Foucault M. Foucault, FOUCAULT [Foucault, w: Dictionnaire des philosophes, red. D. Huisman, t. 1, P.U.F., Paris 1984, s. 942 944], w: idem, Dits et écrits. 1954 1988, t. 2, Éditions Gallimard, Paris 2001, s. 1450 1455. Na początku lat 80. Denis Huisman zaproponował François Ewaldowi napisanie notki poświęconej Michelowi Foucaultowi do Słownika filozofów, który przygotowywał dla wydawnictwa Presses universitaires de France. F. Ewald, wówczas asystent Foucaulta w Collège de France, poinformował o tym filozofa. Foucault redagował wtedy pierwszą wersję drugiego tomu Historii seksualności, o której wiedział, że wymaga poprawek. Pewna część wprowadzenia do tej książki była retrospektywnym przedstawieniem jego pracy. To właśnie ten tekst został przekazany Denisowi Huismanowi wraz z uzupełnieniem o krótką prezentację i bibliografię. Ustalono, że zostanie on podpisany nazwiskiem Maurice Florence, dającym transparentny skrót M. F. W ten oto sposób został on opublikowany. Poniżej przedstawiono tekst napisany przez samego Michela Foucaulta. Jeśli Foucault wpisuje się w tradycję filozoficzną, to nade wszystko w tradycję krytyczną Kanta, a jego przedsięwzięcie można by określić mianem krytycznej historii myślenia. Nie należałoby jednak przez to rozumieć historii idei, będącej jednocześnie analizą błędów, które dają się zauważyć po fakcie, czy też ujawnianiem nieporozumień, z którymi są one związane i od których mogłoby zależeć to, co dzisiaj myślimy. Jeśli przez myślenie rozumieć akt ustanawiania podmiotu i przedmiotu w różnych możliwych relacjach, to krytyczna historia myślenia byłaby analizą warunków, w których zawią- 23
zywane lub zmieniane są pewne stosunki podmiotu i przedmiotu o tyle, o ile są one konstytutywne dla możliwej wiedzy. Nie chodzi tu o określenie formalnych warunków relacji z przedmiotem; ani o wskazanie empirycznych warunków, które w danym momencie mogły w ogóle pozwolić podmiotowi uświadomić sobie przedmiot obecny już w rzeczywistości. Problem polega na określeniu, czym powinien być podmiot, czym jest uwarunkowany, jaki status powinien posiadać, jaką pozycję zajmować w rzeczywistości lub w wyobrażeniu, ażeby stać się podmiotem uprawnionym do takiego, a nie innego rodzaju poznania; chodzi tu zatem o określenie jego sposobu subiektywizacji ; podmiot nie jest bowiem zawsze tym samym podmiotem, lecz zależy od tego, czy wiedza, o którą chodzi, ma postać egzegezy tekstu religijnego, przyrodniczej obserwacji czy analizy zachowania osoby chorej psychicznie. Ale problem polega również na określeniu, pod jakimi warunkami jakaś rzecz może się stać przedmiotem poznania, w jaki sposób może być ona problematyzowana jako przedmiot wiedzy, jakiej procedurze wykrawania może podlegać w tej części, którą uważa się za dla niej swoistą. Chodzi tu zatem o określenie sposobu jej obiektywizacji, która również nie jest taka sama, bo zależy od odpowiedniego rodzaju wiedzy. Obiektywizacja i subiektywizacja nie są od siebie niezależne. Z ich wzajemnego rozwoju i więzi rodzi się to, co można by nazwać grą prawdy : to znaczy odkrywanie nie prawdziwych rzeczy, lecz reguł, według których, w odniesieniu do pewnych rzeczy, to, co podmiot może powiedzieć, zależy od kwestii prawdy i fałszu. Ostatecznie krytyczna historia myślenia nie jest ani historią dostarczania, ani zaciemniania prawdy; jest historią wyłaniania się gier prawdy; to historia prawdomówności, w znaczeniu form pozwalających, w określonej dziedzinie, artykułować się dyskursom mogącym uchodzić za prawdziwe lub fałszywe: jakie były warunki tego wyłaniania się, jego koszty, jego oddziaływanie na rzeczywistość, i sposób, w jaki łącząc pewien rodzaj przedmiotu z pewnymi przemia- 24
nami podmiotu, konstytuowało ono, na jakiś czas, sferę działania i konkretne jednostki, historyczne a priori możliwego doświadczenia? Tego pytania czy też raczej serii pytań, które są pytaniami archeologii wiedzy, Michel Foucault nie stawiał ani nie chciał stawiać w odniesieniu do jakiejś dowolnej gry prawdy, ale tylko w odniesieniu do tych gier, w obrębie których sam podmiot sytuowany jest jako przedmiot możliwej wiedzy: czym są procesy subiektywizacji i obiektywizacji, które sprawiają, że podmiot może się stać jako podmiot przedmiotem wiedzy? Nie chodzi tu oczywiście o wiedzę, w jaki sposób kształtowało się w historii poznanie psychologiczne, ale o wiedzę, w jaki sposób uformowały się rozmaite gry prawdy, dzięki którym podmiot stał się przedmiotem poznania. Michel Foucault próbował przeprowadzić ową analizę na dwa sposoby. Odpowiednio do pojawienia się i usytuowania, w dziedzinach przybierających kształt poznania naukowego, kwestii podmiotu mówiącego, pracującego, żyjącego; chodziło wówczas o formowanie się pewnych nauk humanistycznych, badanych w odniesieniu do praktyki nauk empirycznych oraz ich dyskursu właściwego dla XVII i XVIII wieku (Słowa i rzeczy). Michel Foucault próbował także analizować konstytucję podmiotu, który może się ukazywać z drugiej strony normatywnego podziału i stawać przedmiotem poznania jako szaleniec, chory czy przestępca dzięki psychiatrii, medycynie klinicznej i systemowi penitencjarnemu (Historia szaleństwa, Nadzorować i karać). W ramach tego samego ogólnego projektu Michel Foucault podjął studia nad konstytuowaniem się podmiotu jako przedmiotu dla samego siebie: formowaniem się procedur, za pomocą których podmiot zaczyna badać samego siebie, analizować, rozszyfrowywać, rozpoznawać siebie jako domenę możliwej wiedzy. Chodzi tu w końcu o historię subiektywności, jeśli rozumieć przez nią sposób, w jaki odnoszący się do siebie podmiot doświadcza siebie w grze prawdy. Bez wątpie- 25
nia kwestia płci i seksualności zdaje się stanowić dla Michela Foucaulta nie jedynie możliwy przykład, lecz co najmniej dość uprzywilejowany przypadek: rzeczywiście, to właśnie pod tym względem, zarówno w chrześcijaństwie, a być może też poza nim, jednostki przyzywano do rozpoznawania siebie jako podmiotów przyjemności, pragnienia, pożądania, pokusy oraz nakłaniano, za pomocą różnych środków (rachunku sumienia, ćwiczeń duchowych, wyznania, spowiedzi), do uprawiania w odniesieniu do siebie i do tego, co stanowi najbardziej sekretną, najbardziej indywidualną część ich subiektywności gry prawdy i fałszu. W sumie w tej historii seksualności chodzi o ukazanie trzeciego skrzydła: dołącza ono do analiz stosunków między podmiotem a prawdą, czy też, mówiąc ściślej, do badania sposobów, dzięki którym podmiot mógł być umieszczany jako przedmiot w grach prawdy. Uznanie za motyw przewodni wszystkich tych analiz kwestii stosunków między podmiotem a prawdą zakłada pewne metodyczne wybory. Przede wszystkim systematyczny sceptycyzm wobec wszelkich uniwersaliów antropologicznych, który nie oznacza odrzucenia z gruntu ich wszystkich, lecz uznanie, że nie należy przyjmować w tym zakresie niczego, co nie byłoby nieodzowne; wszystko, co w naszej wiedzy zostało nam przedstawione jako uniwersalnie ważne, gdy chodzi o naturę ludzką czy o kategorie, które można odnieść do podmiotu, wymaga sprawdzenia i analizy: odrzucenie uniwersalności szaleństwa, przestępczości, seksualności nie oznacza, że to, do czego odnoszą się te pojęcia, jest niczym, bądź że są one tylko chimerami wymyślonymi w imię wątpliwej sprawy; jest to jednak coś więcej niż prosta konstatacja, że ich treść zmienia się stosownie do czasu i okoliczności; chodzi mianowicie o namysł nad warunkami, które pozwalają odpowiednio do reguł wypowiadania prawdy i fałszu uznawać podmiot za chory umysłowo lub powodują, że za najistotniejszą część samego siebie uważa on swoje pragnienie seksualne. 26
Pierwsza zasada metodologiczna w tego rodzaju pracy brzmi: zawężać, na ile się tylko da, antropologiczne uniwersalia, aby badać je w ich historycznych uwarunkowaniach (i oczywiście dotyczy to także uniwersaliów humanizmu, który podnosiłby walor praw, przywilejów i natury ludzkiego bytu jako bezpośredniej i ponadczasowej prawdy podmiotu). Należy również wstrząsnąć filozoficznym zamiarem wznoszenia się ku konstytuującemu podmiotowi, od którego żąda się zdania sprawy z tego, czym może być wszelki przedmiot poznania w ogóle; chodzi bowiem, przeciwnie, o zejście na poziom badania konkretnych praktyk, w wyniku których podmiot konstytuuje się w immanencji jakiejś dziedziny poznania. Tutaj również powinno się uważać: odrzucenie filozoficznego zwrotu ku konstytuującemu się podmiotowi nie oznacza bynajmniej postępowania, jakby ów podmiot nie istniał, i abstrahowania odeń na rzecz jakiejś czystej obiektywności; ta odmowa ma na celu ukazanie procesów właściwych doświadczeniu, w którym podmiot i przedmiot wzajemnie tworzą się i przekształcają. Dyskursy choroby psychicznej, przestępczości bądź seksualności mówią nam, czym jest podmiot jedynie w pewnej szczególnej grze prawdy; jednakże te gry nie narzucają się podmiotowi z zewnątrz za sprawą koniecznej przyczynowości czy strukturalnych uwarunkowań; otwierają one pole doświadczenia, w którym podmiot i przedmiot tworzą się pod pewnymi krzyżującymi się warunkami, lecz nie przestają się wzajemnie określać, określając w ten sposób pole samego doświadczenia. Stąd trzecia zasada metody: zwrócić się do praktyk jako domeny analitycznej, podjąć badania odnoszące się do tego, jak działano. Co czyniono z szaleńcami, przestępcami czy chorymi? Można oczywiście próbować wyciągać wnioski na podstawie wyobrażeń, jakie o nich posiadano, domniemanej o nich wiedzy, instytucji, w jakich ich umieszczano, bądź traktowania, jakiemu podlegali; można też poszukiwać kształtu prawdziwych chorób psychicznych i przejawów realnej w da- 27
nej epoce przestępczości, by wyjaśnić to, co wówczas myślano. Michel Foucault podchodzi do tego zupełnie inaczej: bada najpierw całość sposobów działania, mniej lub bardziej uregulowanych, przemyślanych i skończonych, w wyniku których zarysowuje się jednocześnie to, co stanowiło rzeczywistość dla tych, którzy starali się o niej myśleć i na nią oddziaływać, oraz sposób, w jaki konstytuowali się oni jako podmioty zdolne poznawać i ewentualnie zmieniać rzeczywistość. Są to praktyki pojmowane jako sposób jednoczesnego działania i myślenia, które oferują klucz do rozumienia korelatywnej konstytucji podmiotu i przedmiotu. Ponieważ w zajmowaniu się tymi praktykami chodzi o badanie różnych sposobów obiektywizacji podmiotu, można wówczas zrozumieć doniosłość analizy stosunków władzy. Wszelako należy jeszcze przy tym określić, czym może i czym chce być tego rodzaju analiza. Nie chodzi oczywiście o zapytywanie o władzę u jej źródeł, o jej zasady czy granice prawomocności, ale o badanie procedur i technik stosowanych w różnych instytucjonalnych kontekstach, służących oddziaływaniu na zachowanie jednostek lub grup; służących również tworzeniu ich zachowań, kierowaniu nimi i ich zmianie, narzucaniu celów dla niedziałania lub wpisywaniu go w całościowe strategie, w konsekwencji rozliczne w przejawach i miejscach występowania; różne także pod względem zastosowanych procedur i technik: te stosunki wiedzy wskazują na sposób, w jaki jedni ludzie rządzeni są przez innych; analiza tych stosunków ukazuje zaś, jak, za pomocą pewnych form rządzenia szaleńcami, chorymi, zbrodniarzami etc., obiektywizowany jest podmiot szalony, chory czy występny. Tego rodzaju analiza nie wskazuje więc, iż nadużycie tej czy innej władzy stworzyło szaleńców, chorych czy zbrodniarzy tam, gdzie ich nie było, lecz że różne i poszczególne formy rządzenia jednostkami zostały wyznaczone przez różne sposoby obiektywizacji podmiotu. 28
Widać więc, w jaki sposób temat historii seksualności może się wpisywać w całość ogólnego projektu Michela Foucaulta: chodzi o analizę seksualności jako szczególnego pod względem historycznym sposobu doświadczenia, w którym podmiot jest obiektywizowany dla samego siebie i dla innych poprzez pewne konkretne procedury rządzenia. Maurice Florence