Botanika leœna M a t e r i a ³ y pomocnicze do æwiczeñ Samodzielny Zak³ad Botaniki Leœnej Wydzia³ Leœny SGGW Warszawa Rok akademicki 2011/2012
Imiê i nazwisko Grupa Numer mikroskopu Æwiczenia w dniu godz. Materia³ roœlinny Preparaty, obserwacje mikroskopowe Wykonanie rysunków i opisów Studiowanie literatury Po æwiczeniach wpisz nazwê ³aciñsk¹ gatunku i rodziny Zapoznaj siê z treœci¹ programu przedmiotu Botanika Leœna na Wydziale Leœnym SGGW w Warszawie Materia³y dydaktyczne do pobrania ze strony: http://wl.sggw.waw.pl/units/botanika/matdyd lub http://ehms.sggw.waw.pl
Metoda obserwacji za pomoc¹ mikroskopu optycznego Budowa mikroskopu optycznego KF2 ICS Zeiss 1. Binokular 9. Tubus 2. Obiektywy 8. Stolik 7. Statyw 10. Tarcza rewolwerowa z obiektywami 11. Œruba makrometryczna 3. Suwak kondensora - przes³ona 12. Œruba mikrometryczna 4. Lampa halogenowa 6. Podstawa mikroskopu 5. Potencjometr Uk³ad Optyczny 1. Binokular (dwa okulary o powiêkszeniu x10) 2. Obiektywy o powiêkszeniach: x5, x10, x40. Obiektywy ustawione s¹ na tarczy rewolwerowej wg rosn¹cego powiêkszenia zgodnie z ruchem wskazówek zegara 3. Kondensor z przes³on¹ aperturow¹ i polow¹ (do zmiany wielkoœci oœwietlonego pola) Uk³ad Oœwietlaj¹cy 4. ród³o œwiat³a w postaci lampy halogenowej umieszczonej w podstawie mikroskopu i oprawa lustra oœwietlaj¹cego 5. Potencjometr do regulacji natê enia œwiat³a Uk³ad Mechaniczny 6. Podstawa mikroskopu 7. Statyw 8. Stolik - uchwyty do preparatu - œruby do regulacji po³o enia stolika (w przód i w ty³) i preparatu (w prawo i w lewo) 9. Tubus 10. Tarcza rewolwerowa z obiektywami 11. Œruba makrometryczna do ustawiania odleg³oœci miêdzy obserwowanym obiektem a obiektywem 12. Œruba mikrometryczna do precyzyjnego ustawiania odleg³oœci miêdzy obiektem a obiektywem Materia³y dydaktyczne opracowane przez zespó³ pracowników Katedry Botaniki Leœnej, Wydzia³ Leœny SGGW 2
Obs³uga mikroskopu optycznego KF2 ICS Zeiss Wskazówki ogólne Pracuj¹c z mikroskopem przestrzegaj nastêpuj¹cych zaleceñ: 1. U ywaj zawsze tego samego mikroskopu: s¹ one oznaczone numerami od 1 do 16. Numer swojego mikroskopu wpisz do zeszytu æwiczeniowego. 2. Chroñ mikroskop przed wstrz¹sami i uderzeniami. 3. Chroñ czêœci optyczne mikroskopu przed zabrudzeniem (tuszem do rzês, odciskami palców, kurzem, itp.) oraz uszkodzeniami mechanicznymi (zarysowaniem, dotkniêciem do powierzchni preparatu). 4. Zanieczyszczenia z soczewek okularów i obiektywów usuwaj natychmiast miêkk¹ œciereczk¹ do przyrz¹dów optycznych such¹ lub nas¹czon¹ wod¹ destylowan¹. 5. Pracê rozpoczynaj zawsze od obiektywu o ma³ym powiêkszeniu (x10 lub x5 ) i natê enia oœwietlenia ok. 4. Dopiero po ustawieniu ostroœci widzenia i kontrastu obrazu w tych warunkach, mo esz zmieniæ obiektyw na daj¹cy du e powiêkszenie (x40). 6. Pamiêtaj o wy³¹czeniu oœwietlenia mikroskopu po zakoñczeniu obserwacji. 7. Wszelkie trudnoœci b¹dÿ nieprawid³owoœci w pracy z mikroskopem natychmiast zg³aszaj osobom prowadz¹cym æwiczenia. 8. Pod koniec æwiczeñ uporz¹dkuj stanowisko pracy: preparaty od³ó w kolejnoœci do tekturowych teczek, œmieci wyrzuæ do kosza. Zakoñczenie pracy zg³oœ osobom prowadz¹cym æwiczenia. Dopiero po sprawdzeniu stanu mikroskopu i stanowiska pracy przez osobê prowadz¹c¹ æwiczenia mo esz opuœciæ salê æwiczeñ. Niedope³nienie tego zalecenia mo e skutkowaæ obci¹ eniem finansowym za uszkodzenie mikroskopu. Bezwzglêdnie przestrzegaj nastêpuj¹cych zaleceñ: - Nie zaczynaj obserwacji mikroskopowej od obiektywu o powiêkszeniu wiêkszym od x10. - Nie u ywaj œruby makrometrycznej do regulacji ostroœci obrazu pod obiektywem x40. - Nie wyjmuj preparatu spod obiektywu x40. - Nie dotykaj palcami górnej powierzchni szkie³ka przykrywkowego preparatu. - Niczego nie rób na si³ê. - Pod adnym pozorem nie próbuj samodzielnie naprawiaæ mikroskopu ani rozkrêcaæ obiektywów lub innych czêœci mikroskopu. Obserwacja mikroskopowa 1. Ustaw obiektyw x10 lub x5 w pozycji roboczej. 2. Ustaw przes³onê polow¹ w³aœciw¹ dla danego obiektywu: w pozycji skrajnie na prawo dla obiektywów x10 i x40; skrajnie na lewo dla obiektywu x5. 3. Ustaw natê enie œwiat³a w pozycji 4 przekrêcaj¹c potencjometr zgodnie z ruchem wskazówek zegara. 4. W³ó preparat w uchwyty stolika mikroskopu i ustaw obiekt do obserwacji dok³adnie pod obiektywem mikroskopu, u ywaj¹c do tego celu 2 zespolonych ze sob¹ œrub. Dolna œruba przesuwa sma obiekt w lewo i w prawo, górna umo liwia ruch stolika wraz z obiektem w przód i w ty³. 5. Ustaw w³aœciwy dla siebie rozstaw okularów. 6. Za pomoc¹ œruby makrometrycznej ustaw wstêpnie ostroœæ widzenia, a nastêpnie popraw j¹ u ywaj¹c mikroœruby mikrometrycznej. Œruby powoduj¹ ruch obiektywu w górê i w dó³: makrometryczna z du ym skokiem a mikrometryczna z ma³ym. 7. Intensywnoœæ oœwietlenia (regulacja potencjometrem) i kontrast (regulacja przes³ony aperturowej) mo na regulowaæ w razie potrzeby w zale noœci od obserwowanego obiektu kieruj¹c siê nastêpuj¹cymi wskazówkami: - delikatne struktury, s³abo odró niaj¹ce siê od t³a (cytoplazma, j¹dro komórkowe i inne organelle w preparatach s³abo barwionych lub nie barwionych) oraz mocno rozjaœnione tkanki i bardzo cienkie preparaty widaæ wyraÿniej przy przymkniêtej przes³onie aperturowej, - grubsze preparaty (np. ciête rêcznie) i miejsca gêstsze optycznie (np. tkanki typu martwica korkowa, drewno) s¹ lepiej widoczne przy szerzej otwartej przes³onie aperturowej. 8. Obserwacjê pod du ym powiêkszeniem (obiektyw x40) mo esz rozpocz¹æ dopiero po ustawieniu ostrego, dobrze oœwietlonego i skontrastowanego obrazu przy mniejszym powiêkszeniu (obiektyw x10). Obiektywy s¹ zsynchronizowane, co oznacza, e zmiana obiektywu nie ma wp³ywu na ostroœæ obrazu. Jeœli jednak zachodzi koniecznoœæ poprawienia ostroœci przy obiektywie x40 u ywaj do tego celu jedynie mikroœruby! Zazwyczaj dla uzyskania dobrego obrazu przy tym obiektywie konieczna jest korekta otwarcia przes³ony aperturowej. 9. Bezwzglêdnie zmieñ obiektyw na x10 przed wymian¹ preparatu na nastêpny. 10. Po zakoñczeniu obserwacji mikroskopowej wy³¹cz oœwietlenie mikroskopu, w pozycji roboczej ustaw obiektyw x10, wyjmij preparat. 3
Budowa komórki roœlinnej Protoplast, ruch organeli i cytoplazmy W ywej komórce w³oska skórki (epidermy) ³odygi dyni - Cucurbita pepo (dyniowate - Cucurbitaceae), zaobserwuj: a. œcianê komórkow¹, blaszkê œrodkow¹, cytoplazmê przyœcienn¹ ( parietaln¹ ), wakuole, transwakuolarne nici cytoplazmatyczne, j¹dro komórkowe, j¹derko, plastydy i inne, mniejsze organele widoczne jako ziarnistoœci; b. ruch organeli i cytoplazmy. Narysuj komórkê i opisz widoczne elementy strukturalne. Zaznacz po³o enie plazmalemmy i tonoplastu. Strza³kami oznacz kierunki ruchu cytoplazmy w komórce. Zdefinuj jaki to rodzaj ruchu. Literatura podstawowa: Szweykowska., Szweykowski J. - Botanika cz. I. Morfologia. 2004 i póÿniejsze wydania. Wyd. Nauk. PWN. Hejnowicz Z. - natomia i histogeneza roœlin naczyniowych. 2002. Wyd. Nauk. PWN. Gorczyñski T. (red.) - Æwiczenia z botaniki. Wydania od 1978 r. Wyd. Nauk. PWN. Literatura uzupe³niaj¹ca: lberts B., Bray D., Lewis J., Raff M., Roberts K., Walter P. - Podstawy biologii komórki.1999. Wyd. Nauk. PWN. Wojtaszek P., WoŸny., Ratajczak L. - Biologia komórki roœlinnej. T. 1 i 2. 2006.Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. WoŸny., Michejda J., Ratajczak L. (red.) - Podstawy biologii komórki roœlinnej. 2000. Wyd. UM, Poznañ. 4
Œciana komórkowa Tkanki wzmacniaj¹ce: kolenchyma (zwarcica) i sklerenchyma (twardzica) Komórki kolenchymy k¹towej na przekroju poprzecznym ³odygi dyni - Cucurbita pepo (dyniowate - Cucurbitaceae). Œciana komórkowa celulozowa, nierównomiernie zgrubia³a. Komórki ywe. Narysuj komórki kolenchymy. Po³¹cz podane objaœnienia z odpowiednimi elementami strukturalnymi tych komórek. k¹towe zgrubienia celulozowej œciany komórkowej blaszka œrodkowa protoplast Komórki w³ókien sklerenchymatycznych (stereidy) na przekroju poprzecznym ³odygi dyni - Cucurbita pepo (dyniowate - Cucurbitaceae). Œciana komórkowa zdrewnia³a i zgrubia³a. Komórki wyd³u one osiowo, czêsto martwe. Narysuj komórki sklerenchymy. Po³¹cz podane objaœnienia z odpowiednimi elementami strukturalnymi. równomiernie zgrubia³a, zlignifikowana (zdrewnia³a) œciana komórkowa blaszka œrodkowa œwiat³o komórki 5
Komórki kamienne (sklereidy) z owocu rzekomego gruszy - Pyrus communis (ró owate - Rosaceae). Œciana komórkowa zdrewnia³a i zgrubia³a. Komórki ro nych kszta³tów z wyj¹tkiem wyd³u onych osiowo, czêsto martwe. Po³¹cz podane objaœnienia z odpowiednimi elementami strukturalnymi. zdrewnia³a i zgrubia³a œciana komórkowa œwiat³o komórki jamki proste blaszka œrodkowa Tkanki przewodz¹ce: elementy drewna (ksylemu) i ³yka (floemu) Budowa ró nych typów naczyñ, rurki sitowej i komórki towarzysz¹cej na przekroju pod³u nym wi¹zki ³ykodrzewnej (waskularnej) w budowie pierwotnej ³odygi dyni - Cucurbita pepo (dyniowate - Cucurbitaceae). Odszukaj w obrazie mikroskopowym preparatu narysowane ni ej elementy strukturalne. WprowadŸ do rysunku ni ej podane oznaczenia literowe oraz liczbowe (za pomoc¹ klamer). 1. Elementy ³yka: a - ywe rurki sitowe z celulozowymi œcianami, b - p³yta sitowa, c - komórka towarzysz¹ca. 2. Kambium (komórki ywe, merystematyczne). 3. Elementy drewna: martwe cz³ony naczyñ ze zdrewnia³ymi œcianami ró nych typów: e - siateczkowato-jamkowata, f - jamkowata, g - drabinkowa (schodkowa), h - spiralna, i - pierœcieniowa. Zaznacz klamr¹ i wprowadÿ nazwy: protoksylem i metaksylem. 6
Tkanki okrywaj¹ce: skórka (epiderma) i korek (fellem) Komórki skórki (epidermy), elementu pierwotnej tkanki okrywaj¹cej liœcia kliwii - Clivia sp.(amarylkowate - maryllidaceae) lub jemio³y pospolitej - Viscum album (g¹zewnikowate - Loranthaceae).Œciana skutynizowana.komórki ywe. Narysuj komórki skórki. Po³¹cz podane objaœnienia z odpowiednimi elementami strukturalnymi. kutykula œciana skutynizowana œciana celulozowa blaszka œrodkowa protoplast Komórki korka (fellemu), elementu wtórnej tkanki okrywaj¹cej - korkowicy (perydermy) na przekroju poprzecznym pêdu bzu czarnego - Sambucus nigra (przewiertniowate - Caprifoliaceae). Œciana skorkowacia³a. Komórki martwe. Porównaj obraz mikroskopowy z za³¹czonymi rysunkami. Odszukaj po³o enie komórek korka i kolenchymy N rys. zaznacz klamr¹ perydermê oraz obszar przetchlinki i wprowadÿ objaœnienia: epiderma, peryderma, kolenchyma p³atowa. Na rys. B wprowadÿ nazwy komórek wchodz¹cych w sk³ad perydermy. Dodatkowo zaznacz, gdzie wystêpuje kutykula oraz rodzaj modyfikacji sciany: œciana skutynizowana, skorkowacia³a i celulozowa. B Literatura podstawowa: Szweykowska., Szweykowski J. - Botanika cz. I. Morfologia. 2004 i póÿniejsze wydania. PWN. Hejnowicz Z. - natomia i histogeneza roœlin naczyniowych. 2002. PWN. Gorczyñski T. (red.) - Æwiczenia z botaniki. Wydania od 1978 r. PWN. Literatura uzupe³niaj¹ca: lberts B., Bray D., Lewis J., Raff M., Roberts K., Walter P. - Podstawy biologii komórki. Wyd. Nauk. PWN. 1999. WoŸny., Michejda J., Ratajczak L. (red.) - Podstawy biologii komórki roœlinnej. 2000. Wyd. UM, Poznañ. 7
Budowa korzenia Morfologia m³odego korzenia M³ody korzeñ sosny pospolitej - Pinus sylvestris (sosnowate - Pinaceae) oraz pszenicy - Triticum aestivum (trawy - Poaceae). Przygotuj preparaty w wodzie zgodnie ze wskazówkami prowadz¹cego zajêcia. Porównaj wierzcho³ki korzenia sosny i pszenicy. Zidentyfikuj nastêpuj¹ce strefy i komórki w ich budowie: strefa ró nicowania (syn. dojrza³oœci, w³oœnikowa) z komórkami w³oœnikowymi, strefa wzrostu na d³ugoœæ (elongacyjna), protomerystem, czapeczka (kalyptra). Narysuj schemat wierzcho³kowej czêœci korzenia sosny. Klamrami i strza³kami po³¹cz objaœnienia z w³aœciwymi elementami korzeni obu gatunków. korzeñ sosny korzeñ pszenicy strefa ró nicowania komórki w³oœnikowe strefa wzrostu na d³ugoœæ protomerytem czapeczka Na czym polega zasadnicza ró nica w budowie wierzcho³kowej czêœci korzenia ww. gatunków i z czego ona wynika? 8
Organizacja merystemu wierzcho³kowego korzenia Przekrój pod³u ny przez merystem wierzcho³kowy korzenia roœliny jednoliœciennej np. cebuli - llium cepa (liliowate - Liliaceae). Porównaj obraz mikroskopowy z za³¹czonym rysunkiem. Zaobserwuj, gdzie znajduj¹ siê komórki w ró nych fazach mitozy. O czym to œwiadczy? Po³¹cz podane objaœnienia z odpowiednimi elementami strukturalnymi. prokambium prakora praskórka strefa wzrostu na d³ugoœæ protomerystem z komórkami inicjalnymi u³o onymi w trzech piêtrach czapeczka (kalyptra) Zapoznaj siê z ró nymi typami budowy merystemów wierzcho³kowych korzenia: 1. Paproci np. orliczki kreteñskiej Pteris cretica (paprotniki - Pteridopsida). 2. Roœliny nagozal¹ kowej np. Sosny zwyczajnej - Pinus sylvestris (sosnowate - Pinaceae) Po³¹cz podane objaœnienia z odpowiednimi elementami strukturalnymi. prokambium (walec osoiwy) prakora (kora pierwotna) praskórka (skórka) komórka inicjalna komórki inicjalne czapeczka (kalyptra) statolity 1 2 Mitoza - przebieg i rola. 9
Ró nicowanie i organizacja tkanek w budowie pierwotnej i wtórnej korzenia Budowa pierwotna korzenia roœliny jednoliœciennej np. kosaæca - Iris sp. (kosaæcowate - Iridaceae). Korzeñ nie wytwarzaj¹cy przyrostu wtórnego na gruboœæ. Narysuj schemat przekroju poprzecznego korzenia. Po³¹cz podane objaœnienia z odpowiednimi elementami strukturalnymi. ryozderma - skórka korzenia: komórki w³oœnikowe (tworz¹ epiblemê) kora pierwotna: skórnia (egzoderma) miêkisz œródskórnia (endoderma) trzeciorzêdowa walec osiowy: okolnica (perycykl) wi¹zki drewna (ksylemu) pierwotnego wi¹zki ³yka (floemu) pierwotnego uk³ad radialny Odpowiedz na pytanie jak w budowie korzenia tj. rozmieszczeniu tkanek i ich budowie przejawia siê przystosowanie do pe³nienia dwóch funkcji: ch³onnej i mechanicznej polegaj¹cej na umocowaniu roœliny w pod³o u? Porównaj obraz mikroskopowy (pow. x400) fragmentu przekroju poprzecznego korzenia kosaæca z rysunkiem i wpisz objaœnienia: komórka œródskórni (endodermy) trzeciorzêdowej (ze zgrubieniami na wew. œcianach stycznych i promieniowych), komórka przepustowa endodermy, naczynie protoksylemu, naczynie metaksylemu, komórka okolnicy, komórka miêkiszowa kory pierwotnej, cz³on rurki sitowej, komórka towarzysz¹ca. 10
Budowa wtórna korzenia roœliny nagozal¹ kowej np. sosny zwyczajnej - Pinus sylvestris (sosnowate - Pinaceae). Korzeñ wytwarzaj¹cy przyrost wtórny na gruboœæ. Narysuj schemat przekroju poprzecznego korzenia. Po³¹cz podane objaœnienia z odpowiednimi elementami strukturalnymi. Zastanów siê jakie funkcje pe³ni korzeñ o budowie wtórnej i jak przejawia siê to w jego budowie. korek (fellem) fellogen felloderma korkowica (peryderma) region ³yka pierwotnego ³yko wtórne kambium drewno wtórne granica rocznego przyrostu drewna pierwotne wtórne promienie ³ykodrzewne pierwotne wtórne przewody ywiczne protoksylem metaksylem drewno pierwotne Przekszta³cenia funkcjonalne korzenia Korzeñ jako organ podporowo-czepny u filodendronu - Monstera deliciosa (obrazkowate - raceae). Wyjaœnij na czym polegaj¹ modyfikacje w budowie korzenia tego typu. epiblema korek sklerenchyma fellogen miêkisz kory pierwotnej sklerenchyma endoderma perycykl floem pierwotny ksylem pierwotny 11
Opracuj dowolny przyk³ad budowy korzenia spichrzowego. Narysuj schemat przekroju poprzecznego i napisz objaœnienia. Korzystaj¹c z podanej literatury opracuj samodzielnie inne typy modyfikacji korzeni. Podaj typy modyfikacji korzeni oraz nazwy roœlin, u których wystêpuj¹. Korzystaj¹c z podanej literatury opracuj zjawisko mikoryzy ekto- i endotroficznej. Podaj przyk³ady dla drzew leœnych. Literatura podstawowa: Szweykowska., Szweykowski J. - Botanika cz. I. Morfologia. 2004. PWN. Gorczyñski T. (red.) - Æwiczenia z botaniki. Wydania od 1978 r. PWN. Tomanek J., Witkowska- uk L. - Botanika Leœna. Wyd. VII z 2008 r. PWRiL, Warszawa. Literatura uzupe³niaj¹ca: Hejnowicz Z. - natomia i histogeneza roœlin naczyniowych. 2002. PWN. 12
Organizacja tkankowa ³odygi Organizacja wierzcho³ka pêdu Przekrój pod³u ny przez merystem wierzcho³kowy w okresie aktywnoœci np. pêdu bobu - Vicia faba (motylkowate - Fabaceae). Narysuj schemat wierzcho³ka pêdu. Po³¹cz podane objaœnienia z odpowiednimi elementami strukturalnymi. protomerystem zawi¹zki liœci zawi¹zki p¹ków bocznych prokambium Porównaj obraz mikroskopowy pod pow. x 400 z rysunkiem. Po³¹cz podane objaœnienia z odpowiednimi elementami strukturalnymi. Protomerystem: tunika korpus Merystematyczna, podwierzcho³kowa czêœæ ³odygi: praskórka pramiêkisz peryferyczny (prakora) prokambium pramiêkisz centralny (prardzeñ) zawi¹zek liœcia (primordium) 13
Budowa ³odygi u roœlin jednoliœciennych odyga roœliny jednoliœciennej np. turzycy - Carex (turzyce - Cyperaceae). odyga o budowie pierwotnej, pe³na, u roœliny nie wytwarzaj¹cej przyrostu wtórnego. Narysuj schemat fragmentu przekroju poprzecznego. Po³¹cz podane objaœnienia z odpowiednimi elementami strukturalnymi. Uzupe³nij objaœnienia. skórka (epiderma) sklerenchyma miêkisz asymilacyjny ³yko pierwotne drewno pierwotne typ wi¹zki ³ykodrzewnej (waskularnej) miêkisz zasadniczy odyga roœliny jednoliœciennej np. yta - Secale cereale (trawy - Poaceae). j odyga o budowie pierwotnej, pusta w œrodku, u roœliny nie wytwarzaj¹cej przyrostu wtórnego. Narysuj schemat przekroju poprzecznego. Po³¹cz podane objaœnienia z odpowiednimi elementami strukturalnymi. Uzupe³nij objaœnienia. skórka (epiderma) miêkisz asymilacyjny sklerenchyma ³yko pierowtne drewno pierowtne typ wi¹zki ³ykodrzewnej (waskularnej) miêkisz zasadniczy kana³ powietrzny 14
Organizacja wi¹zek waskularnych w ³odygach roœlin naczyniowych Wi¹zka kolateralna zamkniêta na przekroju poprzecznym ³odygi turzycy Carex sp. (turzycowate - Cyperaceae) lub kukurydzy - Zea mays (trawy - Poaceae). Porównaj obraz mikroskopowy wi¹zki waskularnej z rysunkiem. Napisz objaœnienia: miêkisz, sklerenchyma, cz³on rurki sitowej z widoczn¹ p³yta sitowa, komórka towarzysz¹ca, rurka sitowa, cewka, naczynie metaksylemu, naczynie protoksylemu, kana³ powietrzny reksygenowy. Wi¹zka kolateralna otwarta na przekroju poprzecznym ³odygi kokornaku - ristolochia macrophylla (kokornakowate - ristolochiaceae). Narysuj schemat wi¹zki i opisz elementy strukturalne. Na czym polega zasadnicza ró nica w budowie wi¹zki otwartej i zamkniêtej? Jakie s¹ konsekwencje ró nic w budowie tych dwóch typów wi¹zek? U jakich grup systematycznych roœlin wystepuj¹ wi¹zki zamkniête a u jakich otwarte? 15
Wi¹zka bikolateralna w ³odydze dyni - Cucurbita pepo (dyniowate - Cucurbitaceae). Narysuj schemat wi¹zki i opisz elementy strukturalne: floem zewnêtrzny, kambium, ksylem, floem wewnêtrzny. Korzystaj¹c z podanej literatury opracuj po zajêciach budowê wi¹zek centrycznych. Narysuj i opisz schemat wi¹zki leptocentrycznej w k³¹czu konwalii - Convallaria majalis (liliowate - Liliaceae) oraz schemat wi¹zki hadrocentrycznej w k³¹czu orlicy pospolitej - Pteridium aquilinum (paprocie -Pteridopsida). 16
Budowa ³odygi u roœlin dwuliœciennych i nagozal¹ kowych - ró nicowanie i organizacja tkanek w budowie pierwotnej i wtórnej Przekrój poprzeczny przez ³odygê roœliny dwuliœciennej np..kokornaku wielkolistnego - ristolochia macrophylla (kokornakowate - ristolochiaceae). Budowa pierwotna. Po³¹cz podane objaœnienia z odpowiednimi elementami strukturalnymi. skórka (epiderma) kora pierwotna: kolenchyma miêkisz œródskórnia (endoderma) walec osiowy: okolnica (perycykl): czêœæ sklerenchymatyczna czêœæ miêkiszowa wi¹zka waskularna kolateralna otwarta: floem pierwotny prokambium ksylem pierwotny promienie rdzeniowe (pierwotne) rdzeñ (zbudowany z komórek miêkiszowych) 17
Przekrój poprzeczny przez ³odygê roœliny dwuliœciennej np. kokornaku wielkolistnego - ristolochia macrophylla (kokornakowate - ristolochiaceae). Budowa wtórna. Porównaj obraz mikroskopowy z rysunkiem. Wpisz objaœnienia: korek, fellogen, felloderma, peryderma, kolenchyma, miêkisz korowy, endoderma, okolnica, ³yko pierwotne, ³yko wtórne, kambium, promieñ rdzeniowy, promieñ ³ykowy, promieñ drzewny, wtórny promieñ ³ykodrzewny, drewno wczesne, drewno póÿne, drewno wtórne, drewno pierwotne, rdzeñ. 2r. 3r. 4r. przyrosty roczne drewna 1r. 18
Przekrój poprzeczny przez ³odygê roœliny nagozal¹ kowej np. sosny zwyczajnej - Pinus sylvestris (sosnowate - Pinaceae). Budowa pierwotna Opisz elementy strukturalne: skórka (epiderma), miêkisz korowy, pierwotny przewód ywiczny, wi¹zki kolateralne otwarte, rdzeniowy promieñ miêkiszowy, rdzeñ miêkiszowy, ³yko pierwotne, prokambium, drewno pierwotne. 19
Przekrój poprzeczny przez ³odygê roœliny nagozal¹ kowej np. sosny zwyczajnej - Pinus sylvestris (sosnowate - Pinaceae). Budowa wtórna. WprowadŸ objaœnienia: skórka (epiderma), peryderma (korek, fellogen, felloderma), kora pierwotna, pierwotne przewody ywiczne, region ³yka pierwotnego, ³yko wtórne, kambium, drewno wtórne, roczny przyrost drewna wtórnego, drewno wczesne, drewno póÿne, drewno pierwotne, miêkiszowy rdzeñ. Literatura Podstawowa: Strasburger E. i inni. - Botanika. 1972. PWRiL. Szweykowska., Szweykowski J. - Botanika cz. I. Morfologia. 2004 i póÿniejsze wydania.pwn. Gorczyñski T. (red.) - Æwiczenia z botaniki. Wydania od 1978 r. PWN. Dla zainteresowanych rozwiniêciem tematu: Tomanek J., Witkowska- uk L. - Botanika leœna. 2008, wyd. VII. PWRiL. Hejnowicz Z. - natomia rozwojowa drzew. 1973. PWN. Hejnowicz Z. - natomia i histogeneza roœlin naczyniowych. 2002. PWN. 20
Morfologia i anatomia liœci Rodzaje liœci w cyklu rozwojowym roœliny Liœcienie i liœcie w³aœciwe [m³odociane (juwenilne) i dojrza³e (definitywne)] na przyk³adzie jesionu wynios³ego - Fraxinus excelsior (oliwkowate - Oleaceae). Na rysunku liœcia dojrza³ego wprowadÿ objaœnienia: nasada liœcia, ogonek liœciowy, osadka, listek. Korzystaj¹c z za³¹czonego ilustrowanego s³ownika (str. 23), opisz liœæ definitywny jesionu. Narysuj siewkê i napisz nazwy rodzajów liœci na niej wystêpuj¹cych. Siewka Opis liœcia definitywnego jesionu (wskazówki na str. 24): 21
Rodzaje liœci na rocznym pêdzie sosny pospolitej - Pinus sylvstris (sosnowate - Pinaceae). Fragment d³ugopêdu sosny. WprowadŸ objaœnienia: d³ugopêd, liœcie ³uskowate, pochewka z b³onkowatych ³usek, ig³y na krótkopêdzie, krótkopêd. Heterofilia (ró nopostaciowoœæ liœci) Heterofilia u morwy bia³ej - Morus alba (morwowate - Moraceae). Korzystaj¹c z za³¹czonego ilustrowanego s³ownika (str. 24), opisz przedstawione na schemacie liœcie morwy. 1: 2 2: 1 22
Przylistki Przylistki g³ogu jednoszyjkowego - Crataegus monogyna (ró owate - Rosaceae). Narysuj nasadow¹ czêœæ liœcia wraz z przylistkami i wprowadÿ objaœnienia: blaszka liœciowa, ogonek liœciowy, nasada liœcia, przylistki. Morfologiczne podstawy klasyfikacji liœci Unerwienie 1 2 3 Podstawowe kszta³ty liœci 4 5 7 6 10 8 9 Liœcie pojedyncze 11 12 13 14 15 16 17 18 Brzeg blaszki liœciowej 19 Liœcie z³o one 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Unerwienie: 1 - pierzaste, 2 - d³oniaste, 3 - równoleg³e, 4 - wide³kowate (dichotomiczne). Podstawowe kszta³ty liœci: 4 - wachlarzowaty, 5 - równow¹ski, 6 - lancetowaty, 7 - romboidalny, 8 - jajowaty, 9 - odwrotnie jajowaty, 10 - eliptyczny. Liœcie pojedyncze: 11 - nie podzielony, 12 - pierzastowrêbny, 13 - d³oniasto klapowany, 14 - pierzastoklapowany, 15 - d³oniastodzielny, 16 - pierzastodzielny, 17 - d³oniastosieczny, 18 - pierzastosieczny. Liœcie z³o one: 19 - nieparzystopierzasty, 20 - parzystopierzasty, 21 - d³oniasty. Brzeg blaszki liœciowej: 22 - ca³obrzegi, 23 - falisty, 24 - pi³kowany, 25 - podwójnie pi³kowany, 26 - z¹bkowany, 27 - karbowany, 28 - ciernisty. 23
Organizacja tkankowa liœcia Liœæ roœliny jednoliœciennej na przyk³adzie pszenicy - Triticum aestivum (trawy - Poaceae). Jest to jednoczeœnie liœæ unifacjalny (jednopowierzchniowy) Porównaj obraz mikroskopowy przekroju poprzecznego liœcia z rysunkiem. Korzystaj¹c z podanej literatury opisz elementy liœcia: 1 - blaszka liœciowa, pochwa liœciowa, jêzyczek, kolanko. 2 - komórki zawiasowe, skórka, aparat szparkowy, miêkisz asymilacyjny, wi¹zka przewodz¹ca, ksylem, floem, sklerenchyma. 1 2 Liœæ roœliny dwuliœciennej na przyk³adzie jab³oni Malus sp. (ró owate - Rosaceae). Jest to tak e przyk³ad liœcia mezomorficznego oraz bifacjalnego (dwupowierzchniowego, grzbietobrzusznego). Napisz objaœnienia: skórka górna, skórka dolna, miêkisz asymilacyjny: palisadowy i g¹bczasty, pochwa sklerenchymatyczna, floem, ksylem, kolenchyma w³óknista, aparat szparkowy. 24
Liœæ roœliny nagozal¹ kowej na przyk³adzie sosny zwyczajnej - Pinus sylvestris (sosnowate - Pinaceae). Jest to tak e liœæ o budowie kseromorficznej. Po³¹cz podane objaœnienia z odpowiednimi elementami strukturalnymi. Zastanów siê jakie cechy w budowie tego liœcia œwiadcz¹ o jego kseromorfiÿmie czyli przystosowaniu do funkcjonowaniu w warunkach niedosytu wody. skórka (epiderma) podskórnia (hypoderma) aparat szparkowy przewód ywiczny miêkisz asymilacyjny (mezofil) œródskórnia (endoderma) tkanka transfuzyjna wi¹zka kolateralna otwarta: floem (³yko) kambium ksylem (drewno) Porównaj obraz mikroskopowy (powiêkszenie x400) fragmentu przekroju poprzecznego ig³y sosny z za³¹czonym rysunkiem i wpisz objaœnienia: kutykula, epiderma, hypoderma, zewnêtrzna komora szparkowa, komórki aparatu szparkowego, wewnêtrzna komora podszparkowa, komórka mezofilu pod szpark¹, miêkisz asymilacyjny, endoderma, tkanka transfuzyjna (cewki i miêkisz), jamki lejkowate. 25
Organizacja tkankowa liœcia Transformacje funkcjonalne liœci Opracuj podstawowe rodzaje modyfikacji strukturalnych i funkcjonalnych liœci. Wymieñ je, podaj¹c przyk³ady roœlin, u których wystêpuj¹. 1. 2. 3...................... Literatura Podstawowa: Strasburger E. i inni. - Botanika. 1972. PWRiL. Szweykowska., Szweykowski J. - Botanika cz. I. Morfologia. 2004 i póÿniejsze wydania. PWN. Gorczyñski T. (red.) - Æwiczenia z botaniki. Wydania od 1978 r. PWN. Dla zainteresowanych rozwiniêciem tematu: Podbielkowski Z., Podbielkowska M. - Przystosowania roœlin do œrodowiska.1992.wszip. Tomanek J., Witkowska- uk L. - Botanika leœna. 2008, wyd. VII. PWRiL. Hejnowicz Z. - natomia rozwojowa drzew. 1973. PWN. Hejnowicz Z. - natomia i histogeneza roœlin naczyniowych. 2002. PWN. 26