- przyimek - spójnik - partykuła

Transkrypt

1 ŚCIĄGA Z GRAMATYKI JĘZYKA POLSKIEGO CZĘŚCI MOWY Odmienne - rzeczownik - przymiotnik - czasownik - liczebnik - zaimek (z wyjątkiem zaimka przysłownego) Nieodmienne - przysłówek - przyimek - partykuła - wykrzyknik - spójnik - zaimek przysłowny - rzeczownik - czasownik - przymiotnik - liczebnik - zaimek - przysłówek - wykrzyknik Samodzielne - przyimek - spójnik - partykuła Niesamodzielne RZECZOWNIK - nazywa rzeczy, osoby, zwierzęta, rośliny, zjawiska przyrody, cechy; - odpowiada na pytania: kto? co?; - mamy rzeczowniki własne, np. Wisła i pospolite, np. rzeka; Ŝywotne, np. mucha i nieŝywotne, np. dom; - odmienia się przez przypadki i liczby, posiada rodzaj (męski, Ŝeński i nijaki); - przypadki: Mianownik kto?co? Dopełniacz kogo?czego? Celownik komu?czemu? Biernik kogo?co? Narzędnik z kim?z czym? Miejscownik o kim?o czym? Wołacz wołamy o! PRZYMIOTNIK - nazywa cechy rzeczownika, np. kolor, wielkość, smak; - odpowiada na pytania: jaki? który? czyj?; - odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje; jest określeniem rzeczownika odmienia się tak jak określany przez niego rzeczownik; - w liczbie mnogiej ma dwa rodzaje: męskoosobowy i niemęskoosobowy; - stopniuje się (stopień równy, wyŝszy i najwyŝszy) regularnie, nieregularnie i opisowo. 1

2 CZASOWNIK - określa czynność lub stan; - odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim znajduje się stanie?; - odmienia się przez osoby (1, 2, i 3), liczby (pojedyncza i mnoga), rodzaje (w l. poj. męski, Ŝeński i nijaki, w l.mn. męskosobowy i niemęskoosobowy), czasy (przeszły, teraźniejszy i przyszły prosty lub złoŝony), strony (czynna i bierna), tryby (oznajmujący, przypuszczający i rozkazujący), posiada aspekt (dokonany i niedokonany); - czasowniki mające zarówno stronę czynną, jak i bierna nazywamy przechodnimi, występujące tylko w stronie czynnej nieprzechodnimi; - czasownik w zdaniu pełni funkcję orzeczenia; - nieosobowe formy czasownika: bezokolicznik (-ć, -c); formy zakończone na no i to (formy te tworzą zdania bezpodmiotowe); imiesłowy przymiotnikowe czynne (-ący,) i bierne (-ny, -ty), przysłówkowe współczesne (-ąc) i uprzednie (-łszy, -wszy). LICZEBNIK - określa liczbę lub kolejność; - odpowiada na pytania: ile? ilu? który z kolei? - odmienia się przez przypadki, moŝe odmieniać się przez rodzaje (główne, porządkowe i nieokreślone) oraz przez liczby (porządkowe); - wyróŝniamy liczebniki: główne (jeden, dwa, sto), porządkowe (pierwszy, ósmy, setny), ułamkowe (półtora, trzy czwarte), zbiorowe (dwoje, pięcioro, osiemnaścioro), nieokreślone (wiele, kilku); - liczebniki zbiorowe odnoszą się do rzeczowników, które nie mają liczby pojedynczej (sanie, drzwi) oraz do rzeczowników, które nazywają istoty niedorosłe (dzieci, kocięta). ZAIMEK - zastępuje inne części mowy w celu uniknięcia powtarzania tych samych wyrazów w bliskim sąsiedztwie; - I podział zaimków ze względu na części mowy, które zastępują: rzeczownikowe, np. co, coś, kto, nic, nikt; przymiotnikowe, np. jaki, taki, ten, czyj, który, Ŝaden; przysłówkowe, np. jak, tak, tam, gdzieś, wtedy, wszędzie; liczebne, np. tyle, ile, ileś; - II podział zaimków, ze względu na znaczenie: osobowe, np. on, ona oni; dzierŝawcze, np. twój, swój, nasz, wasz; wskazujące, np. ten, tam, tutaj, ów, taki, tylu; nieokreślone, np. jakiś, gdzieś, ktoś, kiedyś, gdziekolwiek, kiedykolwiek; upowszechniające, np. wszędzie, wszystko, Ŝaden, nic; pytające, np. jaki? kto? gdzie? jak? co? względne, np. takie same jak pytające, tylko w zdaniu pełnią funkcję spójników; zwrotne, się, siebie. 2

3 PRZYSŁÓWEK - odpowiada na pytania jak? gdzie? kiedy?; - nieodmienny; - przysłówki w duŝej mierze pochodzą od przymiotników i te przysłówki się stopniują. PRZYIMEK - nieodmienny i niesamodzielny, ale wpływa na formę wyrazu, który za nim stoi, np. za, nad, z pod, zza, przed, w, obok; - określa stosunki przestrzenne i czasowe; - z rzeczownikiem tworzy wyraŝenie przyimkowe. SPÓJNIK - niesamodzielny i nieodmienny; - spaja (łączy) wyrazy w zdaniu lub zdania pojedyncze w zdaniu złoŝonym, np. i, oraz, ale, lecz, równieŝ, Ŝe, gdy, bo, aby, więc. PARTYKUŁA - wyraz nieodmienny i niesamodzielny, który moŝe wzmacniać znaczenie innych wyrazów lub je modyfikować czyli zmieniać w pewnym stopniu ich znaczenia; - partykuły wzmacniające: no, -Ŝe, -Ŝ, np. Chodź no tutaj!, IdźŜe prędzej!; - partykuły modyfikujące: czy, np. Czy Marek juŝ wrócił?, -by, np. Napiłbym się kawy., niech (niechaj), np. Niech ciocia nas odwiedzi., nie, np. Nie wyjadę w lipcu na wczasy. WYKRZYKNIK - wyraz nieodmienny, który wyraŝa stan uczuciowy mówiącego lub słuŝy wezwaniu kogoś, np. och!, ach!, hej!, hop, hop!; - wykrzyknikami są równieŝ nieodmienne wyrazy dźwiękonaśladowcze, np. brzdęk!, bum!, bam!, bim! 3

4 CZĘŚCI ZDANIA ORZECZENIE - osobowa forma czasownika; - rodzaje orzeczeń czasownikowe wyraŝone osobową formą dowolnego czasownika; imienne złoŝone z dwóch części: łącznika (wyraŝonego osobową formą jednego z czasowników: być, stać się, zostać) oraz orzecznika (wyraŝonego jakąś inną częścią mowy). PODMIOT - to nazwa wykonawcy czynności (osoby, zwierzęcia, przedmiotu, zjawiska lub pojcia), o której mówi orzeczenie; - rodzaje podmiotów: gramatyczny wyraŝony pojedynczym rzeczownikiem w mianowniku; logiczny - wyraŝony rzeczownikiem w dopełniaczu, najczęściej związany z orzeczeniem, w którym mowa jest o przybywaniu, ubywaniu lub braku czegoś; domyślny nie jest wyraŝony bezpośrednio, jako osobny wyraz. Lecz domyślamy się o kim lub o czym mówi orzeczenie; szeregowy funkcję podmiotu pełni jednocześnie kilka wyrazów, współrzędnych względem siebie; zbiorowy wyraŝony rzeczownikiem w liczbie pojedynczej, oznaczającym zbiorowość, np. klasa, armia, społeczeństwo; - zdanie bezpodmiotowe brak podmiotu, nie wiadomo o kim lub o czym mówi orzeczenie. PRZYDAWKA - jest nią kaŝde określenie rzeczownika; - odpowiada na pytania: jaki? który? czyj? czego? z czego? ile?; - rodzaje przydawek: przymiotna odpowiada na pytania przymiotnika; liczebna wyraŝona liczebnikiem; przyimkowa wyraŝona wyraŝeniem przyimkowym; rzeczowna wyraŝona rzeczownikiem. DOPEŁNIENIE - jest nim rzeczownik, zaimek rzeczowny lub wyraŝenie przyimkowe określające w zdaniu czasownik, przymiotnik lub przysłówek; - odpowiada na pytania przypadków zaleŝnych (wszystkich oprócz mianownika i wołacza); - rodzaje dopełnień: bliŝsze po przekształceniu zdania na stronę bierna staje się podmiotem; dalsze nie moŝna przekształcić go w podobny sposób. OKOLICZNIK - to określenie czasownika; - rodzaje okoliczników: miejsca gdzie? skąd? dokąd? którędy?; czasu kiedy? dokąd? jak długo?; sposobu jak? w jaki sposób?; przyczyny dlaczego?; celu po co? w jakim celu?; warunku pod jakim warunkiem? w razie czego? ; przyzwolenia mimo co? pomimo czego? pomimo co? 4

5 WYPOWIEDZENIE - zdanie to wypowiedzenie z orzeczeniem; rodzaje zdań: pojedyncze ma jedno orzeczenie, moŝe być nierozwinięte i rozwinięte; złoŝone ma więcej niŝ jedno orzeczenie (dwa orzeczenia dwukrotnie złoŝone; więcej orzeczeń wielokrotnie złoŝone); - wypowiedzenie bez orzeczenia to równowaŝnik zdania moŝna wprowadzić orzeczenie; wykrzyknienie nie moŝna wprowadzić orzeczenia. ZDANIA ZŁOśONE WSPÓŁRZĘDNIE Rodzaje zdań złoŝonych współrzędnie: 1. łączne spójniki: i, oraz, tudzieŝ, zarazem, takŝe; 2. rozłączne spójniki: albo, lub, bądź; 3. przeciwstawne spójniki: ale, lecz, a jednakŝe, zaś, natomiast; 4. wynikowe spójniki: więc, zatem, toteŝ, dlatego. ZDANIA ZŁOśONE PODRZĘDNIE - jedno ze zdań składowych określa drugie; - zdania składowe oddzielamy przecinkiem; - rodzaje zdań złoŝonych podrzędnie są takie same jak części zdania; - rodzaje zdań złoŝonych podrzędnie: podmiotowe kto? co?; orzecznikowe kim jest? czym jest? jaki, jaka, jakie jest?; przydawkowe pytania przydawki; dopełnieniowe pytania dopełnienia; okolicznikowe pytania okolicznika (miejsca, czasu, sposobu, przyczyny, celu, warunku, przyzwolenia). ZDANIA WIELOKROTNIE ZŁOśONE - zdanie wielokrotnie złoŝone składa się co najmniej z trzech zdań składowych, złoŝonych wspólrzędnie lub podrzędnie. IMIESŁOWOWY RÓWNOWAśNIK ZDANIA - równowaŝnik zdania z imiesłowem przysłówkowym oraz wyrazami określającymi ten imiesłów; - zastępuje zdanie podrzędne okolicznikowe czasu lub jedno ze zdań współrzędnych; - w zdaniu nadrzędnym i w równowaŝniku imiesłowowym musi występować ten sam podmiot; - między czynnością wyraŝoną formą imiesłowu i działaniem oznaczonym przez orzeczenie zdania nadrzędnego musi być zachowana określona relacja czasowa: w wypadku zastosowania imiesłowu współczesnego konieczna jest jednoczesność akcji, np. Zbyszek siedział w ogrodzie, czytając ksiąŝkę. (siedział i czytał w tym samym czasie); w wypadku zastosowania imiesłowu uprzedniego czynność, o której mówi imiesłów, nastąpiła wcześniej niŝ czynność, o której mówi orzeczenie zdania nadrzędnego, np. Obudziwszy się, poczuł przejmujący chłód. (najpierw się obudził, potem poczuł chłód); - imiesłowowy równowaŝnik oddzielamy przecinkami tak samo, jak zdanie podrzędne. 5

6 SŁOWOTWÓRSTWO WYRAZ PODSTAWOWY - wyraz, od którego został utworzony inny wyraz (pochodny); - niepodzielny słowotwórczo; - nie da się opisać słowotwórczo. WYRAZ POCHODNY - wyraz utworzony od wyrazu podstawowego; - podzielny słowotwórczo podstawa słowotwórcza i formant; - da się opisać słowotwórczo. PODSTAWA SŁOWOTWÓRCZA - część wspólna wyrazu podstawowego i pochodnego ( z zachowaniem oboczności). FORMANT - część, za pomocą której tworzymy nowy wyraz; rodzaje formantów: przedrostki na początku wyrazu pochodnego, przed rdzeniem; przyrostki na końcu wyrazu pochodnego; formanty zerowe występują w rzeczownikach utworzonych od czasowników wg schematu: biegać bieg ; - w wyrazach złoŝonych z dwóch podstaw słowotwórczych formant moŝe znajdować się w środku wyrazu, np. zlewozmywak. RDZEŃ - część wspólna dla wszystkich wyrazów pokrewnych (naleŝących do jednej rodziny wyrazów). RODZINA WYRAZÓW - wszystkie wyrazy pokrewne mające wspólny rdzeń. OBOCZNOŚCI RDZENIA - wymiany głosek w rdzeniu, np. księga ksiąŝka (ę:ą, g:ŝ). WYRAZY POKREWNE - naleŝące do tej samej rodziny wyrazów (mające te same rdzenie), ale mające inne znaczenie. WYRAZY BLISKOZNACZNE (SYNONIMY) - mające podobne znaczenia, ale inne rdzenie. 6

7 NEOLOGIZMY - wyrazy nowe, niedawno utworzone; - rodzaje neologizmów: słowotwórcze utworzone od wyrazów juŝ istniejących za pomocą odpowiednich formantów; znaczeniowe powstają przez nadanie juŝ istniejącym wyrazom nowych znaczeń, np. wieŝa wysoka budowla i wieŝa zestaw do odtwarzania muzyki; zapoŝyczenia wyrazy zaczerpnięte z języków obcych. MOWA ZALEśNA I NIEZALEśNA - mowa niezaleŝna przytoczenie dosłownie czyjejś wypowiedzi (po dwukropku i w cudzysłowie lub, w dialogu, z myślnikami); - mowa zaleŝna przytoczenie cudzych słów w formie zdania złoŝonego na ogół dopełnieniowego. FONETYKA - akcent w języku polskim jest stały i pada najczęściej na druga sylabę od końca wyrazu; - wyjątkami od tej reguły są: niektóre wyrazy obcego pochodzenia, w których akcent pada na trzecią sylabe od końca wyrazu, np. gra-ma-ty-ka, u-ni-wer-sy-tet; niektóre formy czasowników (akcentujemy trzecią lub czwartą sylabę od końca wyrazu), np. po-szliś-my, zro-zu-mie-liś-cie, za-pom-nie-li-byś-cie; niektóre liczebniki (akcentujemy trzecią sylabę od końca, np. czte-rys-ta, sie-dem-set, o-siem-set, dzie-więć-set. 7