakter zdecentralizowany 6 13,95% ma inny charakter 7 16,28% w firmie nie istnieje struktura wdrażania działań CSR 8 18,60% ogółem 43 100,0% 54 W 32,56% analizowanych firm struktura wdrażania działań związanych ze społeczną odpowiedzialnością biznesu miała charakter scentralizowany. W 13,95% badanych przedsiębiorstw owa struktura była zdecentralizowana, zaś w 18,6% analizowanych firm nie istniała. Ilustracja 53. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy Pana/Pani zdaniem działania w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu mogą przynosić korzyści firmie, która je stosuje? (N=72) tak 63 87,5% nie 1 1,4% nie wiem 8 11,1% ogółem 72 100,0% Wśród respondentów 87,5% było przekonanych, że działania w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu mogą przynosić korzyści firmie, która je stosuje.

Ilustracja 54. Rozkład odpowiedzi na pytanie Jakie są Pana/Pani zdaniem najistotniejsze korzyści, które przynosi firmie stosowanie społecznej odpowiedzialności biznesu? (N=72; pytanie wielokrotnego wyboru) pozytywny wpływ na markę, wizerunek i reputację firmy 50 69,44% promocja firmy, pozyskanie zainteresowania mediów 33 45,83% pozyskanie zaufania i zainteresowania inwestorów 31 43,06% zwiększenie stabilności i przewidywalności biznesu 20 27,78% konkurencyjna przewaga w branży 26 36,11% ułatwienie wkraczania na nowe rynki 23 31,94% zwiększenie przychodów 28 38,89% wzrost efektywności działania firmy i wynikające z tego oszczędności 20 27,78% wzrost lojalności kontrahentów i partnerów biznesowych 19 26,39% wzrost lojalności klientów 27 37,50% możliwość pozyskiwania i utrzymania najlepszych pracowników 22 30,56% zwiększona motywacja i zadowolenie pracowników 23 31,94% lepsza kultura organizacyjna firmy 26 36,11% sprawniejsze zarządzanie firmą 18 25,00% pozytywny wpływ na otoczenie biznesowe firmy 19 26,39% lepsze relacje ze społecznością lokalną 21 29,17% łatwiejsze rozwiązywanie konfliktów społecznych 13 18,06% wpływ na poprawienie warunków społecznych w regionie i kraju 14 19,44% wpływ na zrównoważony rozwój regionu i kraju 13 18,06% wpływ na politykę lokalną i krajową 8 11,11% poprawa relacji z administracją państwową 8 11,11% inne 1 1,39% 55

Wśród korzyści, które przynosi firmom wdrażanie działań za zakresu CSR, najczęściej wyróżniano: 1. pozytywny wpływ na markę, wizerunek i reputację firmy (zdaniem 69,44% respondentów), 2. promocję firmy, pozyskanie zainteresowania mediów (w opinii 45,83% ankietowanych), 3. pozyskanie zaufania i zainteresowania inwestorów (zdaniem 43,06% badanych). Najmniej istotnymi korzyściami były: wpływ na politykę lokalną i krajową (11,11%) oraz poprawa relacji z administracją państwową (11,11%). Ilustracja 55. Rozkład odpowiedzi na pytanie Jakie są Pana/Pani zdaniem najistotniejsze czynniki, które mogą najsilniej zniechęcać do stosowania w firmie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu? (N=72; pytanie wielokrotnego wyboru) brak wiedzy o korzyściach społecznej odpowiedzialności biznesu dla firmy 25 34,72% brak zaangażowania na szczeblu kierowniczym w działania związane z CSR 19 26,39% brak zaangażowania pracowników w CSR 18 25,00% brak wsparcia tego rodzaju praktyk w otoczeniu biznesowym firmy 18 25,00% brak środków finansowych 37 51,39% 56 brak natychmiastowych, doraźnych efektów finansowych w ramach CSR 20 27,78% polityka firmy opierająca się na krótkoterminowych celach 11 15,28% brak sprzyjających przepisów oraz wsparcia ze strony samorządów i administracji państwowej 18 25,00% brak kompetentnej w tym zakresie kadry 20 27,78% złe doświadczenia w tym zakresie 10 13,89% inne 5 6,94%

Czynnikami, które najsilniej zniechęcały do stosowania w firmie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu, były: 1. brak środków finansowych (wskazany przez 51,39% ankietowanych), 2. brak wiedzy o korzyściach działań z zakresu CSR dla firmy (34,72% respondentów), 3. brak kompetentnej w tym zakresie kadry (wskazany przez 27,78% badanych). Ilustracja 56. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy Pańska/Pani firma posiada i udostępnia wszystkim pracownikom? (N=320; pytanie wielokrotnego wyboru) spisana misja firmy 104 32,50% spisana wizja firmy 108 33,75% spisane wartości kluczowe dla firmy 98 30,63% spisany kodeks etyczny firmy 116 36,25% spisana struktura organizacyjna firmy 241 75,31% spisany wewnętrzny regulamin wyznaczający zasady awansów, nagród, kar etc. 236 73,75% 57 Z powyższych danych wynika, że 75,31% ankietowanych firm posiadało i udostępniało swoim pracownikom spisaną strukturę organizacyjną firmy. Wśród badanych przedsiębiorstw 73,75% posiadało jasny wewnętrzny regulamin. Najmniej firm, bo 30,63%, posiadało spisane wartości kluczowe firmy. Ilustracja 57. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy jest to grupa wywierająca realny wpływ na działania firmy? (N=320; pytanie wielokrotnego wyboru) klienci 264 82,50% partnerzy biznesowi/kontrahenci 242 75,63% inwestorzy 172 53,75% pracownicy 224 70,00% otoczenie biznesowe 172 53,75% lokalna społeczność 115 35,94% organizacje pozarządowe 77 24,06% administracja lokalna i państwowa 131 40,94% media 107 33,44%

Grupami, które w największym stopniu wywierały realny wpływ na działania firmy, były: 1. klienci (zdaniem 82,5% respondentów), 2. kontrahenci (w opinii 75,63% ankietowanych), 3. pracownicy (zdaniem 70% badanych). 58 Ilustracja 58. Rozkład odpowiedzi na pytanie Czy jest to grupa, na którą firma wywiera bezpośredni wpływ? (N=320; pytanie wielokrotnego wyboru) klienci 112 35,00% partnerzy biznesowi/kontrahenci 114 35,63% inwestorzy 83 25,94% pracownicy 121 37,81% otoczenie biznesowe 104 32,50% lokalna społeczność 84 26,25% organizacje pozarządowe 65 20,31% administracja lokalna i państwowa 62 19,38% media 50 15,63%