Nauczyciel pod mostem, czyli o granicach odpowiedzialności Małgorzata Taraszkiewicz Dyrektor ds. projektów w Instytucie Nowoczesnej Edukacji w Warszawie www.instytut-edukacja.pl Refleksyjna praktyka polega na zatrzymaniu się w działaniu, wyjściu poza nurt codziennych zdarzeń i przyjrzeniu się sytuacji z boku lub z lotu ptaka. Warto wtedy przyjąć pozycję neutralnego świadka i poddać analizie wybrany fragment rzeczywistości, zadając różne (choć niecodzienne) pytania: co robię, jak to robię, czy jestem z tego zadowolony, czy to co robię doprowadza mnie do celu, jaki mam cel, co trzeba zmienić, co mogę zmienić (wprowadzić, zwiększyć, zmniejszyć, zlikwidować), czy chcę to zmienić, co się stanie gdy tego nie zmienię? Oto pytania, na które odpowiedzi można szukać w imieniu całej Rady Pedagogicznej lub indywidualnie: Czy poświęcacie czas na Radach Pedagogicznych na refleksję nad własną odpowiedzialnością zawodową? Proponuję przemyśleć efekt, który nazwałam nauczyciel pod mostem. Jak wiadomo po wybudowaniu mostu, w czasie pierwszego przejazdu wszyscy zachowują bezpieczną odległość poza głównym konstruktorem mostu. On staje pod mostem, w tym momencie dokonuje się praktyczna weryfikacja tego, co obliczył, zaprojektował i nadzorował. Teraz ważą się jego kompetencje wytrzyma? Co może być takim sprawdzianem ( mostem ) dla kompetencji nauczyciela? Czy koncentrujecie się bardziej na brakach, czy na poszukiwaniu rozwiązań? W jakich metaforycznych kapeluszach myślowych pracuje na ogół Rada Pedagogiczna? Czarnym (pesymizm, smutek, rozczarowanie), Białym (obiektywne fakty dające się stwierdzić, zmierzyć, opisać), Żółtym (pozytywny entuzjazm), Zielonym (wykorzystywanie możliwości), Czerwonym (silne emocje)? Jaki kolor myślenia panuje w Twojej szkole? 31
Małgorzata Taraszkiewicz Nauczyciel pod mostem, czyli o granicach odpowiedzialności Jak odpowiecie na poniższą kwestię? Dlaczego w tych samych warunkach finansowych, w tych samych okolicznościach socjologicznych, przy tym samym ministrze, z tymi samymi (lub podobnymi) podręcznikami i typowymi kłopotami szkolnymi (z uczniami i rodzicami) jednym nauczycielom i szkołom się udaje dobrze działać, innym zaś nie? Jak ocenicie rzeczywiste zaangażowanie w swoją pracę? Zarówno dobre nauczanie (strona nauczycieli) jak i dobre uczenie się (strona uczniów) zależy przede wszystkim od jednego czynnika: autentycznego zaangażowania, czyli motywacji. Więc? Jak definiujecie swoją rolę jako nauczycieli? Jaki jest Wasz cel? Czego uczycie uczniów o samych sobie? Jakich im dostarczacie doświadczeń? Jakie sytuacje i problemy w związku z takim stanem rzeczy (ewentualnie) przyciągacie? Jak wiadomo w porzekadłach ludowych zawsze jest sporo prawdy, przemyśl zatem takie stwierdzenie: Mamy takich uczniów na jakich zasługujemy! Czego się w związku z tym dowiadujemy o sobie, o własnych kompetencjach, o własnej odpowiedzialności, o strefach zaradności i bezradności? Czy przyjęty sposób pracy daje Wam oczekiwane rezultaty? Czy to, co robicie doprowadza do celu? Cechą ludzi kreatywnych, innowatywnych, odważnych jest próbowanie nowych idei i rozwiązań czy należycie do tej grupy? Problem paradoksalny w kontekście apelu o zezwolenie na bycie uczniem Zastanówcie się nad rolą nauczycieli w sytuacji, gdyby wszyscy uczniowie od razu znajdowali się na etapie Nieświadomej Kompetencji, czyli wszystko umieli i rozumieli? Przez 25 lat Instytut Gallupa przeprowadzał wywiady z ponad milionową rzeszą pracowników, a także z grupą około 80.000 menedżerów. Każdemu respondentowi zadawano setki pytań, dotyczących różnych aspektów pracy. 32
Z każdym menedżerem rozmawiano około 1,5 godziny, po czym zebrano materiał 120.000 godzin nagrań. Praca Metaanaliza i analiza użyteczności w badaniach nad związkiem pomiędzy opiniami pracowników i wynikami osiąganymi przez firmę, Jamesa Hartera i Ame Creglow, pozwoliła wyodrębnić 12 najważniejszych pytań dla skuteczności działania zawodowego. Oto pytania, które dostarczają najwięcej i najważniejszych informacji. 1. Czy wiem, czego oczekują ode mnie w pracy? 2. Czy mam do dyspozycji materiały i sprzęt niezbędny do prawidłowego wykonania prac? 3. Czy codziennie mam w pracy możliwość wykonywania tego, co potrafię najlepiej? 4. Czy w ciągu ostatnich siedmiu dni poczułem się choć raz doceniony lub czy byłem pochwalony za swoją pracę? 5. Czy szefowi lub komuś innemu w pracy na mnie zależy, czy ktoś zauważa mnie jako osobę? 6. Czy ktokolwiek w pracy zachęca mnie do tego, abym się dalej rozwijał? 7. Czy w pracy liczy się moje zdanie? 8. Czy misja mojej firmy daje mi poczucie, że praca, którą wykonuję, jest ważna? 9. Czy moim współpracownikom zależy na tym, żeby pracować jak najlepiej? 10. Czy mam w pracy swojego najlepszego przyjaciela? 11. Czy w ciągu ostatnich sześciu miesięcy rozmawiałem z kimś o postępach, jakie poczyniłem? 12. Czy miałem w pracy możliwość dokształcania się i rozwoju? Według badaczy Instytutu Gallupa, tych dwanaście pytań pozwala najprościej i najdokładniej ocenić jakość miejsca pracy. Zdaniem Wielkich Menedżerów, najistotniejszych jest sześć pierwszych pytań. Zadajcie je w imieniu Waszych uczniów! Kontrakty edukacyjne Kontrakty edukacyjne to rodzaj profesjonalnej umowy społecznej jaką zawiera szkoła lub nauczyciel: wychowawca, nauczyciel przedmiotowy z uczniami i ich rodzicami. Kontrakty mogą dotyczyć generalnie zasad funkcjonowania ludzi w szkole (np. kontrakt dyrektora z nauczycielami, 33
Małgorzata Taraszkiewicz Nauczyciel pod mostem, czyli o granicach odpowiedzialności kontrakt szkoły z rodzicami, kontrakt wychowawcy z uczniami), mogą to być też kontrakty grupowe (reguły zachowania się w czasie pracy zespołowej) lub rozmaite kontrakty motywacyjne odnoszące się do codziennych sytuacji. Najważniejsza sprawa to przedyskutowanie kontraktu z osobami zainteresowanymi i uzyskanie od nich akceptacji. Kontrakty mogą mieć formę gotową (przedstawianą do dyskusji np. nauczycielom) lub mogą powstawać na spotkaniu poświęconym omawianiu określonego problemu (np. z uczniami przed wyjazdem na wycieczkę). Pytania, na które odpowiedzi można szukać w imieniu całej Rady Pedagogicznej lub indywidualnie Czy istnieje praktyka zawierania kontraktów edukacyjnych z rodzicami i uczniami w waszej szkole? Czy w kontrakcie zawarte są: zobowiązania i gwarancje ze strony szkoły (czego będziemy uczyć, po co i jak?) czego wymagamy od uczniów? jakiej współpracy oczekujemy od rodziców? Jeśli tak czy to jest dobrze spisany kontrakt? Kontraktem na pewno nie jest wewnątrzszkolny system oceniania (WSO), który liczy na ogół kilka stron, jest pisany niepraktycznym językiem i nie daje się go zapamiętać! Dobry kontrakt powinien: nie przekraczać jednej strony (do ogarnięcia wzrokiem i pamięcią); być napisany językiem korzyści; przybrać postać potwierdzoną zrozumieniem przez rodziców i uczniów. Jeśli tak czy to jest kontrakt elastyczny? Kontrakt jest formą umowy o wzajemnej współpracy. W określonych okolicznościach może być zmieniany na lepszy, bardziej przystający do sytuacji. Jeśli tak czy to jest kontrakt dobry dla wszystkich stron? Dobry kontrakt daje psychologiczny komfort (dyrektorowi czy nauczycielowi) który świadomie wytycza granice własnej odpowiedzialności za efekty współpracy z uczniami i ich rodzicami. W tej sytuacji wszyscy są odpowiedzialni za prowadzony proces edukacji, na warunkach i zasadach określanych wyraźnie i zrozumiale dla każdego. 34
Uwaga! Oczywiście wszyscy są odpowiedzialni potencjalnie, bo kontrakt nie jest jakimś cudownym narzędziem na współpracę i współodpowiedzialność! Niektórzy to trzeba powiedzieć wyraźnie, są odporni na wszelkie metody porozumiewania się, ale nauczyciel, który pracuje z wykorzystaniem kontraktu przynajmniej może powiedzieć, że próbował i zachęcał. Dobra komunikacja i współpraca to efekt działania wszystkich zainteresowanych stron. Nie możemy być odpowiedzialni za to, na co nie mamy zupełnie wpływu! Przewodnik dla chętnych Zastanów się, w jaki sposób szkoła odpowiada za produkt, który sprzedaje, czyli edukację? W zasadzie na każdy kupowany produkt otrzymujemy gwarancję. Gwarancja zawsze ma treść, opisane są reguły postępowania korzystnego dla produktu i niewłaściwe czynności użytkownika, które zdejmują odpowiedzialność za działanie produktu z gwaranta. Czy uczeń i jego rodzice mogliby otrzymać taką gwarancję na edukację, którą kupują od szkoły, od Ciebie? Rozgrzewka do opracowania kontraktu Pamiętając o języku atrakcyjnych i zrozumiałych korzyści, zastanów się, co możesz zagwarantować uczniom i/lub rodzicom w zakresie: a. wiedzy, b. umiejętności i kompetencji, c. klimatu uczenia się, d. innych spraw związanych z rozwojem umiejętności życiowych, społecznych, bezpieczeństwem itp. Co zrobisz, aby zrealizować własne zobowiązania? Na co mogą liczyć uczniowie? Na jaką pomoc, wsparcie od Ciebie? Co uczniowie mają zrobić, wykonać, aby działała Twoja gwarancja? Jakie są Twoje wymagania, warunki, oczekiwania? Jakiego wsparcia oczekujesz od rodziców? Co konkretnie mają zrobić? 35