Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii

Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VI edycja, rok akademicki 2014/15 Aleksandra Szubart Nr albumu: 40/2015 Poziom wiedzy finansowej studentów rzeszowskich uczelni wyższych Przyjmuję pracę Data i podpis promotora Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Tomasza Potockiego RZESZÓW 2015 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

2

Streszczenie Praca podejmuje problematykę wiedzy i edukacji finansowej. Przedstawiono podstawowe pojęcia związane z tematem oraz opisano znaczenie podnoszenia świadomości finansowej w społeczeństwie. Praca zawiera krótką prezentację inicjatyw edukacyjnych podejmowanych przez polskie i zagraniczne instytucje, w celu szerzenia wiedzy ekonomicznej. W pracy dokonano przeglądu badań poziomu wiedzy finansowej prowadzonych na całym świecie. Zaprezentowane zostały również wyniki badań własnych przeprowadzonych wśród studentów rzeszowskich uczelni wyższych. Słowa kluczowe: finanse, wiedza finansowa, edukacja finansowa, Big Five TYTUŁ The level of financial literacy among Rzeszow university students 3

SPIS TREŚCI WSTĘP. 5 ROZDZIAŁ I. ZNACZENIE EDUKACJI FINANSOWEJ W POLCE.. 6 1.1. Świadomość, wiedza i edukacja finansowa pojęcia podstawowe. 6 1.2. Znaczenie wzrostu świadomości finansowej społeczeństwa 9 1.3. Działania na rzecz wiedzy i edukacji finansowej.. 11 ROZDZIAŁ II. ŚWIADOMOŚĆ FINANSOWA W SWIETLE BADAŃ. 14 2.1. Sposoby pomiaru świadomości finansowej.. 14 2.2. Świadomość finansowa w badaniach ogólnoświatowych. 15 2.3. Stan wiedzy finansowej Polaków.. 18 ROZDZIAŁ III. BADANIA WŁASNE.. 22 3.1. Charakterystyka badanej grupy. 22 3.2. Przebieg i cele ankiety... 25 3.3. Prezentacja wyników badania ankietowego.. 26 WNIOSKI... 31 BIBLIOGRAFIA. 32 SPIS TABEL I WYKRESÓW. 33 ANEKSY. 34 4

WSTĘP Wiedza finansowa ściśle związana jest z pojęciem edukacji finansowej. Stwierdzono, że edukacja finansowa zasadniczo zwiększa wiedzę finansową, umożliwiając jej upowszechnienie. Liczne przesłanki wskazują na to, że istnieje potrzeba edukacji finansowej. Niewątpliwie należy tu wymienić wzrost średniego salda kart kredytowych, niepokojący poziom zadłużenia, niską stopę oszczędności, zjawisko bankructw wielu krajów. Współczesny trend wiedzy finansowej wpłynął na postawy instytucji publicznych, prywatnych jak i samych konsumentów. Zgłębienie wiedzy finansowej umożliwia rozpoznawanie szans i zagrożeń związanych z produktami finansowymi, dzięki czemu obywatele mają możliwość podejmowania bardziej świadomych decyzji finansowych. Celem niniejszej pracy jest identyfikacja poziomu świadomości finansowej studentów rzeszowskich uczelni. Będzie on realizowany za pomocą analizy wiedzy studentów na temat poszczególnych zagadnień finansowych. Zastosowana metoda badawcza to anonimowa ankieta rozsyłana wśród studentów studiów stacjonarnych rzeszowskich uczelni. Kwestionariusz opierał się na pięciu pytaniach mierzących poziom wiedzy finansowej Big Five. Praca będzie stanowiła odpowiedź na problemy badawcze: czy rzeszowscy studenci posiadają wysoki poziom wiedzy finansowej, czy czynniki takie jak: płeć i wiek, wydział, stopień i rok studiów, miejsce zamieszkania, liczba osób pracujących w gospodarstwie domowym, poziom wykształcenia i status zawodowy rodziców, uczestnictwo w dodatkowych kursach o tematyce ekonomicznej i finansowej mają istotny wpływ na poziom świadomości finansowej, jak duża jest rozbieżność wiedzy finansowej studentów wydziałów ekonomicznych i finansowych w porównaniu z wiedzą studentów innych wydziałów. Postawiono następujące hipotezy badawcze: wiedza finansowa studentów wydziałów ekonomicznych i finansowych jest wyższa niż wiedza studentów pozostałych wydziałów, studenci mieszkający na wsi charakteryzują się niższym poziomem wiedzy niż studenci mieszkający w mieście, wykształcenie rodziców nie wpływa istotnie na poziom wiedzy finansowej badanej grupy studentów. Część metodologiczna zawiera wyjaśnienie podstawowych pojęć dotyczących tematyki finansów i prezentuje badania naukowców prowadzone w tym obszarze. Część empiryczna dotyczy analizy badań prowadzonych wśród rzeszowskich studentów. 5

ROZDZIAŁ I. ZNACZENIE EDUKACJI FINANSOWEJ W POLSCE 1.1. Świadomość, wiedza i edukacja finansowa pojęcia podstawowe Jednym z kluczowych składników edukacji ekonomicznej jest edukacja finansowa. Pojęcie edukacja finansowa jest definiowane jako: podejmowanie szeroko zakrojonych działań, mających na celu upowszechnianie wiedzy oraz wykształcenie pozytywnych nawyków wśród obywateli, prowadzących do podejmowania właściwych decyzji w zakresie zarządzania ich osobistymi finansami oraz efektywnego dysponowania przez nich posiadanymi środkami finansowymi, zgodnie z obecnymi i przyszłymi potrzebami ekonomicznymi 1. W unijnym raporcie Financial education and better access to adequate financial service 2 z 2007 r. zauważono, że edukacja finansowa jest procesem ciągłym (life long). Przyczyniają się do tego stałe zmiany na rynku usług finansowych. Grupa działająca w ramach OECD ds. edukacji finansowej określa ten obszar edukacji jako połączenie świadomości, wiedzy, umiejętności, postaw i zachowań niezbędnych w celu podejmowania decyzji finansowych i prowadzących do osiągnięcia indywidualnego finansowego dobrobytu 3. Podstawowe kryteria wyróżniane w zakresie edukacji finansowej to: - znajomość funkcji pieniądza np. kredytów, czeków i sposobu ich wykorzystania, - umiejętne zarządzanie pieniądzem, przemyślany sposób wydawania oszczędności, - świadomość odpowiedzialności finansowej np. wobec potrzeb finansowych rodziny. 4 Wysoki poziom inwestycji w edukację finansową społeczeństwa prowadzi do wykształcenia świadomości finansowej. Świadomość finansowa pozwala na racjonalną ocenę szans i zagrożeń, które niosą ze sobą już istniejące produkty finansowe, a także nowe propozycje na rynku finansowym. Według S. Flejterskiego edukacja finansowa to czynnik kształtujący świadomość ekonomiczną. Świadomość ta rozpatrywana może być w dwóch odmianach płytkiej oraz głębokiej. Świadomość płytka kreowana jest za pomocą mediów i społeczeństwa. Są to obrazy i hasła, które człowiek napotyka i zapamiętuje. Natomiast świadomość głęboka nabywana jest w szkole. Jest wynikiem długotrwałego procesu nauki. 5 Cytując B. Frączek trudno w sposób jednoznaczny zdefiniować pojęcie wiedzy finansowej. Wiedza finansowa ujmowana wąsko koncentruje się na wiedzy związanej (niezbędnej) z zarządzaniem pieniądzem, tj. budżetowaniem, oszczędzaniem, inwestowaniem czy ubezpieczeniem. Natomiast w szerszym ujęciu może obejmować rozumienie ekonomii oraz 1 SGH, 2009:Produkty finansowe i edukacja finansowa w Polsce na tle wybranych krajów wysoko rozwiniętych. Raport z badań 04/S/0010/08, SGH, Kolegium Zarządzania i Finansów, Katedra Ubezpieczeń Gospodarczych, Warszawa, s. 9. 2 EU Project FES, 2007: Financial education and better access to adequate financial services. Report, EU Project FES, Wiedeń, s. 3. 3 OECD/INFE, 2011: Measuring Financial Literacy: Questionnaire and Guidance Notes for Conducting an Internationally Comparable Survey of Financial Literacy, OECD/INFE, Paryż, s. 3. 4 European Parliamentary Financial Services, 2009: Briefing Paper Compendium on Financial Services Issue 2008 2009 (2009), European Parliamentary Financial Services, Bruksela, s. 24. 5 Flejterski S., 2008: Świadomość ekonomiczna i społeczna jako determinanta kondycji ekonomicznej gospodarstw domowych na tle badań (wtórnych i pierwotnych), [w:] Bankructwa gospodarstw domowych. Perspektywy ekonomiczna i społeczna, red. B. Świecka, Difin, Warszawa, s. 100. 6

zależności pomiędzy warunkami ekonomicznymi a decyzjami podejmowanymi przez np. gospodarstwa domowe w obszarze finansów 6. Pojęcia, które ściśle wiążą się i często rozpatrywane są obok edukacji i wiedzy finansowej to wykluczenie finansowe i nadmierne zadłużenie 7. Stwierdzenie wykluczenie finansowe (financial exclusion) po raz pierwszy zostało użyte przez A. Leyshona i N. Thrifta 8. Autorzy opisują to zjawisko jako zbiór procesów wpływających na ograniczenie pewnej grupie społecznej dostępu do systemu finansowego. Grupą najwyższego ryzyka są obywatele o ograniczonych dochodach. W literaturze przedmiotu często można się dopatrzeć wzajemnych relacji między wykluczeniem finansowym oraz wykluczeniem społecznym. Związek obu pojęć jest spowodowany przekonaniem, że skutkiem wykluczenia finansowego jest wykluczenie społeczne. Sytuacja ta ma jednak miejsce jedynie w krajach Europy Zachodniej. W Polsce relacja jest odwrotna. Wykluczenie społeczne jest najczęściej drogą do wykluczenia finansowego. 9 Nadmierne zadłużenie jest najczęściej kojarzone z gospodarstwami domowymi, które odnotowują niskie dochody. Problem ten w rzeczywistości może dotykać również osoby charakteryzujące się wysokimi zarobkami ale ze skłonnościami do nadmiernej konsumpcji. Definicja prezentowana w raporcie SGH Produkty finansowe i edukacja finansowa w Polsce na tle wybranych krajów wysoko rozwiniętych 10 z 2009 r. opisuje nadmierne zadłużenie jako sytuację w której osoba bądź gospodarstwo domowe nie jest w stanie spłacać regularnie swojego zadłużenia ze względu na brak równowagi w poziomie dochodów i wydatków, łącznie z narosłymi w czasie opóźnieniami w spłacie związanymi z typowymi płatnościami gospodarstwa domowego. Nadmierne zadłużenie może skutkować wykluczeniem finansowym, w szczególności brakiem możliwości uzyskania zdolności kredytowej. Sytuacja ta doprowadzić może również do bankructwa gospodarstwa domowego. Istnieje duży związek pomiędzy świadomością finansową, wykluczeniem finansowym oraz nadmiernym zadłużeniem. Relację tą rozpatrywać można w wariancie pesymistycznym i optymistycznym. Pierwszy z wariantów ukazuje sytuacje, do której doprowadzić może niska świadomość finansowa. Brak odpowiedniej edukacji ekonomicznej i finansowej sprzyja niechęci do dalszego poszerzania wiedzy w tym zakresie. Brak kompetencji może prowadzić do awersji względem instytucji finansowych. Osoby o niskiej świadomości finansowej dużo łatwiej 6 Frączek B., 2013: Obszary badań w zakresie poziomu wiedzy i edukacji finansowej społeczeństwa w Polsce i na świecie, Studia Ekonomiczne / Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, nr 173 Innowacje w bankowości i finansach. T. 1, s. 119. 7 Iwanicz-Drozdowska M., Nowak K. A., 2011: Rola i znaczenie edukacji finansowej, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz-Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 14. 8 Leyshon A., Thrift N., 1995: Geographies of financial exclusion: financial abandonment In Britain and the United States, Transactions of the British Geographers, New Series, vol. 20, no. 3, s. 312-341. 9 Błędowski P., Iwanicz-Drozdowska M., 2010: Finanse bliżej ludzi, Rzeczpospolita, 12.11.2010 oraz Iwanicz-Drozdowska M., Nowak K. A., 2011: Rola i znaczenie edukacji finansowej, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz-Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 27. 10 SGH, 2009: Produkty finansowe i edukacja finansowa w Polsce na tle wybranych krajów wysoko rozwiniętych. Raport z badań 04/S/0010/08, SGH, Kolegium Zarządzania i Finansów, Katedra Ubezpieczeń Gospodarczych, Warszawa. 7

padają ofiarą wykluczenia finansowego. Prowadzi ono do zaniechania relacji z bankiem, co uniemożliwi uzyskanie np. pożyczki. W tej sytuacji wybierane są inne instytucje, które skłonne są w łatwy i szybki sposób udzielić pożyczki, jednak na znacznie gorszych warunkach. Kiedy osoba nie jest w stanie uporać się z rosnącym ratami spłaty i odsetkami dochodzi do sytuacji nadmiernego zadłużenia. Rysunek 1 Negatywne zależności wynikające pomiędzy świadomością finansową, wykluczeniem finansowym oraz nadmiernym zadłużeniem NISKA ŚWIADOMOŚĆ FINANSOWA niedopasowanie programu edukacyjnego brak chęci do podwyższania wiedzy i rozwoju negatywny stosunek do instytucji finansowych WYKLUCZENIE FINANSOWE brak dostępu do kredytów i pożyczek spowodowany brakiem dialogu z bankami zadłużenia w instytucjach alternatywnych NADMIERNE ZADŁUŻENIE pogarszające się warunki spłaty zadłużenia brak możliwości spłaty zadłużenia Źródło: Iwanicz-Drozdowska M., Nowak K. A., 2011: Rola i znaczenie edukacji finansowej, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz-Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 16. W drugim przypadku wysoka świadomość finansowa pozwala uniknąć licznych problemów związanych z finansami. Dobrze dopasowany program edukacyjny stwarza możliwość do ciągłego pogłębiania wiedzy z zakresu finansów. Rysunek 2 Pozytywne zależności wynikające pomiędzy świadomością finansową, wykluczeniem finansowym oraz nadmiernym zadłużeniem WYSOKA ŚWIADOMOŚĆ FINANSOWA dopasowanie programu edukacyjnego chęci do podwyższania wiedzy i rozwoju wiedza z zakresu produktów finansowych i działalności KORZYSTANIE Z USŁUG FINANSOWYCH budowanie poprawnych relacji z bankami, oszczędność możliwość uzyskania kredytów i pożyczek BRAK NADMIERNEGO ZADŁUŻENIA dopasowanie wysokości kredytu do możliwości spłaty przez kredytobiorcę tworzenie pozytywnej historii kredytowej instytucji finansowych Źródło: Iwanicz-Drozdowska M., Nowak K. A., 2011: Rola i znaczenie edukacji finansowej, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz-Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 17. Osoby posiadające wiedzę finansową bez problemu identyfikują produkty finansowe i znają ich specyfikę. Dzięki tej wiedzy chętnie podejmują współpracę z bankami. Zaciągane pożyczki oraz kredyty są indywidualnie dostosowywane do możliwości klientów. Pozwala to na tworzenie pozytywnej historii kredytowej klienta. 8

1.2. Znaczenie wzrostu świadomości finansowej społeczeństwa W przeciągu ostatnich lat na rynku usług finansowych odnotowano dynamiczny rozwój. Sektor usług finansowych zaowocował w wiele innowacyjnych rozwiązań, które opierają się na nowych technologiach informatyczno-komunikacyjnych. Globalizacja oraz ciągły postęp technologiczny doprowadziły nie tylko do zwiększenia wachlarza usług, ale również ułatwiły sposób dotarcia do nich. Według I. Kuchciak wśród społeczeństwa panuje przesąd, że część z najnowszych produktów finansowych jest zbyt skomplikowana. Dlatego też pomimo rosnącej liczby dostępnych usług, nie zwiększa się poziom zainteresowania nimi przez konsumentów. Przyczyny takiego stanu rzeczy autorka dopatruje się w nierównym dostępie do wiedzy finansowej. 11 Przemiany stale zachodzące na rynku usług finansowych niejako wymuszają na społeczeństwie podnoszenie wiedzy w zakresie finansów. Determinanty edukacji finansowej podzielić można na dwie grupy. Pierwsza grupa odnosi się do złożoności indywidualnych potrzeb. Drugą grupę stanowią złożoności produktów finansowych. Determinanty edukacji finansowej Tabela 1 Złożoność indywidualnych potrzeb Złożoność produktów finansowych Rosnąca niestabilność życia zawodowego Nowe kanały dystrybucji Ograniczenia zabezpieczeń społecznych Deregulacja rynków finansowych Wzrost indywidualnej odpowiedzialności Szerszy wachlarz produktów finansowych Wzrost dobrobytu i dynamiki powstawania nowych produktów i usług Wzrost nadmiernego zadłużenia Większa ilość informacji Wzrost oczekiwań wobec jakości życia Zwiększenie samozatrudnienia Źródło: Evers J., Habschick M., Seidl B., 2007: Survey of Financial Literacy Schemes in The EU 27, VT Markt/2006/26H Final Report, November, Hamburg, s. 5. Ogólnoświatowy kryzys gospodarczy pozwolił dostrzec skutki niewystarczającego poziomu edukacji finansowej. Problemy, które pojawiły się na amerykańskim rynku kredytów hipotecznych uwypukliły braki wiedzy w znajomości działalności sektora finansowego. Klienci przeceniając swoją wiedzę, bądź wręcz odwrotnie bazując jedyne na podstawach edukacyjnych podejmują nadmierne ryzyko. Nieświadomi swoich działań nie zdają sobie sprawy z możliwości niewypłacalności. Kryzys na rynku amerykańskim przyczynił się także do diagnozy niskiego poziomu rzetelności przekazywanych informacji przez pracowników banków. Ciągłe zmiany zachodzące w sektorze usług finansowych i wkraczająca nowoczesna bankowość podkreślają znaczenie świadomości finansowej. W swojej pracy opisuje to również M. Penczar: - brak elementarnej wiedzy finansowej skłania konsumentów do całkowitego braku zainteresowania sferą finansów, a tym samym przybliża ich do wykluczenia finansowego, - niski poziom edukacji, a później wiedzy finansowej sprzyja podejmowaniu przez klientów nietrafnych decyzji. Klienci poświęcają mało czasu na wybór odpowiedniej usługi. Jest ona 11 Kuchciak I., 2013: Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Wydział Zarządzania - Uniwersytet Gdański, Zarządzanie i finanse, 2013/4/4, s. 67. 9

niedopasowana do ich oczekiwań. Często nie poświęcają również czasu na monitorowanie podjętych działań w kwestiach finansowych, przez co nie mogą zmienić usługi na bardziej odpowiadającą ich potrzebom, - podejmowane decyzje finansowe, nie oparte na wiedzy finansowej mogą prowadzić do ryzyka zadłużenia oraz niewypłacalności przez klienta. Symptomy świadczące o możliwych kłopotach finansowych są nieczytelne dla osób bez co najmniej podstawowej wiedzy w zakresie finansów. 12 Powyższe przesłanki pozwalają stwierdzić, że rola edukacji finansowej ma na celu podniesienie wiedzy finansowej wśród społeczeństwa, co prowadzi do poprawnych zachowań i podejmowania świadomych decyzji finansowych. Edukacja finansowa ma pomóc obywatelom zrozumieć panujące i zmieniające się realia ekonomiczne i finansowe. Zebrane informacje ułatwiają podjecie trafnych decyzji finansowych, opartych na własnej ocenie a nie na przypadku. A. Dąbrowska oprócz wspomnianych celów edukacji finansowej wskazuje jej dodatkową rolę. Proces zdobywania wiedzy finansowej umożliwia poznanie przez konsumentów swoich praw i obowiązków. Dzięki temu może to ustrzec przed naruszeniem interesów ekonomicznych oraz bezpieczeństwa finansowego. 13 Proces edukacji finansowej powinien obejmować każdego z obywateli. Jak zauważa D. Korczak w społeczeństwie występują jednak pewne grupy, wymagające objęcia programem edukacyjnym w pierwszej kolejności. Autor wyróżnia cztery podgrupy (gospodarstwa domowe, osoby w trudnej sytuacji życiowej, instytucje edukacyjne i osoby wymagające szczególnego doradztwa). W każdej z podgrup znajdują się wyszczególnione przypadki, dla których niezbędne jest ustalenie indywidualnego planu edukacyjnego, dopasowanego do sytuacji życiowej i potrzeb. 14 Tabela 2 Grupy społeczne wymagające edukacji finansowej w pierwszej kolejności Gospodarstwa domowe nastolatkowie, młodzi dorośli, nowożeńcy, młode rodziny, młode samotne matki, rozwodnicy, osoby starsze oraz osoby w wieku przedemerytalnym Osoby w trudnej sytuacji życiowej Sieroty, imigranci, więźniowie, narkomani Instytucje edukacyjne Przedszkola, szkoły podstawowe, szkoły ponadpodstawowe, ośrodki przygotowania zawodowego Osoby wymagające szczególnego doradztwa osoby bezrobotne, osoby o bardzo niskich dochodach z pracy, początkujący przedsiębiorcy, osoby samo zatrudnione, niedoświadczeni inwestorzy Źródło: Korczak D., 2009: Stan edukacji finansowej w Niemczech starania o jej poprawę, GP Forschungsgruppe, Institut f ur Grundlangen und Programmforschung, materiały z konferencji Stowarzyszenia Krzewienia Edukacji Finansowej, Edukacja finansowa szansą na wzrost świadomości ekonomicznej młodzieży. Rola edukacji finansowej jest w dalszym ciągu niedoceniana. Edukacja finansowa prowadzona od najmłodszych lat może wygenerować korzyści dla całego społeczeństwa. 12 Penczar M., 2014: Ocena poziomu edukacji finansowej w Polsce na tle krajów UE, [w:] Rola edukacji finansowej w ograniczaniu wykluczenia finansowego, red. M. Penczar, Gdańsk, s. 11-12. 13 Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., Oziomek I., 2005: Ochrona i edukacja konsumentów we współczesnej gospodarce rynkowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 143. 14 Korczak D., 2009: Stan edukacji finansowej w Niemczech starania o jej poprawę, GP Forschungsgruppe, Institut f ur Grundlangen und Programmforschung, materiały z konferencji Stowarzyszenia Krzewienia Edukacji Finansowej, Edukacja finansowa szansą na wzrost świadomości ekonomicznej młodzieży. 10

Wyedukowani konsumenci będą w stanie wybierać najlepsze i najkorzystniejsze oferty. Takie zachowanie może skłonić instytucje finansowe do ulepszania proponowanych usług, wdrażania innowacyjnych rozwiązań a w konsekwencji usprawnić cały system finansowy. Tylko konsumenci z wysokim poziomem wiedzy finansowej mogą czerpać korzyści z uczestnictwa w globalnym rynku finansowym. 1.3. Działania na rzecz wiedzy i edukacji finansowej Edukacja finansowa jest procesem ciągłym. Przyczyniają się do tego stale zachodzące zmiany na rynku usług finansowych. Konsument, chcąc świadomie zarządzać pieniędzmi musi systematycznie podnosić swoją wiedzę, zapoznawać się z nowoczesnymi technologiami. Każdy kraj promuje własne rozwiązania związane z edukacją finansową. Problemem tym zainteresowały się również Unia Europejska oraz Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Wymieniają one kilka kluczowych zadań instytucji finansowych, które powinny realizować w ramach edukacji finansowej społeczeństwa. Wśród zaleceń OECD wyróżnić można: aktywne wsparcie dla edukacji finansowej, dostęp do edukacji na każdym etapie życia człowieka, dostosowane programu edukacyjnego do poziomu i potrzeb poszczególnych grup społecznych, wprowadzenie edukacji ekonomicznej i finansowej od najmłodszych lat, inwestycje w osoby prowadzące szkolenia finansowe, zapewnienie odpowiednich środków na ten cel, współpraca międzynarodowa, dzielenie się spostrzeżeniami, wyłanianie najskuteczniejszych praktyk, okresowa ocena i aktualizacja programów edukacyjnych. 15 Natomiast Komisja Europejska zaleca, aby instytucje finansowe: ułatwiły dostęp klientom do informacji z zakresu finansów, udostępniały edukację na różnych poziomach, wycofały niezrozumiałe zapisy, które często celowo mają zmylić klienta, edukowały swoich pracowników, podlegały kontrolom i ocenie. 16 Zgodnie z rekomendacją OECD z 2005 r. podstawą edukacji finansowej powinny być rzetelne informacje. Narodowa strategia edukacji finansowej zdefiniowana została jako skoordynowane podejście na szczeblu krajowym do kwestii edukacji finansowej, która składa się z dostosowanych ram lub programu 17. Oprócz programów edukacyjnych związanych z instytucjami finansowymi, w niektórych krajach tworzone są specjalne komisje odpowiedzialne za kwestie związane z poziomem wiedzy i edukacji finansowej. Przykładem tego jest Amerykańska Rada Edukacji 15 Kuchciak I., 2013: Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Wydział Zarządzania - Uniwersytet Gdański, Zarządzanie i finanse, 2013/4/4, s. 73. 16 Komisja Wspólnot Europejskich, 2007: Komunikat Komisji. Edukacja finansowa, Komisja Wspólnot Europejskich, KOM (2007) 808, Bruksela, s. 9-11. 17 Kuchciak I., 2013: Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Wydział Zarządzania - Uniwersytet Gdański, Zarządzanie i finanse, 2013/4/4, s. 74. 11

Oszczędności (American Savings Education Council ASEC). Rada opiera się na współpracy Departamentu Pracy, Departamentu Skarbu, organizacji publicznych i prywatnych. Głównym zadaniem ASEC jest szerzenie wśród mieszkańców Ameryki wiedzy odnośnie bezpieczeństwa finansowego i niezależności finansowej. 18 Inną inicjatywą związaną z edukacją finansową jest prowadzenie różnych szkoleń i kampanii społecznych. Także w szkolnictwie coraz częściej podejmowana jest tematyka edukacji ekonomicznej. Ciekawą inicjatywą z 1995 r. w USA był cykl spotkań nauczycieli wraz z przedstawicielami instytucji finansowych, mający na celu wyłonienie efektywnego sposobu nauczania dzieci i młodzieży. Coraz popularniejsza staje się edukacja finansowa dzieci najmłodszych. Przyczyniają się do tego instytucje dziecięce, młodzieżowe ale również uczelnie wyższe i banki. 19 W badaniu prowadzonym prze M. Iwanicz-Drozdowską, autorka wyróżniła następujące placówki podejmujące inicjatywy w zakresie edukacji finansowej w Polsce: instytucje publiczne i instytucje niekomercyjne Narodowy Bank Polski, Komisja Nadzoru Finansowego, Centrum Mikrofinansowe, fundacje, GPW, Związek Banków Polskich i Polska Izba Ubezpieczeń, system oświaty, instytucje komercyjne banki, zakłady ubezpieczeń i inne instytucje finansowe. 20 Przykładowymi inicjatywami instytucji publicznych i instytucji niekomercyjnych w Polsce są: - wprowadzenie w roku szkolnym 2009/2010 w szkołach ponadgimnazjalnych przedmiotu Podstawy przedsiębiorczości oraz dołączenie do lekcji Wiedzy o społeczeństwie elementów wiedzy ekonomicznej, - program Moje finanse prowadzony przez Fundację Młodzieżowej Przedsiębiorczości, NBP i Fundację Bankową im. Kronenberga, który edukował młodzież w zakresie m.in. inwestycji, banków, bezpieczeństwa finansów, - program Zaplanuj swoją przyszłość, polegający na szkoleniach i kursach dla dorosłych, którzy pragną pogłębiać wiedzę finansową, - projekt Bank dostępny prowadzony przez NBP i Stowarzyszenie Otwarte Drzwi, którego celem było wyłonienie banków najbardziej przyjaznych osobom starszym i niepełnosprawnym. 21 Do inicjatyw prowadzonych przez instytucje komercyjne można zaliczyć: - Szkolne Kasy Oszczędnościowe (pod patronatem PKO BP SA), które uczyły dzieci zarządzania swoimi oszczędnościami, - platforma internetowa www.bossa.pl, inicjatywa Domu Maklerskiego BOŚ S.A., gdzie odnaleźć można fachowe porady i informacje związane z tematyką finansów, 18 Frączek B., 2013: Obszary badań w zakresie poziomu wiedzy i edukacji finansowej społeczeństwa w Polsce i na świecie, Studia Ekonomiczne / Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, nr 173 Innowacje w bankowości i finansach. T. 1, s.124 19 Tamże, s. 125. 20 Iwanicz-Drozdowska M., Kital R., Matuszyk A., Nowak K. A., 2011: Działania w zakresie edukacji finansowej w Polsce, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz- Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 257. 21 Tamże, s. 258-264. 12

- program Kobieta w świecie finansów (w Polsce realizowany przez Bank BPH SA). 22 W wielu państwach programy podnoszące poziom wiedzy finansowej są coraz bardziej popularne. Powoli odchodzi się od tworzenia jedynie okrojonych projektów pilotażowych. Dużo częściej prowadzone są większe kampanie dające możliwość oceny efektów i wyciągania konkretnych wniosków na przyszłość. 22 Iwanicz-Drozdowska M., Kital R., Matuszyk A., Nowak K. A., 2011: Działania w zakresie edukacji finansowej w Polsce, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz- Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 266-268. 13

ROZDZIAŁ II. ŚWIADOMOŚĆ FINANSOWA W SWIETLE BADAŃ 2.1. Sposoby pomiaru świadomości finansowej Podejmowanie skutecznych decyzji finansowych przez konsumentów opiera się w dużej mierze na posiadanej przez nich wiedzy finansowej. Pomiar tej wiedzy od lat stanowi przedmiot zainteresowania naukowców z różnych części świata. Początki pomiarów świadomości finansowej datuje się na lata 90. XX wieku. W 1990 r. Amerykańska Federacja Konsumentów (Consumer Federation of America) rozpoczęła serię badań zatytułowaną Consumer Knowledge. Badania prowadzone były wśród różnych populacji i dotyczyły finansów osobistych kredytów, rachunków bankowych, ubezpieczeń oraz wydatków konsumentów na mieszkanie, żywność i transport. 23 W przeciągu ostatnich 10 lat dużą popularność zyskał zestaw trzech pytań tzw. Big Three, który wykorzystywany był w wielu ankietach mierzących poziom wiedzy finansowej. Autorzy Big Three Lusardi i Mitchell, zaprojektowali trzy pytania bazujące na: stopach procentowych, realnej stopie zwrotu oraz dywersyfikacji ryzyka. W 2009 r. zostały włączone do National Financial Capability Study (NFCS) in the U.S., krajowych badań zdolności finansowych dorosłych mieszkańców Stanów Zjednoczonych. Na polecenia NFCS w późniejszym czasie zostały dodane dwa kolejne pytania odnośnie odsetek kredytów hipotecznych i wyceny obligacji, tworząc zestaw pięciu pytań Big Five. 24 Według B. Frączek najczęstszą metodą badań wykorzystywaną w pomiarach wiedzy finansowej jest ankieta. W zależności od autora prowadzonych testów, poruszane są różne obszary badań wiedzy oraz edukacji finansowej 25. Pomiar świadomości finansowej odbywa się w skali lokalnej, krajowej oraz globalnej. Od kilku lat Pentor Research International prowadzi badania poziomu wiedzy finansowej Polaków. Wyniki prezentowane są w Raporcie Fundacji Kronenberga i odnoszą się do obszarów: - wiedzy ekonomicznej w aspekcie inwestycji, oszczędności, podatków, ubezpieczeń i emerytur, - diagnozy grup społecznych najbardziej wymagających edukacji ekonomicznej, - badania przyzwyczajeń Polaków w kwestii wydatków, oszczędności i inwestycji, - rozpoznania poziomu wiedzy i zaufania konsumentów wobec instytucji finansowych, - opracowania skutecznej formy edukacji finansowej, doboru środka przekazu (media, Internet). 26 Inny rodzaj zagadnień finansowych poruszony został w ankiecie z USA z 2012 r. 27 prowadzonej przez Urząd Edukacji Inwestorów (Office of Investor Education) 23 Hastings J. S., Madrian B. C., Skimmyhorn W. L., 2012: FINANCIAL LITERACY, FINANCIAL EDUCATION AND ECONOMIC OUTCOMES, NBER Working Paper Series, National Bureau of economic research, No. 18412, Cambridge, s. 9. 24 Tamże, s. 9-10. 25 Frączek B., 2013: Obszary badań w zakresie poziomu wiedzy i edukacji finansowej społeczeństwa w Polsce i na świecie, Studia Ekonomiczne / Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, nr 173 Innowacje w bankowości i finansach. T. 1, s. 120. 26 Fundacja Kronenberga przy Citi Handlowy, 2009: Stan wiedzy finansowej Polaków. Maison Dom Badawczy dla Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, Warszawa, s. 7-12. 27 U.S. Securities and Exchange Commission, 2012: Study Regarding Financial Literacy Among Investors. U.S. Securities and Exchange Commission, August 2012. 14

i Amerykańską Komisję Papierów Wartościowych i Giełd (U.S. Securities and Exchange Commission). Ankieta skierowana była do amerykańskich inwestorów detalicznych.. Oprócz znajomości podstawowych pojęć finansowych, respondenci udzielali odpowiedzi odnośnie preferowanej formy edukacji finansowej i najistotniejszych zagadnień pomocnych w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Do istotnych badań nad wiedzą finansową zaliczyć można także przygotowywanie, testowanie i analizę programów pilotażowych, mających na celu zarówno weryfikację wiedzy, analizę oczekiwań badanych w zakresie produktów i usług finansowych i tzw. dobrych praktyk stosowanych przez emitentów produktów i usług finansowych, a także realizację procesów edukacyjnych oraz ocenę ich skuteczności 28. Część badań skupia się wyłącznie na analizie przeprowadzonych programów edukacji finansowej i ich ocenie. Szczególnie przydatna jest możliwość porównania rezultatów osiągniętych przez różne grupy uczestników na poziomie krajowym oraz w skali międzynarodowej. 29 Kolejnym ważnym zagadnieniem poruszanym w badaniach jest edukacja finansowa dzieci i młodzieży. Odpowiednia edukacja od najmłodszych lat odnośnie oszczędności, inwestycji, wydawania środków pieniężnych, może stworzyć generację świadomych finansowo dorosłych. Przedstawione przykłady badań świadczą o tym, że większość ankiet prowadzona jest w zbliżony sposób, dotyczy podobnego problemu ale skupia się na różnych obszarach z zakresu wiedzy i edukacji finansowej. 2.2. Świadomość finansowa w badaniach ogólnoświatowych Na całym świecie prowadzone są różne badania mające ocenić poziom świadomości finansowej. Aby móc zobrazować rzeczywiste różnice w poziomie wiedzy między mieszkańcami poszczególnych krajów, niezbędne było stworzenie jednolitego arkusza pytań. Zadania tego podjęli się A. Atkinson i F.A. Messy. W 2012 r. ukazał się raport Measuring Financial Literacy: Results of the OECD / International Network on Financial Education (INFE) Pilot Study 30, w którym autorzy zaprezentowali wyniki badania ankietowego z czternastu różnych krajów. Pytania zawarte w kwestionariuszu dotyczyły m.in. inflacji, dywersyfikacji, zadłużenia i odsetek, ryzyka i zwrotu. W tabeli zbiorczej zauważalne są znaczące różnice pomiędzy poszczególnymi państwami. Liczba poprawnych odpowiedzi udzielanych przez Polaków plasowała się najczęściej na pozycji szóstej i dziewiątej. Najwyższy wynik Polacy uzyskali w pytaniach dotyczących dzielenia (91% poprawnych odpowiedzi) i obliczania odsetek płaconych od pożyczki (85% poprawnych odpowiedzi). Najgorszy wynik wśród badanych państw uzyskali w kwestii dotyczącej ryzyka i zwrotu mniejszą wiedzę w tym zakresie 28 Frączek B., 2013: Obszary badań w zakresie poziomu wiedzy i edukacji finansowej społeczeństwa w Polsce i na świecie, Studia Ekonomiczne / Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, nr 173 Innowacje w bankowości i finansach. T. 1, s. 121-122. 29 Tamże. 30 Atkinson A., Messy F.A., 2012: Measuring Financial Literacy: Results of the OECD / International Network on Financial Education (INFE) Pilot Study, OECD Working Papers on Finance, Insurance and Private Pensions, No. 15, OECD Publishing. 15

Państwo Dzielenie Wartość pieniądza w czasie Odsetki płacone od pożyczek Kalkulacja kwoty zadłużenia i odsetek Kapitalizacja odsetek i dobra odpowiedź na poprzednie pytanie Ryzyko i zwrot Definicja inflacji Dywersyfikacja mieli jedynie Norwedzy. Zestawienie to świadczy, że Polacy w znaczący sposób odstają pod względem wiedzy finansowej od innych badanych krajów. Dużo lepiej w badaniu zaprezentowali się mieszkańcy Czech, Niemiec i Węgier. Poziom wiedzy finansowej mieszkańców w analizowanych czternastu krajach Tabela 3 Albania 89% 61% bd 40% 10% 77% 81% 63% Armenia 86% 83% 87% 53% 18% 67% 57% 59% Czechy 93% 80% 88% 60% 32% 81% 70% 54% Estonia 93% 86% 84% 64% 31% 72% 85% 57% Niemcy 84% 61% 88% 64% 47% 79% 87% 60% Węgry 96% 78% 95% 61% 46% 86% 91% 61% Irlandia 93% 58% 88% 76% 29% 84% 88% 47% Malezja 93% 62% 93% 54% 30% 82% 74% 43% Norwegia 61% 87% 61% 75% 54% 18% 68% 51% Peru 90% 63% bd 40% 14% 69% 86% 51% Polska 91% 77% 85% 60% 27% 48% 80% 55% RPA 79% 49% 65% 44% 21% 73% 78% 48% Wielka Brytania 76% 61% 90% 61% 37% 77% 94% 55% Brytyjskie Wyspy Dziewicze 84% 74% 60% 63% 20% 83% 87% 41% Źródło: Kuchciak I., 2013: Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Wydział Zarządzania - Uniwersytet Gdański, Zarządzanie i finanse, 2013/4/4, na podstawie: Atkinson A., Messy F.A., 2012: Measuring Financial Literacy: Results of the OECD / International Network on Financial Education (INFE) Pilot Study, OECD Working Papers on Finance, Insurance and Private Pensions, No. 15, OECD Publishing. Na tle wybranych trzynastu państw, Polska najsłabiej wypadła w kwestii wyboru produktu finansowego oraz ostrożnego dokonywania zakupów. Problematyczne okazało się również terminowe płacenie rachunków (11 pozycja) oraz wyznaczanie długoterminowych celów i aktywne oszczędzanie (w obu przypadkach 10 pozycja). Najwięcej poprawnych odpowiedzi (81%) związanych było z utrzymaniem ścisłego nadzoru nad osobistymi sprawami finansowymi. 31 Badania pozwoliły wysnuć wnioski dotyczące niewystarczającego poziomu edukacji finansowej w Polsce i jednocześnie ukazały dużo sprawniejszy system edukacji w krajach sąsiednich 32. 31 Kuchciak I., 2013: Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu, Wydział Zarządzania - Uniwersytet Gdański, Zarządzanie i finanse, 2013/4/4, na podstawie: Atkinson A., Messy F.A., 2012: Measuring Financial Literacy: Results of the OECD / International Network on Financial Education (INFE) Pilot Study, OECD Working Papers on Finance, Insurance and Private Pensions, No. 15, OECD Publishing. 32 Atkinson A., Messy F.A., 2012: Measuring Financial Literacy: Results of the OECD / International Network on Financial Education (INFE) Pilot Study, OECD Working Papers on Finance, Insurance and Private Pensions, No. 15, OECD Publishing. 16

Na przełomie lat 2006-2010 prowadzone były badanie opierające się na kwestionariuszu Big Three. Państwa, które uczestniczyły w badaniu to: Chile, Holandia, Indie, Indonezja, Japonia, Meksyk, Niemcy i USA. W pytaniu dotyczącym stóp procentowych najwyższą wiedzą wykazali się Holendrzy (85% poprawnych odpowiedzi) i Niemcy (82% poprawnych odpowiedzi). Najsłabiej poradzili sobie mieszkańcy Chile i Meksyku (kolejno 46% i 45%). Na pytanie dotyczące inflacji najwięcej poprawnych odpowiedzi udzielili mieszkańcy USA (81%), Niemiec (78%) i Holandii (77%). Zagadnienie to sprawiło najwięcej problemu w Indiach. W pytaniu związanym z dywersyfikacją ryzyka najlepsi okazali się mieszkańcy USA (63%), Niemiec (62%) i Chile (60%). Najrzadziej poprawnych odpowiedzi udzielali Indonezyjczycy (28%). Tabela 4 Wyniki badania ankietowego w oparciu o kwestionariusz Big Three w latach 2006-2012 Kraj Rok Holandia (2010) USA (2010) Japonia (2010) Niemcy (2009) Chile (2012) Meksyk (2010) Indonezja (2007) Indie (2006) Stopy procentowe poprawnie 85% 69% 71% 82% 46% 45% 78% 59% nie wiem 9% 5% 13% 11% 12% 2% 15% 30% Inflacja poprawnie 77% 81% 59% 78% 43% 71% 61% 25% nie wiem 14% 4% 29% 17% 36% 2% 16% 38% Dywersyfikacja ryzyka poprawnie 52% 63% 40% 62% 60% 47% 28% 31% nie wiem 33% 19% 56% 32% 20% 1% 4% 6% Wszystkie poprawne 45% 42% 27% 53% 16% 15% X X odpowiedzi Źródło: Hastings J. S., Madrian B. C., Skimmyhorn W. L., 2012: FINANCIAL LITERACY, FINANCIAL EDUCATION AND ECONOMIC OUTCOMES, NBER Working Paper Series, National Bureau of economic research, No. 18412, Cambridge, s. 41. Największą liczbę poprawnie rozwiązanych ankiet w całości odnotowano w Niemczech. Ponad połowa ankietowanych (53%) w sposób prawidłowy odpowiedziała na wszystkie trzy pytania. W Holandii i USA wynik ten oscylował w granicach 42-45%. Najsłabiej z kwestionariuszem Big Three poradzili sobie mieszkańcy Chile i Meksyku. Badanie wyraźnie pokazuje, że najwyższym poziomem wiedzy finansowej odznaczają się Niemcy. W opracowaniu FINANCIAL LITERACY, FINANCIAL EDUCATION AND ECONOMIC OUTCOMES 33, oprócz zaprezentowanych wyników ankiety opartej na Big Three, autorzy przedstawili zestawienie wyników otrzymanych z przeprowadzonej ankiety zawierające pytania z kwestionariusza Big Five. Zarówno w przypadku kwestionariusza Big Three jak i Big Five, z pytaniami lepiej radzili sobie mężczyźni. Prawie połowa ankietowanych mężczyzn poprawnie odpowiedziała na wszystkie trzy pytania (Big Three), podczas gdy na pulę pięciu pytań (Big Five) poprawnie 33 Hastings J. S., Madrian B. C., Skimmyhorn W. L., 2012: FINANCIAL LITERACY, FINANCIAL EDUCATION AND ECONOMIC OUTCOMES, NBER Working Paper Series, National Bureau of economic research, No. 18412, Cambridge. 17

odpowiedziało już tylko 21% mężczyzn. Wśród kobiet wynik poprawnie rozwiązanych ankiet Big Three to 29%, a Big Five tylko 10%. 34 Kolejnym kryterium był wiek. W przypadku Big Three liczba poprawnie rozwiązanych ankiet rosła wraz z wiekiem ankietowanych. Z kwestionariuszem Big Five najlepiej poradziły sobie osoby w przedziale wiekowym 55-64 lat. 35 Na liczbę poprawnych odpowiedzi istotnie wpływał poziom wykształcenia ankietowanych. W obu przypadkach wraz ze wzrostem wykształcenia respondentów, rosła liczba poprawnie wypełnionych ankiet 36. Przeprowadzone badania wykazują, że występuje bardzo duża rozbieżność poziomu wiedzy finansowej pomiędzy różnymi państwami. Wpływa na to z pewnością odmienny sposób wdrażania elementów edukacji ekonomicznej. Wiek, płeć oraz poziom wykształcenia w dużej mierze determinują poziom poprawnie udzielanych odpowiedzi. 2.3. Stan wiedzy finansowej Polaków W Polsce prowadzone są różnego rodzaju badania sprawdzające wiedzę finansową społeczeństwa. Większość rezultatów prowadzonych analiz pojawia się okresowo w postaci raportów na stronach internetowych. Oprócz pomiaru rzeczywistej wiedzy Polaków, pytania często dotyczą również subiektywnej i relatywnej oceny własnej wiedzy. Przykładem takiego badania jest projekt prowadzony przez Fundację Kronenberga. W 2009r. został wydany raport Stan wiedzy finansowej Polaków 37, w którym zaprezentowano wyniki badania próby 1502 dorosłych Polaków. Z zebranych danych wynika, że tylko 1% respondentów ocenia swoją wiedzę finansową jako bardzo dużą, natomiast 4% jako dużą. Większość przebadanych Polaków określa wiedzę jako bardzo małą (28%), małą (34%) lub średnią (33%). W pytaniu dotyczącym oceny swojej wiedzy na tle większości Polaków, ankietowani najczęściej wybierali odpowiedź podobna (61%). Za raczej gorszym poziomem wiedzy opowiedziało się 22% ankietowanych, natomiast za zdecydowanie gorszym 6% respondentów. 38 Świadczyć to może o niepewności własnej wiedzy i braku wystarczającego poziomu edukacji finansowej. Wpływ na ten stan rzeczy ma również brak zainteresowania Polaków zagadnieniami ekonomicznymi. W pytaniu, w którym respondenci oceniali w skali 5-cio stopniowej jak ciekawa jest wiedza ekonomiczna, uzyskano średni wynik 2,83. Tylko 26% respondentów uważało, że wiedza ta może być ciekawa. Aż 40% badanych ma obojętny stosunek, zaś 33% uważa tę wiedzę za raczej nudną bądź zdecydowanie nudną. 39 Test badający faktyczną wiedzę badanej grupy zawierał 20 pytań (Aneks 1). Średnia liczba poprawnych odpowiedzi wyniosła 8,1. 34 Hastings J. S., Madrian B. C., Skimmyhorn W. L., 2012: FINANCIAL LITERACY, FINANCIAL EDUCATION AND ECONOMIC OUTCOMES, NBER Working Paper Series, National Bureau of economic research, No. 18412, Cambridge, s. 42. 35 Tamże. 36 Tamże. 37 Fundacja Kronenberga przy Citi Handlowy, 2009: Stan wiedzy finansowej Polaków. Maison Dom Badawczy dla Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, Warszawa. 38 Fundacja Kronenberga przy Citi Handlowy, 2009: Stan wiedzy finansowej Polaków. Maison Dom Badawczy dla Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, Warszawa, s. 101. 39 Tamże, s. 106. 18

Największy procent stanowiła grupa osób, które poprawnie udzieliły odpowiedzi na 9-12 pytań. Kolejną liczną grupę stanowiły osoby znające odpowiedź na 5-8 pytań. Tylko 2% respondentów znało poprawną odpowiedź na 17 lub więcej pytań. 9% 12% brak poprawnych odpowiedzi Wyniki badanej grupy Polaków w teście wiedzy finansowej 29% 33% Źródło: Fundacja Kronenberga przy Citi Handlowy, 2009: Stan wiedzy finansowej Polaków. Maison Dom Badawczy dla Fundacji Kronenberga przy Citi Handlowy, Warszawa, s.115. 16% Rysunek 3 od 1 do 4 od 5 do 8 od 9 do 12 od 13 do 16 od 17 do 20 2% Braki w wiedzy finansowej Polaków ujawnił również Raport Instytutu Wolności i Raiffeisen Polbank Stan wiedzy ekonomicznej Polaków 40. Badanie przeprowadzone było na początku 2014r. na grupie 1000 Polaków w wieku 15-75 lat. Pytania dotyczyły m.in. podstawowych umiejętności matematycznych, podstawowej wiedzy o finansach, podatków, kart i bankomatów, oszczędzania, wiedzy o kredytach i oceny usług banków. Główne wnioski jakie zostały przedstawione po przeprowadzonych badaniach to: - aż 92% ankietowanych miała problem z odróżnieniem procentu od punktów procentowych, - młodzi Polacy, którzy nie rozpoczęli pracy charakteryzują się niższym poziomem wiedzy ekonomicznej niż starsi rodacy. Wiąże się to z faktem, że to właśnie na rynku pracy młodzi ludzi zdobywają wiedzę o podstawowych pojęciach ekonomicznych, - 2/3 ankietowanych nie wie, że obowiązują dwa progi podatkowe, - 1/3 osób nie wiedziała, że prowizja pobierana podczas wypłaty z bankomatu może mieć różne wysokości, - ponad połowa respondentów nie wie, że istnieje możliwość zmiany limitu na karcie płatniczej, - wśród ankietowanych 58% osób miało problem z określeniem wpływu poziomu inflacji na realne oprocentowanie lokaty, - wśród badanej grupy odnotowano duże braki w wiedzy związanej z kredytami, - konto bankowe jest najpowszechniejszą formą posiadanego produktu bankowego, ma je 75% respondentów. Do posiadania karty płatniczej przyznaje się połowa badanej grupy, natomiast co czwarta osoba nie nabyła żadnego produktu bankowego. 41 A. Matuszyk i A. K. Nowak badania nad świadomością finansową zawężyły do grupy studentów. Badanie przeprowadzono wśród 837 studentów studiów stacjonarnych i niestacjonarnych różnych kierunków. W prezentowanych wynikach badania ankietowego stwierdzono, że największym zainteresowaniem z produktów bankowych wśród studentów cieszył się rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy. Do posiadania osobistego konta przyznaje się 82% 40 Instytut Wolności, Raiffeisen POLBANK, 2014: Stan wiedzy ekonomicznej Polaków Raport Instytutu Wolności i Raiffeisen Polbank, Instytut Wolności, Raiffeisen POLBANK. 41 Tamże, s. 11-13. 19

ankietowanych. Dużą znajomość studenci deklarują również w przypadku ubezpieczeń na życie. Najsłabiej studenci zaznajomieni są z funduszami inwestycyjnymi i ubezpieczeniami. 42 W pytaniu związanym z nabywaniem wiedzy finansowej, ankietowani deklarowali, że głównym źródeł wiedzy są dla nich strony internetowe. Do czerpania informacji z portali finansowych przyznaje się 67% badanych. Inne źródła to również: pracownicy instytucji finansowych (42%), artykuły prasowe (35%), rodzina (31%), ulotki i inne materiały reklamowe (30%), znajomi (30%), reklamy w mediach (27%). Studenci najrzadziej korzystali z wiedzy doradców finansowych. 43 Wśród studentów biorących udział w badaniu ankietowym 34% uważa, że rozumie temat różnicy pomiędzy stałym i zmiennym oprocentowaniem kredytów. Do braku wiedzy w tym temacie przyznało się 28% respondentów. Studenci udzielali również odpowiedzi związanych z kwestią zaciągania pożyczki. Najwięcej osób wskazało firmy typu Provident jako najmniej korzystną finansowo opcję zaciągnięcia pożyczki. Tylko 17% studentów opowiedziało się za kredytem na karcie kredytowej, co może być niepokojące w czasach, gdy popularność takich kart stale rośnie. 44 Pozytywnym aspektem badania są dane uzyskane odnośnie pytania czy studenci chcieliby pogłębiać wiedzę na temat finansów osobistych. 50% 40% 30% 20% 10% 0% Rysunek 4 Deklarowana chęć pogłębiania wiedzy finansowej przez ankietowanych studentów tak tak, ale nie wiem, gdzie mógłbym zwrócić się o pomoc tak, ale brakuje mi czasu tak, ale nie wiem czy sobie z tym poradzę Źródło: Iwanicz-Drozdowska M., Kital R., Matuszyk A., Nowak K. A., 2011: Świadomość finansowa Polaków wyniki badań, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz- Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 211. nie inne odpowiedzi Aż 88% respondentów deklaruje chęć pogłębiania wiedzy finansowej. Tematyką nie jest zainteresowane tylko 11% studentów. Za największą przeszkodę w możliwości poszerzania wiedzy ankietowani podali brak czasu. 45 Podobnie jak w poprzednich badaniach wyniki utwierdzają w przekonaniu, że poziom wiedzy finansowej w Polsce jest nadal niewystarczający. Polacy na ogół nie są pewni swojej wiedzy, 42 Iwanicz-Drozdowska M., Kital R., Matuszyk A., Nowak K. A., 2011: Świadomość finansowa Polaków wyniki badań, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz- Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 186-195. 43 Tamże, s. 196. 44 Tamże, s. 199, 201. 45 Iwanicz-Drozdowska M., Kital R., Matuszyk A., Nowak K. A., 2011: Świadomość finansowa Polaków wyniki badań, [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. Iwanicz- Drozdowska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 211. 20