Część gramatyczna (Nicole Nau, tłumaczenie Piotr Grablunas) SKRÓTY: mian. = mianownik cel. = celownik rodz. = rodzaj rodz. m. = rodzaj męski rodz. Ŝ. = rodzaj Ŝeński miejsc. = miejscownik dop. = dopełniacz biern. = biernik l. poj. = liczba pojedyncza l. mn. = liczba mnoga np. = na przykład tzn. = to znaczy tj. = to jest łot. = łotewski os. = osoba dosł. = dosłownie I rozdziały 1-10 Wstęp i rozdział pierwszy... 3 Kategorie gramatyczne rzeczownikowa i czasownikowa Deklinacje Czasownik būt 'być': czas teraźniejszy Czas teraźniejszy czasowników studēt, dzīvot (pierwszy typ odmiany czasownika) Rozdział drugi... 7 Mianownik, biernik, miejscownik (dekl. I, II, IV, V; zaimki osobowe; kas 'kto, co') UŜycie biernika i miejscownika kas, kurš, kāds: uŝycie Czas teraźniejszy czasowników lasīt, zināt (trzeci typ odmiany czasownika) Rozdział trzeci...11 Celownik (dekl. I, II, IV, V; zaimki osobowe; kas 'kto, co') UŜycie celownika Konstrukcje dzierŝawcze (man ir...) Znaczenia miejscownika Liczebniki (1-9) Czas teraźniejszy czasowników mīlēt, gribēt (drugi typ odmiany czasownika) Czasownik: formy czasu teraźniejszego Rozdział czwarty i piąty...15 Alternacje spółgłoskowe rzeczowników Dopełniacz (dekl. I, II, IV, V; zaimki osobowe; kas) UŜycie dopełniacza Zaimki osobowe i dzierŝawcze Tworzenie przysłówków od przymiotników
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 2 Rozdział szósty...22 Nazwy miejscowe występujące tylko w liczbie mnogiej pluralia tantum Przyimki (prepozycje) Czasownik: czwarty typ odmiany (braukt, nākt, Ħemt) Alternacja spółgłoskowa w czasie teraźniejszym Tryb rozkazujący (imperativus) Rozdział siódmy...26 Rzeczowniki pluralia i singularia tantum Deklinacja VI (-ij), liczba mnoga: brokastis, acis, Cēsis... Deklinacja III (-um): tirgus, alus, medus, Mikus... Zaimki wskazujące tas (tas, tā, tie, tās) oraz šis (šis, šī, šie, šīs) Stopień wyŝszy (comparativus) i porównania Koniugacje czasowników I koniugacja (krótka): alternacje spółgłoskowe i samogłoskowe w czasie teraźniejszym UŜycie przypadków Rozdział ósmy...35 Deklinacja VI (-ij), liczba pojedyncza: acs, sirds, pils, valsts Liczebniki porządkowe: pirmais, otrais, trešais... Stopień najwyŝszy (superlativus): mans (vis)labākais džemperis Końcówka określona: mianownik i miejscownik Rozdział dziewiąty...38 Deklinacja IIb Końcówka określona: biernik i dopełniacz Czas przyszły Czasowniki I koniugacji Czasowniki zwrotne: 3 osoba czasu teraźniejszego Rozdział dziesiąty...42 Zaimki tas oraz šis: Celownik i miejscownik Czas przeszły Tabele...44 1. Deklinacje 2. Końcówka określona i nieokreślona 3. Zaimk tas un šis 4. Zaimki osobowe 5. Odmania czasowników
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 3 Wstęp i rozdział pierwszy Wstęp W języku łotewskim, tak samo jak w wielu innych językach europejskich, wyrazy mogą mieć róŝne formy gramatyczne, tzn. wyrazy odmieniają się. Głównym wykładnikiem tych form w języku łotewskim są końcówki, które przyłączane są do tematu wyrazu: meiten-e / meiten-es Rīg-a / Rīg-ā skaist-s / skaist-a studē-ju / studē-jam dziewczyna / dziewczyny Ryga / w Rydze piękny / piękna studiuję / studiujemy Końcówki wyraŝają kategorie gramatyczne. Rzeczowniki, przymiotniki i zaimki mają w języku łotewskim następujące kategorie: liczba student-s / student-i; (pojedyncza / mnoga) viħ-š / viħ-i rodzaj jaun-s student-s / jaun-a student-e; (męski / Ŝeński) viħ-š / viħ-a przypadek Rīg-a ir skaista. Rīg-ā dzīvo skaistas meitenes. Ekonomik-a ir interesanta. Jānis studē ekonomik-u. Kas ir interesants? Ko Jānis studē? W języku łotewskim moŝemy wyróŝnić pięć przypadków, które są kategorią gramatyczną obejmującą wszystkie odmienne rzeczowniki oraz przymiotniki: mianownik, dopełniacz, biernik, celownik, miejscownik. Kilka rzeczowników ma równieŝ formę wołacza (specjalna forma apelu). Nie wszystkie wyrazy odmieniają się w sposób jednakowy. Jest kilka typów odmiany, które określa się mianem deklinacji. Część rzeczowników jest nieodmienna, tzn. podczas odmiany nie otrzymuje końcówek fleksyjnych i są to np. wyrazy międzynarodowe zakończone na -o: kino, radio. Deklinacje W języku łotewskim jest sześć deklinacji, które charakteryzują się tym, Ŝe kaŝdy przypadek ma w liczbie pojedynczej odpowiednią końcówkę fleksyjną. W tabeli przedstawiony jest schemat odmiany przez przypadki dla wszystkich deklinacji.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 4 Deklinacje Deklinacja rodz. końcówki (liczba pojedyncza) I rodz. m. mian. -s lub -š miejsc. ā II rodz. m. mian. -is lub -s miejsc. ī III rodz. m. mian. -us miejsc. ū IV rodz. Ŝ. *) mian. -a miejsc. ā V rodz. Ŝ. *) mian. -e miejsc. ē VI rodz. Ŝ. mian. -s miejsc. ī przykłady Toms, students, joks, kurss, viħš, skaists Jānis, teātris; ūdens, suns Saldus, Mikus, alus Ieva, Rīga, ekonomika, viħa, skaista Ilze, meitene, kopmītne Ventspils, Daugavpils, sirds *) Wyrazy IV i V deklinacji, które oznaczają istoty Ŝywe płci męskiej, mają rodzaj męski, na przykład: puika, lauva. Większość rzeczowników naleŝy do I, II, IV i V deklinacji. Według deklinacji I i IV odmieniają się równieŝ przymiotniki (skaists, skaista) i wiele zaimków (na przykład viħš, viħa). Deklinacje III i VI są nieproduktywne i zgodnie z tymi typami odmienia się niewiele rzeczowników. Zadanie: Odnajdźcie w kalendarzu łotewskie imiona i ułóŝcie je według deklinacji! I Toms,... II Jānis,... IV Ieva,... V Ilze,... III Mikus,... Czasownik Czasowniki w języku łotewskim mają następujące kategorie gramatyczne: osoba (es dzīvo-ju, mēs dzīvo-jam, viħš dzīvo), czas (teraźniejszy, przeszły, przyszły), tryb (na przykład tryb rozkazujący: jautājiet un atbildiet! pytajcie i odpowiadajcie!, strādājiet pāros! pracujcie w parach! ) strona (strona czynna, strona bierna)
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 5 W niniejszym podręczniku na początku zwrócimy uwagę tylko na tworzenie czasu teraźniejszego trybu oznajmującego czasowników. Czasowniki w języku łotewskim są równieŝ odmieniane. Typy odmiany czasownika nazywa się koniugacjami, ale ze względu na to, Ŝe w tradycyjnej gramatyce łotewskiej terminu tego uŝywa się na oznaczanie czegoś innego, będziemy dla potrzeb tego opracowania posługiwać się terminem typ. W czasie teraźniejszym wyróŝniamy cztery typy czasownikowe. Swoistą odmianę ma czasownik būt być. Pierwszy typ: dzīvot, jokot, studēt, meklēt, runāt, strādāt... dzīvot būt es dzīvo-ju esmu tu dzīvo esi viħ- dzīvo ir mēs jūs dzīvo-jam dzīvo-jat esam esat W odmianie czasowników języka łotewskiego moŝemy zauwaŝyć jedną cechę szczególną: forma trzeciej osoby w liczbie pojedynczej i mnogiej ma taką samą postać: viħš ir students / viħi ir studenti on jest studentem / oni są studentami viħa ir studente / viħas ir studentes ona jest studentką / one są studentkami profesors strādā / profesori strādā profesor pracuje / profesorowie pracują Z tego właśnie powodu wyróŝnia się nie sześć, a tylko pięć róŝnych form osobowych czasownika (es, tu, viħš/viħa/viħi/viħas, mēs, jūs). W tabelach na oznaczenie trzeciej osoby uŝywana będzie osnowa zaimków osobowych viħš, viħa, viħi, viħas, tj. viħ-. Podczas nauki odmiany czasownika najwaŝniejsza jest znajomość form trzeciej osoby czasu teraźniejszego. W niniejszym podręczniku oraz w słowniku formę tę podaje się w nawiasach zaraz po bezokoliczniku, na przykład: dzīvot (dzīvo), strādāt (strādā). Na jej podstawie moŝna zawsze ustalić formę pierwszej osoby liczby pojedynczej (es) oraz formy pierwszej i drugiej osoby liczby mnogiej. W typie pierwszym forma drugiej osoby liczby pojedynczej (tu) jest zgodna z trzecią osobą, natomiast w innych typach nie zawsze moŝna przewidzieć jej postać. Zadania: Utwórzcie formy osobowe od czasowników studēt, runāt, strādāt i jokot. UłóŜcie z nimi zdania. Utwórzcie formy od czasownika jautāt i uzupełnijcie nimi tabelę.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 6 Budowa zdania NajwaŜniejsze konstrukcje, które pojawiły się w pierwszym rozdziale, dotyczą następujących zagadnień: w jaki sposób tworzyć zdania pytające (Vai tu studē? Czy studiujesz? ; Ko tu studē? Co studiujesz? ); w jaki sposób tworzyć zdania zaprzeczone (Es nestudēju Nie studiuję ; Profesors nav vecs Profesor nie jest stary.); w jaki sposób tworzyć zdania z łącznikiem (copula) būt (Jānis ir students Jan jest studentem ; Lektore ir jauna Pani lektor jest młoda.). Zadanie: Przetłumaczcie podane przykłady i omówcie róŝnice pomiędzy językiem polskim, a językiem łotewskim. Porównajcie je równieŝ z innymi językami, które znacie! Terminy locīt, locīšana locīšanas tips galotne celms gramatiskā kategorija vārdškiras lietvārds (substantīvs) īpašibas vārds (adjektīvs) vietniekvārds (pronomens) darbības vārds (verbs) skaitlis vienskaitlis daudzskaitlis dzimte sieviešu dzimte vīriešu dzimte locījums nominatīvs ăenitīvs akuzatīvs datīvs lokatīvs vokatīvs deklinācija konjugācija Persona laiks tagadne pagātne nākotne izteiksme pavēles izteiksme (imperatīvs) īstenības izteiksme (indikatīvs) kārta darāmā kārta (aktīvs) ciešamā kārta (pasīvs) nenoteiksme saitiħa odmieniać, odmiana typ odmiany końcówka temat, rdzeń, osnowa kategoria gramatyczna części mowy rzeczownik przymiotnik zaimek czasownik liczba liczba pojedyncza liczba mnoga rodzaj rodzaj Ŝeński rodzaj męski przypadek mianownik dopełniacz biernik celownik miejscownik wołacz deklinacja koniugacja osoba czas czas teraźniejszy czas przeszły czas przyszły tryb tryb rozkazujący tryb oznajmujący strona strona czynna strona bierna bezokolicznik łącznik
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 7 Rozdział drugi Tworzenie form przypadków W tabeli przedstawiono końcówki mianownika, biernika i miejscownika liczby pojedynczej i mnogiej. Liczba pojedyncza rzeczowników: Deklinacja I II IV V mianownik park-s teātr-is kafejnīc-a universitāt-e biernik park-u teātr-i kafejnīc-u universitāt-i miejscownik park-ā teātr-ī kafejnīc-ā universitāt-ē Liczba mnoga rzeczowników: Deklinacja I, II IV V mianownik park-i teātr-i kafejnīc-as universitāt-es biernik park-us teātr-us kafejnīc-as universitāt-es miejscownik park-os teātr-os kafejnīc-ās universitāt-ēs Zaimki osobowe: mianownik es tu mēs jūs biernik mani tevi mūs jūs Forma biernika wyrazu kas to ko. Wyraz ten nie ma formy miejscownika. Przymiotniki oraz zaimki viħš, kāds, kurš odmieniają się według I i IV deklinacji rzeczownikowej. Zadanie: Porównajcie końcówki i odpowiedzcie na pytania: Co jest charakterystyczne dla wszystkich końcówek miejscownika? Czy biernik róŝni się od mianownika?
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 8 UŜycie przypadków Biernik Biernik zaimków osobowych i rzeczowników najczęściej pełni w zdaniu funkcję dopełnienia (obiektu): Jānis raksta referātu Jan pisze referat. Ilze lasa avīzi Ilze czyta gazetę. Studenti meklē kinoteātri Studenci szukają kina. Ko tu lasi? Co ty czytasz? W zdaniach zaprzeczonych w języku łotewskim dopełnienie ma równieŝ formę biernika: Jānis neraksta referātu Jan nie pisze referatu. Ilze nelasa avīzi Ilze nie czyta gazety. Studenti nemeklē kinoteātri Studenci nie szukają kina. Biernik uŝywany jest takŝe z przyimkami, na przykład uz: Ejam uz teātri, uz parku Idziemy do teatru, do parku. Miejscownik Wyrazy w miejscowniku oznaczają najczęściej miejsce, w którym znajduje się jakiś obiekt lub coś się dzieje. Przypadek ten w języku łotewskim nigdy nie łączy się z przyimkami: Mēs esam universitātē Jesteśmy na uniwersytecie. Studenti ir parkā Studenci są w parku. Sekretāres strādā birojā Sekretarki pracują w biurze. Wyrazy rozpoczynające się na k W języku łotewskim występuje wiele waŝnych wyrazów zaczynających się na literę k. Przy ich pomocy moŝna np. tworzyć pytania: kas, kur, kā, kāpēc, kāds, kurš. Mają one wiele funkcji oraz znaczeń, co powoduje, Ŝe mogą być tłumaczone na inne języki na wiele róŝnych sposobów. kas Przy pomocy zaimka kas moŝna zadawać pytania zarówno w odniesieniu do ludzi, jak i innych istot, przedmiotów oraz obiektów abstrakcyjnych. Jest to cecha szczególna języka łotewskiego (i litewskiego), gdyŝ prawie we wszystkich językach świata uŝywa się w tym celu osobnych wyrazów, na przykład w języku angielskim who i what, niemieckim wer i was i polskim kto i co. Zadanie: Przetłumaczcie zdania! Jakich wyrazów lub form uŝyliście w tłumaczeniach, aby oddać znaczenia zaimka kas? Kas tu esi? Es esmu Jānis. Es esmu students. Kas te runā? Te runā Jānis un Toms.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 9 Kas ir svarīgi tavā darbā? Kas tevi darbā traucē? Forma biernika wyrazu kas to ko. NaleŜy o tym pamiętać, poniewaŝ w wielu językach formy mianownika i biernika są takie same. Przetłumaczcie podane przykłady: Akuzatīvs: Ko tu studē? Co studiujesz?, Ko tu dari? Co robisz? Nominatīvs: Kas tas ir? Co to jest?, Kas tevi interesē? Co ciebie interesuje? Zaimek kas nie ma formy miejscownika. Wyrazu kas nie uŝywa się tylko w przy tworzeniu pytań, ale równieŝ w zdaniach podrzędnych: kurš Studenti, kas runā lekcijās, mani traucē Studenci, którzy rozmawiają na lekcjach, przeszkadzają mi. JeŜeli pytanie dotyczy istot ludzkich, często lepiej jest zastosować konstrukcję z zaimkiem kurš niŝ z kas, na przykład: Kurš kuru traucē? Kto komu przeszkadza? Jānis traucē Tomu Jan przeszkadza Tomaszowi. Kurš lasa ko? lub Kas lasa ko? Kto co czyta? Wyraz kurš uŝywany jest w pytaniach o indywidualny obiekt lub jednostkę wyodrębnioną spośród pewnej zbiorowości, na przykład: kāds Kurā kinoteātrī ir filma "Karībijas pirāti"? Kinoteātrī "Rīga" W jakim kinie jest (wyświetlany) film Piraci z Karaibów? W kinie Rīga. Kuru grāmatu tu lasi? Es lasu "Grāfu Monte Kristo" Jaką ksiąŝkę czytasz? Czytam Hrabiego Monte Christo. Za pomocą konstrukcji z kāds pytamy o właściwości lub typy: Kāda ir filma "Karībijas pirāti"? Tā ir laba filma Jaki jest film Piraci z Karaibów? To jest dobry film. Kādas grāmatas tu labprāt lasi? Detektīvus Jakie ksiąŝki chętnie czytasz? Kryminały. W pytaniach dotyczących jednostki, którą wyodrębnia się z jakiejś zbiorowości, zaimek kāds moŝe zastąpić kurš. Zdarza się to szczególnie często w języku mówionym, na przykład: Kāds šodien datums? Jaki jest dzisiaj dzień?, Kādā valodā viħi runā? W jakim języku oni rozmawiają?. Zaimki kurš i kāds pełnią równieŝ inne funkcje. Jednym z przykładów jest poniŝsze zdanie. (W jaki sposób je przetłumaczycie?) Kāpēc tu nestrādā kādā avīzē?
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 10 Czasownik Trzeci typ 1 : lasīt, rakstīt, darīt, zināt... Pierwszy typ: dzīvot, jokot, studēt, meklēt, runāt, strādāt... (patrz rozdział 1.) (1) pierwszy typ (3) trzeci typ strādā-t końcówki zin-ā-t rakst-ī-t końcówki es strādā-j-u -u zin-u rakst-u -u tu strādā - zin-i rakst-i -i viħ- strādā - zin-a rakst-a -a mēs strādā-j-am -am zin-ām rakst-ām -ām jūs strādā-j-at -at zin-āt rakst-āt -āt Uwaga: Pierwszy typ odmiany ma końcówki -u, -am, -at, jednak ze względu na wymowę pomiędzy tematem i końcówką wstawiana jest -j-. Typ moŝna ustalić na podstawie formy trzeciej osoby: strādāt (strādā) -> pierwszy typ (forma zakończona długą samogłoską -ā, która naleŝy do tematu) zināt (zina) -> trzeci typ (forma zakończona krótką samogłoską -a, która jest końcówką trzeciej osoby) Terminy personas vietniekvārds papildinātājs (objekts) prievārds (prepozīcija) zaimek osobowy dopełnienie (obiekt) przyimek (prepozycja) 1 Drugi typ omawiany będzie w następnym rozdziale!
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 11 Rozdział trzeci Celownik Celownik jest jedynym przypadkiem, który w liczbie pojedynczej we wszystkich deklinacjach ma inną końcówkę. Z tego właśnie powodu niektórzy językoznawcy nadają deklinacjom nazwy na podstawie końcówek celownika, na przykład I deklinacja to deklinacja -am. Liczba pojedyncza: deklinacja I (-am) II (-im) IV (-ai) V (-ei) mianownik student-s puis-is viħ-a student-e celownik student-am puis-im viħ-ai student-ei Liczba mnoga: deklinacja I + II IV V mianownik student-i puiš-i viħ-as student-es celownik student-iem puiš-iem viħ-ām student-ēm Zaimki osobowe: mianownik es Tu mēs jūs celownik man Tev mums jums Forma celownika wyrazu kas to kam. UŜycie celownika Celownik w języku łotewskim jest bardzo waŝnym przypadkiem. Występuje on jako przypadek równieŝ w innych językach (np. niemieckim, polskim, rosyjskim), ale w języku łotewskim jest uŝywany szczególnie często i pojawia się w wielu konstrukcjach, których nie moŝna tłumaczyć na inne języki w sposób dosłowny. MoŜna wyróŝnić następujące sposoby jego uŝycia: (1) celownik jako dopełnienie (zwykle po czasowniku): Toms dāvina Ievai puėes Tomasz daje Ewie kwiaty (w prezencie). Ieva piedāvā ciemiħiem kafiju Ewa proponuje gościom kawę. Jānis jautā Ilzei, kur viħa dzīvo Jan pyta Ilzę, gdzie ona mieszka. Ieva zvana Tomam Ewa dzwoni do Tomasza. Kam tu gribi dāvināt rozes? Komu chcesz podarować róŝę?
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 12 (2) celownik jako dopełnienie z czasownikami patikt, garšot i in. (często na początku zdania): Ievai patīk frēzijas Ewie podobają się frezje. Jānim garšo šokolāde Janowi smakuje czekolada. Kam negaršo šokolāde? Komu nie smakuje czekolada? Šokolāde garšo visiem! Czekolada smakuje wszystkim! (3) celownik w konstrukcjach z czasownikiem būt (często na początku zdania): Man ir laiks Mam czas. Kam šodien dzimšanas diena? Kto ma dzisiaj urodziny? Ievai ir dzimšanas diena Ewa ma dzisiaj urodziny. Mazām dāvanām ir liela nozīme Małe prezenty mają duŝe znaczenie. Mums ir labi Jest nam dobrze. Konstrukcje dzierŝawcze W języku łotewskim nie istnieje czasownik, który znaczeniowo odpowiadałby angielskiemu have, niemieckiemu haben lub polskiemu mieć. Posiadanie wyraŝane jest za pomocą konstrukcji, w której posiadacz występuje w formie celownika, natomiast własność w mianowniku. Kam ir kas? Man ir jautājums Mam pytanie. Studentiem ir grūta dzīve Studenci mają trudne Ŝycie. Na pytanie typu Vai tev ir...? Czy masz...? odpowiada się najczęściej za pomocą Ir. lub Nav. (nie tylko za pomocą "jā" lub "nē"). Vai tev ir laiks? Ir. // Jā, man ir. Czy masz czas? Tak. // Tak, mam. Vai tev ir kāda ideja? Nav. // Nē, man nav. Czy masz jakiś pomysł? Nie. // Nie mam. Miejscownik Końcówka miejscownika zawiera zawsze długą samogłoskę (dyftong /uo/ w systemie języka łotewskiego jest traktowany jak długa samogłoska). MoŜna wyróŝnić następujące znaczenia miejscownika: (1) Znaczenie miejsca (gdzie?): Studenti strādā bibliotēkā. Studenci pracują w bibliotece. Toms un Jānis dzīvo kopmītnēs. Tomasz i Jan mieszkają w akademiku. Ieva ir mājās. Ewa jest w domu.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 13 (2) Znaczenie czasu (kiedy?) Kurā mēnesī ir jūsu dzimšanas diena? Oktobrī. W którym miesiącu ma pan /pani urodziny? W październiku. Brīvdienās es nelasu grāmatas. W wakacje nie czytam ksiąŝek. (3) Inne znaczenia, np.: Mēs ejam ciemos. Idziemy w gości. Daudz laimes dzimšanas dienā! DuŜo szczęścia w dniu urodzin! Liczebniki Liczebniki viens, divi oraz od četri - deviħi odmieniają się tak samo jak przymiotniki. W zestawieniach z rzeczownikiem zgadzają się z nim pod względem rodzaju i przypadka: Vai te ir divas brīvas vietas? Czy tu są dwa wolne miejsca? Šodien divām studentēm ir dzimšanas diena. Dzisiaj dwaj studenci mają urodziny. Pieci cilvēki nāk ciemos W gości przychodzi pięciu ludzi. Ieva gaida piecus ciemiħus. Ewa czeka na pięciu gości. Visiem pieciem ciemiħiem viħa piedāvā kafiju un torti Ona wszystkim pięciu gościom proponuje kawę i tort. Liczebnik trīs odmienia się w sposób szczególny. RóŜnice pomiędzy rodzajem męskim i Ŝeńskim dotyczą tylko formy miejscownika: rodzaj męski rodzaj Ŝeński mianownik trīs trīs biernik trīs trīs celownik trim trim miejscownik trijos trijās dopełniacz triju triju Ievai ir trīs krēsli un trīs tases Ewa ma trzy krzesła i trzy filiŝanki. Ieva gaida trīs ciemiħus Ewa czeka na trzech gości. Trim ciemiħiem viħa piedāvā kafiju Ona trzem gościom proponuje kawę. Czasownik: formy czasu teraźniejszego Drugi typ (2): mīlēt, gribēt, varēt, stāvēt... Pierwszy typ (1): dzīvot, jokot, studēt, meklēt, runāt, strādāt... (patrz rozdział 1. i 2.) Trzeci typ (3): lasīt, rakstīt, gaidīt, zināt, dāvināt... (patrz rozdział 2.)
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 14 TYP (1) (2) (3) es studē-j-u mīl-u las-u tu studē mīl-i las-i viħ- studē mīl las-a mēs studē-j-am mīl-am las-ām jūs studē-j-at mīl-at las-āt bezokolicznik studē-t mīl-ē-t las-ī-t temat czasu teraźniejszego studē- mīl- las- Jakie czasowniki odmieniają się według odpowiedniego typu? Pierwszy typ (1): dzīvot, dabūt, runāt, studēt o wszystkie czasowniki, których bezokolicznik jest zakończony na -ot (dzīvot, jokot); o 1 czasownik, który jest zakończony na -ūt (dabūt); o bardzo duŝo czasowników, które są zakończone na -āt (jautāt, strādāt, runāt); o wiele czasowników, które są zakończone na -ēt, w szczególności wyrazy obce (studēt, intervēt, interesēt); o kilka (niewiele) czasowników, które są zakończone na -īt. Drugi typ (2): mīlēt, raudāt o wiele czasowników, których bezokolicznik jest zakończony na -ēt (mīlēt); o tylko dwa czasowniki zakończone na -āt (raudāt un dziedāt). Trzeci typ (3): lasīt, zināt, dāvināt o bardzo duŝo czasowników, których bezokolicznik jest zakończony na -īt (lasīt, rakstīt); o czasowniki zakończone na -in-āt (dāvināt), równieŝ czasownik zināt. Typ odmiany moŝna rozpoznać na podstawie formy trzeciej osoby: studēt (studē) -> pierwszy typ (forma jest zakończona na długą samogłoskę -ē, która naleŝy do tematu) mīlēt (mīl) -> drugi typ (forma jest zakończona na spółgłoskę) zināt (zina) -> trzeci typ (forma jest zakończona na krótką samogłoskę -a, która jest końcówką trzeciej osoby) RóŜnica pomiędzy typami (1) i (3) zaleŝy od tego, jak jest zakończony temat. Z tabeli wynika, Ŝe róŝnice te nie są duŝe (są one jednak istotne dla prawidłowej odmiany!). W trzeciej osobie pierwszego i drugiego typu nie ma końcówki formy studē, mīl są po prostu tematem czasu teraźniejszego. Końcówką trzeciej osoby trzeciego typu jest -a. Reguła: jeŝeli trzecia osoba ma końcówkę -a, to w pierwszej i drugiej osobie liczby mnogiej ("mēs" i "jūs") jest długa samogłoska -ā- (viħš las-a => mēs las-ām, jūs las-āt). JeŜeli trzecia osoba nie ma końcówki, to w pierwszej i drugiej osobie liczby mnogiej jest krótka samogłoska -a- (viħš mīl => mēs mīl-am, viħš studē = mēs studē-jam,).
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 15 Dodatkowo... W jaki sposób przetłumaczycie następujące zdania: Cik skaistas puėes! Kāds jums liels dzīvoklis! Terminy piederības konstrukcijas skatĝa vārds saskaħa saskanēt tagadnes celms konstrukcje dzierŝawcze liczebnik zgodność zgadzać się temat czasu teraźniejszego Rozdział czwarty i piąty Alternacje spółgłoskowe rzeczowników Końcówki fleksyjne to podstawowy środek słuŝący do odmiany rzeczowników przez przypadki. Często jednak podczas odmiany zmianie ulega równieŝ rdzeń wyrazu, a ściślej rzecz ujmując jego ostatnia spółgłoska: viens puisis divi puiši, Jānis JāĦa draudzene. Zmiany takie określa się mianem alternacji spółgłoskowych. Są one w języku łotewskim bardzo regularne. Alternacji ulegają następujące spółgłoski: b > bj gulbis gulbji p > pj skapis skapji v > vj Dāvis Dāvja draudzene m > mj prāmis prāmji t > š latvietis latvieši; mātes māšu d > ž Visvaldis Visvalža iela; atbildes atbilžu s > š puisis puiši; Lāčplēsis Lāčplēša iela; z > ž francūzis francūži c > č Fricis Friča draudzene; lācis lāči dz > dž dadzis dadži l > Ĝ polis poĝi n > Ħ spānis spāħi; Blaumanis BlaumaĦa iela Zadanie: Znajdźcie inne przykłady!
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 16 Alternacja zachodzi: w II deklinacji (-im): o w liczbie mnogiej: we wszystkich przypadkach (latvietis > latvieši, latviešu, latviešus...) o w liczbie pojedynczej: tylko w dopełniaczu: Jānis > JāĦa draudzene; Rainis -> RaiĦa iela; Istnieje kilka wyjątków od tej reguły, na przykład alternacja spółgłosek t i d nie ma miejsca w dwusylabowych imionach własnych zakończonych na -tis i -dis: Artis Arta draudzene, Valdis Valda draudzene (ale: Visvaldis Visvalža draudzene). Alternacja nie zachodzi równieŝ w wyrazie tētis: Mana tēta vārds ir Antons Imię mojego taty to Antoni. w V deklinacji (-ei): o tylko w dopełniaczu liczby mnogiej (mātes māšu, atbildes atbilžu) RównieŜ tutaj moŝna znaleźć kilka wyjątków, na przykład ārstes ārstu. Alternacja nie zachodzi nigdy w deklinacjach I (-am) i IV (-ai)! Schemat: Alternacje spółgłoskowe (+) w deklinacjach Liczba pojedyncza deklinacja I (-am) IV (-aj) II (-im) IV (-ei) mianownik tēv-s mās-a brāl-is māt-e dopełniacz tēv-a mās-as brāĝ-a + māt-es biernik tēv-u mās-u brāl-i māt-i Liczba mnoga mianownik tēv-i mās-as brāĝ-i + māt-es dopełniacz tēv-u mās-u brāĝ-u + māš-u + biernik tēv-us mās-as brāĝ-us + māt-es Dopełniacz Toms ir Ievas draugs Tomasz jest przyjacielem Ewy. Mikus studē Sporta akadēmijā un strādā tūrisma firmā Mikus studiuje w Akademii Sportu i pracuje w firmie turystycznej. Anrī ir no Francijas Henry jest z Francji. Es pazīstu viħa draudzeni Znam jego przyjaciółkę.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 17 Man ir maz laika Mam mało czasu. Cik tev ir gadu? Ile masz lat? ViĦiem nav bērnu Oni nie mają dzieci. Formy dopełniacza Liczba pojedyncza: deklinacja I II IV V mianownik student-s puis-is viħ-a student-e dopełniacz student-a puiš-a + viħ-as student-es Liczba mnoga: mianownik student-i puiš-i + viħ-as student-es dopełniacz student-u puiš-u + viħ-u studenš-u + Zaimki osobowe: mianownik Es tu mēs jūs dopełniacz manis tevis mūsu jūsu Dopełniacz zaimka kas to kā. Zadania: Uzupełnijcie tabelę wszystkimi formami tego przypadka dla rzeczowników: tēvs, brālis, māsa, māte! Utwórzcie tabelę ze wszystkimi formami wyrazów viħš, viħa! Dopełniacz jako przydawka Ievas draugs przyjaciel Ewy tūrisma firma firma turystyczna telefona numurs numer telefonu W grupach rzeczownikowych dopełniacz najczęściej jest uŝywany w funkcji przydawkowej. Przydawka w tych konstrukcjach znajduje się zawsze przed określanym przez nią rzeczownikiem. Konstrukcje tego typu są bardzo powszechne w języku łotewskim; w tłumaczeniach na inne języki nie zawsze moŝna uŝyć dopełniacza; czasami tłumaczy się te konstrukcje na przykład przy pomocy przymiotnika lub złoŝenia. Zadanie: Przetłumaczcie poniŝsze konstrukcje na język polski i wskaŝcie róŝnice! Odnajdźcie więcej przykładów! Ievas māsa
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 18 tēva sieva mājas lapa Brīvības iela universitātes bibliotēka Ekonomikas fakultāte Latvijas Universitāte Latvijas Sporta pedagoăijas akadēmija Rīgas Ekonomikas un biznesa administrācijas augstskola Jak wynika z ostatnich przykładów, w grupach rzeczownikowych moŝe wystąpić wiele przydawek dopełniaczowych. Kolejność jest jednak zawsze taka sama, pierwsza jest przydawka, a po niej wyraz określany. Nazwy narodowości, języków oraz państw Pierwszy element w wyraŝeniach latviešu valoda, angĝu valoda to dopełniacz (liczby mnogiej) rzeczownika: latvieši latviešu, angĝi angĝu. Wyjątek stanowi forma vācu, poniewaŝ mianownik wyrazu nazywającego ludzi, którzy są tej narodowości w języku łotewskim to vācieši. NajwaŜniejsze jest to, aby zrozumieć, Ŝe wyrazy zakończone na -u to formy dopełniacza rzeczowników, a nie przymiotniki i nie podlegają one odmianie (mimo tego, Ŝe w wielu językach tłumaczy się je za pomocą przymiotników). Formy typu latviski, angliski nie są przymiotnikami, lecz przysłówkami. Są one nieodmienne i pełnią w zdaniach funkcję przydawki. Gdy mówimy o językach, uŝywamy obu wspomnianych konstrukcji: Latviešu valoda ir Ĝoti vienkārša Język łotewski jest bardzo łatwy ; Runāt latviski ir Ĝoti vienkārši Mówić po łotewsku jest bardzo łatwo. AngĜu valodā runā visā pasaulē Na całym świecie mówi się w języku angielskim ; Angliski runā visā pasaulē Na całym świecie mówi się po angielsku. Przysłówki (latviski, angliski) stosuje się tylko wtedy, gdy mówimy o językach, natomiast formy latviešu, angĝu mają szersze znaczenie. UŜywa się ich mówiąc o wszystkim, co dotyczy określonego narodu. W odniesieniu do państwa uŝywa się z kolei jego nazwy w dopełniaczu (Latvijas, Anglijas), por. przykłady: latviešu valoda język łotewski, angĝu literatūra literatura angielska, poĝu folklora folklor polski, spāħu mentalitāte mentalność hiszpańska. Latvijas vēstniecība ambasada Łotwy, Vācijas ekonomika ekonomia Niemiec, Krievijas prezidents prezydent Rosji, Latvijas Universitāte Uniwersytet Łotewski. Latviešu meitenes ir Ĝoti skaistas Łotewskie dziewczyny są bardzo ładne. (Latviešu meitenes Łotyszki )
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 19 Latvijas meitenes ir Ĝoti skaistas Dziewczyny z Łotwy są bardzo ładne. (Latvijas meitenes = dziewczyny, które mieszkają na Łotwie lub pochodzą z Łotwy (mogą być Łotyszkami, Rosjankami, Polkami...) Zaimki osobowe i dzierŝawcze Wyrazy mans, tavs to zaimki dzierŝawcze, których uŝywa się w odniesieniu do pierwszej i drugiej osoby liczby pojedynczej ("es" i "tu"). Odmieniają się w taki sam sposób, co przymiotniki i zgadzają się z rzeczownikiem pod względem rodzaju, liczby i przypadka: ES: mans, mana mans tēvs, mana māte, mani vecāki, manas māsas Mana vārdadiena ir aprilī Moje imieniny są w kwietniu. Mani vecāki dzīvo Liepājā Moi rodzice mieszkają w Lipawie. Vai tu pazīsti manu māsu? Czy ty znasz moją siostrę? TU: tavs, tava tavs tēvs, tava māte, tavi vecāki, tavas māsas Kad ir tava vārdadiena? Kiedy są twoje imieniny? Es nepazīstu tavus vecākus Nie znam twoich rodziców. Es gribu runāt ar tavu māsu Chcę rozmawiać z twoją siostrą. Inne osoby nie posiadają odrębnych zaimków dzierŝawczych. Ich funkcję spełniają formy dopełniacza zaimków osobowych: viħš: viħa viħi : viħu viħa : viħas viħas : viħu mēs : mūsu jūs : jūsu Formy te nie zachowują składni zgody z określanymi przez nie wyrazami!!! Kad ir jūsu vārdadiena? Kiedy są pana / pani urodziny? Vai tu pazīsti mūsu draugu Tomu? Czy znasz naszego przyjaciela, Tomasza? Vai tu pazīsti mūsu draugus Tomu un Jāni? Czy znasz naszych przyjaciół, Tomasza i Jana? Es gribu runāt ar jūsu vecākiem Chcę rozmawiać z waszymi rodzicami. (Toms) viħa draugs, viħa draudzene, viħa draugi, viħa draudzenes (Tomasz) jego przyjaciel, jego przyjaciółka, jego przyjaciele, jego przyjaciółki. (Ieva) viħas draugs un viħas draudzene, viħas draugi un draudzenes (Ewa) jej przyjaciel i jej przyjaciółka, jej przyjaciele i przyjaciółki. Es nepazīstu viħas draugus Nie znam jej przyjaciół. Es neapzīstu viħas draudzenes Nie znam jej przyjaciółek.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 20 Zadanie: Porównajcie konstrukcje z zaimkami dzierŝawczymi w innych językach (polskim, angielski, niemieckim)! Ustalcie, kiedy uŝywa się zaimków dzierŝawczych, a kiedy form dopełniacza zaimków osobowych? Inne przypadki uŝycia dopełniacza Dopełniacz zaprzeczony Dopełniacz ten uŝywany jest zazwyczaj wtedy, gdy mówimy, Ŝe czegoś nie ma: Man nav laika. Nie mam czasu. ViĦam nav darba. On nie ma pracy. Kopmītnēs nav brīvu vetu. W akademiku nie ma wolnych miejsc. Manā dzīvē nav garlaicīgu dienu. W moim Ŝyciu nie ma nudnych dni. Vai Ieva ir mājās? Nē, viħas nav. Czy Ewa jest w domu? Nie, nie ma jej. Dopełniacz jako przydawka ilościowa (miary) Dopełniacz pojawia się zwykle po wyrazach daudz i maz (występujących zamiast mianownika i biernika): Man ir laiks Mam czas. [mianownik] -> Man ir daudz laika Mam duŝo czasu ; Man ir maz laika Mam mało czasu. Rīgā dzīvo skaistas meitenes. [mianownik] W Rydze mieszkają ładne dziewczyny. -> Rīgā dzīvo daudz skaistu meiteħu. [dopełniacz] 'W rydze mieszka duŝo ładnych dziewczyn.' Es pazīstu skaistas meitenes Znam ładne dziewczyny. [biernik] -> Es pazīstu daudz skaistu meiteħu [dopełniacz] Znam duŝo ładnych dziewczyn. Dopełniacz stosowany jest równieŝ w konstrukcjach z cik (występujących zamiast mianownika i biernika): Cik tev ir gadu? Ile masz lat? Cik skaistu meiteħu tu pazīsti? Ile ładnych dziewczyn znasz? Dopełniacz z liczebnikami nieodmiennymi Po liczebnikach od 11-19 (vienpadsmit, divpadsmit... deviħpadsmit) moŝe wystąpić dopełniacz, lecz bardziej powszechne są tu formy mianownika lub biernika: Man ir piecpadsmit draugi. // Man ir piecpadsmit draugu Mam piętnastu przyjaciół. ViĦam ir septiħpadsmit māsīcas. // ViĦam ir septiħpadsmit māsīcu On ma siedemnaście kuzynek. Es pazīstu trīspadsmit jaukas meitenes. // Es pazīstu trīspadsmit jauku meiteħu. Znam trzynaście miłych dziewczyn. Podobnie jest z liczebnikami nazywającymi dziesiątki (desmit, divdesmit, trīsdesmit...):
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 21 Manā mājā dzīvo desmit peles. // Manā mājā dzīvo desmit peĝu W moim domu mieszka dziesięć myszy. Profesore pazīst piecdesmit studentus. // Profesore pazīst piecdesmit studentu Pani profesor zna pięćdziesięciu studentów. JeŜeli konstrukcja wymaga celownika lub miejscownika, nie moŝna tych przypadków zastąpić formą dopełniacza: Šodien trīspadsmit cilvēkiem ir dzimšanas diena Dzisiaj trzynastu ludzi ma urodziny. Es meklēju atbildi divdesmit grāmatās Szukałem odpowiedzi w dwudziestu ksiąŝkach. Inne wypadki uŝycia celownika (a) Celownik jest uŝywany z pewnymi przymiotnikami. Jednym z nich jest līdzīgs: Ieva ir līdzīga tēvam Kam tu esi līdzīgs? (b) Celownik uŝywany jest w konstrukcjach, które wyraŝają czas trwania: Man ir stipendija vienam gadam Istabu vienam gadam nevaru piedāvāt W jaki sposób przetłumaczycie te zdania? Tworzenie przysłówków od przymiotników Od wielu przymiotników moŝna utworzyć formy przysłówkowe, dodając do tematu końcówkę -i: ātr-s, ātr-a > ātr-i PoĜi runā ātri Polacy mówią szybko. precīz-s, precīz-a > precīz-i Ārsts strādā precīzi Lekarz pracuje dokładnie. Tego typu przysłówki mogą słuŝyć zarówno do określania czasowników, jak równieŝ czynności i stanów. Lasīt ir vienkārši Czytać jest łatwo. Rakstīt ir sarežăīti Pisać jest trudno. Es esmu studente. Tas ir forši! Jestem studentką. To świetnie! Visu dienu strādāt birojā tas ir garlaicīgi Pracować cały dzień w biurze to nudne.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 22 Czasownik: prast, saprast i pazīt (sa)prast pazīt es prot-u pazīst-u tu prot-i pazīst-i viħ- prot pazīst mēs jūs prot-am prot-at pazīst-am pazīst-at Według jakiego typu odmieniają się te czasowniki? Budowa zdania Miejsce, które zajmuje wyraz w zdaniu często równieŝ ma znaczenie. Przetłumaczcie i porównajcie następujące zdania pochodzące z dialogu: Ja tevi tas interesē, vari dabūt viesnīcas adresi. ViĦš nav Ievas draugs, ja tevi interesē tas... Terminy līdzskaħu mija Apzīmētājs apzīmējamais [vārds] lietvārda vārdkopa Nelokāms apstākĝa vārds piederības vietniekvārds nolieguma ăenitīvs daudzuma ăenitīvs alternacja spółgłoskowa przydawka wyraz określany (podrzędnik) grupa rzeczownikowa Nieodmienny Przysłówek zaimek dzierŝawczy dopełniacz zaprzeczony dopełniacz cząstkowy (przydawka ilościowa) Rozdział szósty Nazwy miejscowe występujące tylko w liczbie mnogiej pluralia tantum: Helsinki, Majori Nazwy miejscowości, których mianownik jest zakończony na -i, to wyrazy występujące tylko w liczbie mnogiej, które w języku łotewskim określa się za pomocą nazwy daudzskaitlinieki, na przykład: Helsinki, Dubulti, Majori, Dzintari. Odmieniają się one tak samo jak rzeczowniki I deklinacji (-am) w liczbie mnogiej (studenti, romāni, parki): Helsinki ir Somijas galvaspilsēta Helsinki to stolica Finlandii. Helsinkos dzīvo skaistas meitenes W Helsinkach mieszkają ładne dziewczyny. Es gribu braukt uz Helsinkiem Chcę jechać do Helsinek.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 23 Alternacje spółgłoskowe: grupy spółgłoskowe Jūrmala pilsēta uz viĝħa Jurmala miasto na fali W przypadkach, w których zachodzi alternacja, zmianie ulegają obie spółgłoski. Dotyczy to następujących grup spółgłoskowych: ln>ĝħ (vilnis dop. l. poj. uz viĝħa), sn>šħ, zn>žħ (zvaigzne dop. l. mn. zvaigžħu), sl>šĝ (šėērslis mian. l. mn. šėēršĝi), zl žĝ Przyimki (prepozycje): no, uz, ar, bez... Przyimki są zawsze uŝywane z innymi wyrazami: rzeczownikami, grupami wyrazowymi, zaimkami. Przyimki wymagają (rządzą) określonych form przypadków. W języku łotewskim istnieje pewna bardzo uŝyteczna reguła dotycząca rekcji przyimków: PRZYIMKI Z WYRAZAMI W LICZBIE MNOGIEJ WE WSPÓŁCZESNYM JĘZYKU ŁOTEWSKIM ZAWSZE RZĄDZĄ CELOWNIKIEM 2! Toms runā ar meitenēm Tomasz rozmawia z dziewczynami. Dace dzīvo pie vecākiem Dace mieszka u rodziców. Zaimki mēs i jūs są w liczbie mnogiej i dlatego z przyimkami przyjmują formę celownika mums i jums: Nāc ciemos pie mums! Przyjdź do nas w gości! Es runāju ar jums Rozmawiam z wami / panem / panią / państwem. Liczbę mnogą w języku łotewskim mają równieŝ godziny zegarowe: Mēs gribam braukt pēc deviħiem Chcemy jechać po dziewiątej. No vieniem mums ir lekcijas Od pierwszej mamy lekcje. W liczbie pojedynczej rekcja przyimków jest zróŝnicowana. Najwięcej przyimków uŝywa się z dopełniaczem i biernikiem. Przyimki z dopełniaczem: bez no pie pirms pēc ārpus kafija bez cukura kawa bez cukru viħš ir no Latvijas on jest z Łotwy viħa dzīvo pie tēva ona mieszka u ojca pirms koncerta przed koncertem pēc koncerta po koncercie ārpus centra poza miastem Przyimki z biernikiem: ar uz* pa* gar kafija ar cukuru kawa z cukrem braukt uz Jūrmalu jechać do Jurmali iet pa ielu, staigāt pa pilsētu iść po ulicy, spacerowć po mieście staigāt gar jūrmalu spacerować wzdłuŝ brzegu 2 W języku łotewskim oprócz przyimków (prepozycje) istnieją równieŝ tzw. poimki (postpozycje) zajmują one w przeciwieństwie do przyimków miejsce po wyrazie (dēĝ, labad oraz pēc (w innym znaczeniu)). Postpozycje w liczbie pojedynczej oraz mnogiej wymagają dopełniacza.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 24 uz* sēdēt uz gultas siedzieć na łóŝku caur braukt caur Vāciju jechać przez Niemcy starp starp Rīgu un Stokholmu ir jūra pomiędzy Rygą i Sztokholmem jest morze *Uwaga! Istnieją dwa odrębne znaczeniowo przyimki uz: uz + dopełniacz (sēdēt uz gultas siedzieć na łóŝku ) oraz uz + biernik (braukt uz Jūrmalu jechać do Jurmali ). Przyimek pa ma równieŝ dwa znaczenia: pa + biernik (staigāt pa pilsētu spacerować po mieście ) i pa + celownik (laiku pa laikam od czasu do czasu ). W jaki sposób moŝna zapamiętać rekcję poszczególnych przyimków? Istnieje jedna prosta reguła: jeŝeli przyimek kończy się na p, t lub r, to wtedy zawsze wymaga uŝycia biernika ("reguła Piotra"). Przyimek līdz rządzi celownikiem, a wszystkie pozostałe przyimki charakteryzuje rząd dopełniaczowy. NaleŜy zapamiętać, Ŝe jeŝeli konstrukcje dotyczą poruszania się jakimiś środkami transportu, wtedy zawsze uŝywa się przyimka ar + biernik: braukt ar vilcienu jechać pociągiem, ceĝot ar mašīnu jechać samochodem, lidot ar lidmašīnu lecieć samolotem. Czasownik: czwarty typ Czwarty typ: braukt, nākt, iet, Ħemt... Czwarty typ jest podobny do pierwszego. Jedyna róŝnica polega na tym, Ŝe temat czasu teraźniejszego jest zakończony na spółgłoskę (w pierwszym typie na długą samogłoskę lub dyftong) i dlatego w formach pierwszej osoby liczby pojedynczej oraz pierwszej i drugiej osoby liczby mnogiej nie występuje "j". Forma trzeciej osoby czasownika iet jest nieregularna. W tabeli przedstawiony jest schemat odmiany wszystkich czterech typów. Czasowniki: końcówki czasu teraźniejszego (schemat) TYP (1) (2) (3) (4) końcówki studē-t mīl-ē-t las-ī-t braukt (1) (2) (3) (4) es studē-j-u mīl-u las-u brauc-u -u -u -u -u tu studē mīl-i las-i brauc - -i -i - viħ- studē Mīl las-a brauc - - -a - mēs studē-j-am mīl-am las-ām brauc-am -am -am -ām -am jūs studē-j-at mīl-at las-āt brauc-at -at -at -āt -at
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 25 Alternacja spółgłoskowa w czasie teraźniejszym Man patīk ilgi gulēt. Lubię długo spać. Es vienmēr guĝu 10 stundas Zawsze śpię 10 godzin. Neguliet lekcijās! Nie śpijcie na lekcjach! sacīt 'mówić': Ko tu saki? Co ty mówisz? Sakiet, lūdzu, cik ir pulkstenis? Proszę powiedzieć, która jest godzina? ViĦš saka, ka Stokholma ir tālu On mówi, Ŝe Sztokholm jest daleko. Alternacja spółgłoskowa zachodzi w temacie czasu teraźniejszego kilku czasowników odmieniających się według drugiego i trzeciego typu. Czasowników takich jest niewiele. Do tej pory poznaliśmy trzy takie czasowniki: gulēt, sēdēt (2 typ) i sacīt (3 typ): gulēt, sēdēt; sacīt gul-ē-t sēd-ē-t sac-ī-t es mēs guĝ-u guĝ-am sēž-u sēž-am sak-u sak-ām tu jūs gul-i guĝ-at sēd-i sēž-at sak-i sak-āt viħ- guĝ sēž sak-a Znacznie częściej zmiany takie mają miejsce w czasownikach, które odmieniają się według czwartego typu (np. braukt, nākt). Omówimy to zjawisko w następnym rozdziale. Tryb rozkazujący (imperativus) Brauciet uz Jūrmalu! Jedźcie do Jurmali! Staigājiet pa mežu! Spacerujcie po lesie! Nāciet un baudiet! Przyjdźcie i radujcie się! W języku łotewskim tryb rozkazujący ma odrębną formę tylko dla drugiej osoby liczby mnogiej ("jūs"). Tworzy się ją przy pomocy końcówki -iet: brauciet, staigājiet, nāciet, baudiet. Druga osoba liczby pojedynczej jest taka sama jak w trybie oznajmującym: (tu brauc, tu staigā, tu nāc, tu baudi =>) brauc uz Jūrmalu! Jedź do Jurmali! staigā pa mežu! Spaceruj po lesie! nāc un baudi! Przyjdź i raduj się!. Tryb rozkazujący dla drugiej osoby liczby mnogiej tworzymy przez dodanie do drugiej osoby czasu teraźniejszego trybu oznajmującego końcówki -iet lub -jiet: (tu) staigā -> staigājiet! (tu) lasi -> lasiet! (tu) guli -> guliet! (tu) brauc -> brauciet! (tu) nāc -> nāciet!
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 26 (tu) ej -> ejiet! (tu) esi -> esiet! Reguła ta obowiązuje dla wszystkich czasowników. Nie ma Ŝadnych wyjątków!! Dodatkowo... Przetłumaczcie podane przykłady i porównajcie je z innymi językami: Jūrmalas gadsimtu vecās koka vasarnīcas ir unikālas. Jūrmala tā ir atpūta katrai gaumei! Terminy vietvārds daudzskaitlinieks pārvaldīt pārvaldīšana (rekcija) pavēles izteiksme (imperatīvs) īstenības izteiksme (indikatīvs) nazwy miejscowe plurale tantum rządzić rząd (rekcja) tryb rozkazujący (imperativus) tryb oznajmujący (indicativus) Rozdział siódmy Rzeczowniki pluralia i singularia tantum Nie wszystkie rzeczowniki występują w liczbie pojedynczej i mnogiej. Część z nich jest uŝywana tylko w liczbie pojedynczej są to singularia tantum (łot. vienskaitlinieki); inne mają tylko formę liczby mnogiej pluralia tantum (łot. daudzskaitlinieki). W języku łotewskim jest wiele rzeczowników, które mają tylko formę liczby mnogiej. NaleŜą do nich wyrazy, które oznaczają posiłki: brokastis, pusdienas, vakariħas: Pusdienas ir gatavas Obiad jest gotowy. Ko mēs ēdam vakariħās? Co jemy na kolację? Wyraz posiadający tylko formę liczby pojedynczej w języku łotewskim to nauda: Zadania: Vai tev ir nauda? Czy masz pieniądze? Visiem vajag naudu Wszyscy potrzebują pieniędzy. Lūdzu, maksājiet skaidrā naudā! Proszę, niech państwo płacą gotówką! Porównajcie wyrazy (vakariħas, pusdienas, brokastis, nauda) z ich odpowiednikami w waszym ojczystym języku czy występują one tylko w liczbie pojedynczej, czy mnogiej? Odszukajcie w swoim języku ojczystym wyrazy, które występują tylko w liczbie mnogiej i pojedynczej!
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 27 Deklinacja VI (-ij), liczba mnoga: brokastis, acis, Cēsis... Istnieją dwie grupy rzeczowników, które w mianowniku są zakończone na -is: (a) -is = mianownik liczby pojedynczej: brālis, puisis, dzīvoklis, ledusskapis, vilnis => II deklinacja. (b) -is = mianownik liczby mnogiej: brokastis, acis, Cēsis, smiltis, valstis => VI deklinacja. Wyrazy naleŝące do VI deklinacji mają rodzaj Ŝeński: garšīgas brokastis, skaistas acis, baltas smiltis. Wyjątek stanowi wyraz Ĝaudis ludzie / lud : bagāti Ĝaudis. Zadanie: Porównajcie końcówki IV, V i VI deklinacji! WskaŜcie podobieństwa i róŝnice. Deklinacje rodzaju Ŝeńskiego, liczba mnoga IV grāmat-as V roz-es VI ac-is mianownik -as -es -is biernik -as -es -is miejscownik -ās -ēs -īs celownik -ām -ēm -īm Jak widać, dopełniacz liczby mnogiej we wszystkich deklinacjach ma końcówkę -u, np. (cik) gadu, (daudz) grāmatu, (daudz) meiteħu. W deklinacji V (-ei) zwykle zachodzi alternacja spółgłoskowa: meitenes meiteħu, rozes rožu. Ma ona miejsce równieŝ w dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników deklinacji VI (-ij), ale nie dotyczy wszystkich wyrazów. Zmiany mogą występować mniej więcej w połowie rzeczowników naleŝących do tej deklinacji. dopełniacz, w którym zachodzi alternacja spółgłoskowa: Ĝaudis Ĝaužu smiltis smilšu dopełniacz, w którym nie zachodzi alternacja spółgłoskowa: brokastis brokastu (brokastu pārslas) Cēsis Cēsu (Cēsu alus) acis acu (acu ārsts) valstis valstu mianownik grāmat -as roz-es ac -is Ĝaud-is brokast-is dopełniacz grāmat-u rož-u + ac-u + Ĝauž-u + brokast-u Wyrazy VI deklinacji w mianowniku mają końcówkę s: viena acs, viena valsts. Inne przypadki zostaną omówione w następnym rozdziale.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 28 Deklinacja III (-um): tirgus, alus, medus, Mikus... Do tej deklinacji naleŝy niewiele wyrazów. Z podręcznika znamy następujące rzeczowniki: alus, ledus, medus, lietus, tirgus. Do grupy tej naleŝą jeszcze klepus oraz vidus, jak równieŝ kilka nazw własnych takich jak Mikus un Saldus. Dla tej deklinacji charakterystyczna jest samogłoska u, która występuje we wszystkich formach przypadków liczby pojedynczej. Liczba mnoga III deklinacji ma takie same końcówki co deklinacja I i nie zachodzi w niej alternacja spółgłoskowa. Deklinacja III (-um) mianownik tirg-us tirg-i dopełniacz tirg-us tirg-u biernik tirg-u tirg-us celownik tirg-um tirg-iem miejscownik tirg-ū tirg-os Zaimki wskazujące tas (tas, tā, tie, tās) oraz šis (šis, šī, šie, šīs) Zaimek tas odmienia się podobnie jak kas, ale ma większą ilość form: dwa rodzaje i dwie liczby. W rozdziale siódmym poznamy tylko formy mianownika i biernika: mianownik kas tas tā tie tās biernik ko to to tos tās Podobnie odmienia się zaimek šis: mianownik šis šī šie šīs (vai: šās) biernik šo šo šos šīs (vai: šās) Zaimek tas jest jednym z powszechniej uŝywanych wyrazów w języku łotewskim. Pełni on w języku łotewskim róŝne funkcje i moŝe być tłumaczony na inne języki w róŝny sposób: (a) Visu dienu strādāt birojā tas ir garlaicīgi! Pracować cały dzień w biurze to nudne! (b) "Romeo un Džuljeta" - kas tas ir? Tā ir luga Romeo i Julia co to jest? To sztuka. (c) Es gribu lasīt šo grāmatu. Es domāju, ka tā ir interesanta Chcę czytać tę ksiąŝkę. Myślę, Ŝe ona jest interesująca. DārzeĦus es vienmēr pērku tirgū. Lielveikalā tie nav svaigi Warzywa zawsze kupuję na targu. W supermarkecie one nie są świeŝe. (d) Kura ir tava grāmata šī vai tā? Która to twoja ksiąŝka ta czy tamta? Šī ir mana grāmata, un tā ir tava grāmata Ta ksiąŝka jest moja, a tamta ksiąŝka twoja. (e) Tā grāmata, ko tu man uzdāvināji, ir Ĝoti interesanta Ta ksiąŝka, którą mi podarowałeś, jest bardzo interesująca.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 29 JeŜeli zaimek tas odnosi się do jakiegoś rzeczownika (przykłady (b) (e)), to zawsze zgadza się z tym rzeczownikiem pod względem rodzaju oraz liczby: Tas ir siers to jest ser (rodz. m. l. poj.) tā ir maize to jest chleb (rodz. Ŝ. l. poj.) Tie ir cepumi to są ciastka (rodz. m. l. mn.) tās ir konfektes to są cukierki (rodz. Ŝ. l. mn.) JeŜeli tas odnosi się do czasownika, zdania lub sytuacji (jak w przykładzie (a)), to występuje w rodzaju męskim. W języku łotewskim mówiąc o przedmiotach uŝywa się tas, tā..., zamiast zaimka trzeciej osoby liczby pojedynczej viħš (przykład (c)). Zaimka viħš uŝywa się tylko wtedy, gdy jest mowa o ludziach i zwierzętach: Kur ir mans brālis? Kur viħš ir? Es viħu meklēju Gdzie jest mój brat? Gdzie on jest? Ja go szukam. Kur ir mans velosipēds? Kur tas ir? Es to meklēju Gdzie jest mój rower? Gdzie on jest? Ja go szukam. Kur ir mūsu draugi? Mēs viħus meklējam Gdzie są nasi przyjaciele? My ich szukamy. Mēs meklējam jautājumus. Mēs tos meklējam Szukamy pytań. My ich szukamy. Jest to reguła dotycząca języka literackiego. W języku potocznym zaimka viħš stosuje się równieŝ w odniesieniu do przedmiotów. Porównaj uŝycie zaimków w dialogu, w którym Ewa mówi: Man nepatīk mikriħi. ViĦi vienmēr brauc tik ātri Nie podobają mi się mikrobusy. One zawsze jadą tak szybko. W języku mówionym jest to zjawisko normalne i prawidłowe, ale w odmianie pisanej lepiej jest uŝywać zaimka tas: Ievai nepatīk mikroautobusi, jo tie vienmēr brauc tik ātri Ewie nie podobają się mikrobusy, poniewaŝ one zawsze jadą tak szybko. Zaimek šis w języku łotewskim nie jest tak często uŝywany. Wskazuje on na coś, co jest w pobliŝu, na przykład na obiekt znajdujący się w ręku mówiącego lub przez niego wskazywany: Vai šī grāmata ir laba? Czy ta ksiąŝka jest dobra? (rozmówca pokazuje słuchającemu ksiąŝkę) Nogaršo šīs konfektes! Skosztuj tych cukierków! (rozmówca podaje słuchającemu cukierki) Zaimki tas i šis mogą stać w opozycji: wtedy šis wskazuje coś bliŝszego (tutaj lub właśnie tutaj), a tas na coś bardziej odległego (tam): Šie tomāti (te) ir no Latvijas. Tie (tur) ir no Turcijas Te pomidory (tu) są z Łotwy. Tamte (tam) są z Turcji. JeŜeli dwa wskazywane obiekty znajdują się w pobliŝu, lecz pomiędzy nimi zachodzi jakaś róŝnica, wtedy zwykle na oznaczenie tego bliŝszego obiektu uŝywa się zaimka šis, a drugiego - tas: Šīs konfektes man garšo, bet tās man negaršo Te cukierki mi smakują, a tamte nie.
Gramatyka (N. Nau; tłum. Piotr Grablunas 2007/08) 30 Stopień wyŝszy (comparativus) i porównania ĥujorka ir tālāk nekā Stokholma Nowy Jork jest dalej niŝ Sztokholm. PoĜi runā ātrāk par krieviem Polacy mówią szybciej niŝ Rosjanie. Tirgū tomāti ir svaigāki nekā lielveikalā Na targu pomidory są świeŝsze, niŝ w supermarkecie. Vīns ir dārgāks par alu Wino jest droŝsze niŝ piwo. Stopień wyŝszy przymiotników i przysłówków tworzy się za pomocą przyrostka -āk-, który jest dodawany do tematu. Do przymiotników po -āk- dodawane są jeszcze odpowiednie końcówki. Odwrotnie rzecz ma się w przypadku przysłówków, które po tym przyrostku nie przyłączają końcówek -i lub -u. Oto przykłady: Przysłówki ātr-i => ātrāk biež-i => biežāk tāl-u => tālāk maz => mazāk!! daudz vairāk!! przymiotniki ātr-s, ātr-a => ātrāk-s, ātrāk-a skaists, skaista => skaistāks, skaistāka garšīgs, garšīga => garšīgāks, garšīgāka dārgs, dārga => dārgāks, dārgāka W porównaniach stosuje się partykułę nekā: Autobuss brauc ātri, bet taksis brauc vēl ātrāk Autobus jedzie szybko, ale taksówka jedzie jeszcze szybciej. Stokholma ir tālu, ĥujorka ir vēl tālāk Sztokholm jest daleko, Nowy Jork jest jeszcze dalej. Autobuss ir ātrs, taksis ir ātrāks Autobus jest szybki, taksówka jest szybsza. Tēja ir garšīga, kafija ir garšīgāka Herbata jest smaczna, kawa jest smaczniejsza. Latvijas tomāti ir dārgāki nekā Turcijas Pomidory łotewskie są droŝsze niŝ tureckie. Vilciens brauc ātrāk nekā autobuss Pociąg jedzie szybciej niŝ autobus. Vilciens ir ātrāks nekā autobuss Pociąg jest szybszy niŝ autobus. JeŜeli w pierwszej części porównania znajduje się przeczenie, to wtedy uŝywana jest partykuła kā: Nē, vilciens nebrauc ātrāk kā autobuss Nie, pociąg nie jedzie szybciej niŝ autobus. W innej konstrukcji uŝywany jest przyimek par + biernik (w liczbie mnogiej celownik): Dace ir jaunāka nekā Ieva. = Dace ir jaunāka par Ievu. Dace jest młodsza niŝ Ewa. = Dace jest młodsza od Ewy.