Euro w Polsce. Obawy i pytania

2013 / 1 Analiza Jan Gmurczyk Euro w Polsce. Obawy i pytania Spis treści Wstęp 2 Część 1. Czy strefa euro jest stabilna? 3 Część 2. Czy po wprowadzeniu euro ceny wzrosną? 7 Część 3. Czy polska gospodarka jest gotowa na przyjęcie euro? 17 Podsumowanie 26 Bibliografia 28

Wstęp Wostatnich kilku miesiącach nastąpiło wyraźne ożywienie debaty publicznej wokół kwestii przystąpienia Polski do strefy euro. Wydaje się przy tym, że w debacie tej większą uwagę przykuwają potencjalne koszty i zagrożenia wynikające z przyjęcia wspólnej waluty niż spodziewane z tego tytułu szanse i korzyści. Ten poniekąd sceptyczny wydźwięk rozważań na temat przyszłości euro w Polsce jest w pełni zrozumiały. W miarę jak kolejne odsłony kryzysu w Eurolandzie stawiały przyszłość europejskiej integracji walutowej pod coraz większym znakiem zapytania, obawy związane ze wspólną walutą ulegały w naszym kraju konsekwentnemu nasileniu. Spadek atrakcyjności euro w ostatnich latach widać choćby w badaniach prezentowanych w Monitorze Opinii Publicznej Ministerstwa Finansów. W grudniu 2009 roku zdecydowanie pozytywny bądź raczej pozytywny stosunek do wprowadzenia wspólnej waluty w Polsce deklarowało łącznie 43% obywateli, podczas gdy w październiku 2012 roku wskaźnik ten zmalał do 31% 1. Jednocześnie Polacy opowiadają się za coraz odleglejszą perspektywą przystąpienia do Eurolandu. Pomysł wprowadzenia euro w Polsce w horyzoncie najbliższych kilku lat w czerwcu 2010 roku popierało 34% obywateli, natomiast w październiku 2012 roku już tylko 16%. Równolegle odsetek Polaków, którzy nigdy nie chcieliby wymienić złotówek na euro, wzrósł w tym okresie z 23% do 31% 2. Obawy przed wspólną walutą stanowią punkt wyjścia niniejszego opracowania. Celem zaprezentowanej w nim analizy jest próba udzielenia syntetycznej odpowiedzi na trzy pytania, które w kontekście debaty nad przyjęciem euro w Polsce wydają się należeć do tych, które wzbudzają największe wątpliwości. Po pierwsze: czy strefa euro jest stabilna? Po drugie: czy po wprowadzeniu euro w Polsce ceny wzrosną? Po trzecie: czy polska gospodarka w ogóle jest gotowa na przyjęcie euro? Czy strefa euro jest stabilna? 1 J. Osińska, Monitor opinii publicznej nr 4/2012, Ministerstwo Finansów, s. 2 (adres online: http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/monitor_opinii_12_2012.pdf). 2 Ibidem, s. 3. 2

Każdemu z powyższych pytań poświęcono odrębną część opracowania. Tam, gdzie to uzasadnione i możliwe, analizę uzupełniają rozważania nad doświadczeniami państw strefy euro oraz możliwymi sposobami zminimalizowania potencjalnych kosztów i zagrożeń wynikających z przyjęcia euro w Polsce. Część 1. Czy strefa euro jest stabilna? Wświetle wydarzeń kryzysowych, jakie w ostatnich latach obserwowano w strefie euro, wielu przeciwników przystąpienia Polski do Eurolandu odwołuje się do obrazowej argumentacji, że nie wchodzi się do płonącego budynku lub nie wprowadza się do domu w przebudowie. Takie ujęcie sprawy samo w sobie jest poniekąd słuszne, ale stosunkowo mało adekwatne w przypadku naszego kraju. Zauważmy bowiem, że polski rząd nie rozważa natychmiastowego przystąpienia do strefy euro. Mało tego, z formalnego punktu widzenia nie byłoby to nawet możliwe. Wystarczy wspomnieć, że jednym z kryteriów konwergencji nominalnej, jakie musi spełnić każdy kraj zmierzający do przyjęcia euro, jest uczestnictwo jego waluty w mechanizmie kursów walut Europejskiego Systemu Walutowego (ERM2) przez co najmniej dwa lata 3. Do tego dochodzą wszelkie inne procedury przygotowawcze do przyjęcia euro, włącznie z produkcją monet i banknotów. Biorąc pod uwagę charakter całego przedsięwzięcia, można zgodzić się z takimi ekonomistami, jak Stanisław Gomułka, Witold Orłowski czy Dariusz Rosati, którzy jako najwcześniejszą możliwą datę wejścia Polski do Eurolandu wskazują rok 2017 4. 3 Wersje skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 2008/C 115/01, s. 109, 281 282 (adres online: www.ecb.int/ecb/legal/pdf/fxac08115plc_002.pdf). 4 Gomułka, Rybiński, Rosati, Orłowski: Czy i kiedy Polska mogłaby wejść do strefy euro?, biznes.gazetaprawna.pl, 18.12.2012 (adres online: http://biznes.gazetaprawna.pl/ artykuly/669587,gomulka_rybinski_rosati_orlowski_czy_i_kiedy_polska_moglaby_wejsc_ do_strefy_euro.html). 3

Najwcześniejsza możliwa data nie musi przy tym automatycznie oznaczać ani daty najbardziej prawdopodobnej, ani daty optymalnej dla polskiej gospodarki. Ostatecznie o terminie przystąpienia do strefy euro zdecydują w Polsce nie tylko czynniki proceduralno-techniczne, ale przede wszystkim ekonomiczne (por. część 3 opracowania) i polityczne. Uzasadnione wydaje się zatem twierdzenie, że pytanie o stabilność strefy euro należy odnosić nie tyle do sytuacji bieżącej (bo Polska nie wchodzi teraz do Eurolandu), co przyszłej, gdzie dopiero rok 2017 powinien znaczyć początek perspektywy rozważań (bo dopiero wtedy lub w dalszych latach Polska może potencjalnie przyjąć wspólną walutę). Czy zatem w długim okresie sytuacja w strefie euro będzie już unormowana? Ostatecznie o terminie przystąpienia do strefy euro zdecydują w Polsce nie tylko czynniki proceduralno-techniczne, ale przede wszystkim ekonomiczne i polityczne. Wiele wskazuje na to, że tak. Aby to lepiej zrozumieć, warto najpierw przypomnieć przyczyny wystąpienia i przewlekłości europejskiego kryzysu. Należą do nich przede wszystkim: 1) niekompletny proces instytucjonalny utworzenia strefy euro, w szczególności brak dostatecznych mechanizmów koordynacji i dyscypliny polityki fiskalnej w Eurolandzie oraz brak wypracowanych procedur postępowania wobec krajów zagrożonych niewypłacalnością; 2) trudności strukturalne szeregu państw członkowskich, połączone z niebezpiecznie dużym przyrostem zadłużenia (przypadek Grecji, Portugalii, Włoch, Hiszpanii i Irlandii). Zdolność do spłaty zaciągniętych zobowiązań była w tych krajach z różnych powodów ograniczona lub malała, co znacznie podwyższyło ryzyko ich bankructwa. Co ważne, wybuch międzynarodowego kryzysu finansowego w 2008 roku oraz następująca po nim fala recesji w Unii Europejskiej w 2009 roku tylko obnażyły powyższe problemy, tj. były katalizatorem kryzysu strefy euro, nie zaś jego zasadniczą przyczyną. 4

Słabe ogniwa integracji walutowej, wysoki poziom zadłużenia oraz okres dekoniunktury w gospodarce światowej wywołały z kolei w Eurolandzie takie skutki, jak: a) ograniczone możliwości stymulacji wzrostu gospodarczego kanałem ekspansywnej polityki budżetowej oraz konieczność wprowadzenia bolesnej polityki cięć budżetowych 5 ; b) niepewność co do wypłacalności niektórych państw członkowskich, stabilności europejskiego sektora bankowego oraz przyszłych losów całej unii gospodarczo-walutowej. W rezultacie na rynkach finansowych powstały idealne warunki do gry spekulacyjnej na rozpad strefy euro 6 ; c) konieczność podejmowania przez unijnych decydentów działań antykryzysowych pod presją czasu i zmiennych nastrojów na rynkach finansowych. Tabela 1.1. Stopa bezrobocia oraz prognozy realnego wzrostu PKB w strefie euro Stopa bezrobocia w strefie euro* Prognozy realnego wzrostu PKB w strefie euro Listopad 2011 Listopad 2012 2012 2013 2014 10,6% 11,8% 0,4% 0,1% 1,4% * Dane z uwzględnieniem czynników sezonowych. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Eurostat news release 4/2013, Eurostat, 08.01.2013 (adres online: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ity_publi- C/3-08012013-BP/EN/3-08012013-BP-EN.PDF); Real GDP growth rate volume, Eurostat (adres online: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init= 1&plugin=1&language=en&pcode=tec00115). 5 J. Gmurczyk, Cięcia kontra stymulacja, Instytut Obywatelski, 09.07.2012 (adres online: http://www.instytutobywatelski.pl/8222/komentarze/ciecia-kontra-stymulacja). 6 A. Sławiński, Raj dla spekulacji, Ekonomia24.pl, 19.08.2012 (adres online: http://www. ekonomia24.pl/artykul/925988.html). 5

Choć obecnie sytuacja makroekonomiczna w strefie euro wciąż jest poważna (por. tabela 1.1.), zaś perspektywy związane z ożywieniem gospodarczym w Europie pozostają wielce niepewne 7, w Eurolandzie widać już pewne oznaki stabilizacji. Ważnym elementem uspokojenia sytuacji od strony rynków finansowych 8 były kroki podjęte przez Europejski Bank Centralny, który we wrześniu 2012 roku ogłosił plan nieograniczonego skupu obligacji skarbowych państw strefy euro zagrożonych bankructwem 9. Ta deklaracja była jasnym sygnałem, że żadne państwo strefy euro nie zbankrutuje, przy czym warunkiem otrzymania pomocy będzie podjęcie trudu koniecznych reform gospodarczych. Innymi słowy, z jednej strony zapewniono państwom pogrążonym w kłopotach czas na przeprowadzenie dostosowań, a z drugiej ustanowiono mocny bodziec do ich realizacji 10. Co więcej, państwa strefy euro zaczęły podejmować kroki, które w znacznej mierze redefiniują projekt integracji walutowej. Ich celem jest ustanowienie takich rozwiązań, aby w przyszłości kryzys stabilności europejskiego obszaru walutowego już nigdy się nie powtórzył. Kierunek zmian wyznacza dążenie do utworzenia unii fiskalnej, politycznej i bankowej. Niewykluczone, że w stosunkowo nieodległej perspektywie tj. od kilku do kilkunastu lat architekturę instytucjonalną strefy euro będą współtworzyć już nie tylko takie nowości, jak pakt fiskalny czy wspólny nadzór nad europejskimi bankami, ale także euroobligacje, wspólny budżet, a nawet oddzielne zgromadzenie parlamentarne. Z jednej strony oznacza to stopniowe zacieśnianie współpracy w ramach Eurolandu oraz oddalenie się w tym względzie od reszty Unii Europejskiej, z drugiej jednak jest konieczne dla zapewnienia strefie euro systemowej stabilności w przyszłości. Jak celnie wskazują choćby Nouriel Roubini oraz Stephen Mihm, żadna unia walutowa nie przetrwała jednocześnie bez unii fiskalnej i politycznej 11. Kierunek zmian wyznacza dążenie do utworzenia unii fiskalnej, politycznej i bankowej. 7 J. Gmurczyk, Wszystkie ręce na pokład, Rzeczpospolita, 13.12.2012. 8 C. Wójcik, Doceńmy integrację, Instytut Obywatelski, 11.10.2012 (adres online: http:// www.instytutobywatelski.pl/10478/lupa-instytutu/docenmy-integracje). 9 Press Release: Technical features of Outright Monetary Transactions, ECB, 06.09.2012 (adres online: http://www.ecb.int/press/pr/date/2012/html/pr120906_1.en.html). 10 J. Gmurczyk, EBC uruchamia pomoc, Instytut Obywatelski, 07.09.2012 (adres online: http://www.instytutobywatelski.pl/9667/komentarze/ebc-uruchamia-pomoc). 11 N. Roubini, S. Mihm, Ekonomia kryzysu, Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s. 317. 6

Oczywiście kryzysy gospodarcze zdarzały się w przeszłości wielokrotnie i zapewne nie unikniemy ich również w przyszłości. W przypadku zmian instytucjonalnych w strefie euro chodzi o to, by wahania koniunktury nie destabilizowały w sposób fundamentalny całego obszaru walutowego, jak to miało miejsce w ostatnich latach. Wzmocnienie stabilności strefy euro polega zatem nie na dążeniu do eliminacji występowania cyklu koniunkturalnego, który jest nieuniknioną cechą gospodarki rynkowej, lecz na wypracowaniu mechanizmów służących zwiększeniu systemowej odporności na wstrząsy kryzysowe. Choć ostateczny wynik podejmowanych w Unii Europejskiej reform trudno obecnie dokładnie przewidzieć, duża determinacja unijnych decydentów do usuwania nie tylko objawów europejskiego kryzysu, ale również jego przyczyn, dobrze rokuje strefie euro. Można tym samym dość racjonalnie przypuszczać, że zanim Polska przyjęłaby wspólną walutę, Euroland już zdążyłby odzyskać i wzmocnić stabilność. Część 2. Czy po wprowadzeniu euro ceny wzrosną? Zaprezentowane w tabeli 2.1. wyniki badania opinii publicznej z października 2012 roku wskazują, że Polacy przede wszystkim obawiają się wzrostu cen po wprowadzeniu euro oraz związanego z tym spadku poziomu dobrobytu zarówno indywidualnego, jak i społecznego. Utrata części tożsamości narodowej czy kontroli nad polityką gospodarczą odgrywa na tym tle z punktu widzenia zdecydowanej większości obywateli rolę drugo- i trzecioplanową. 7

Tabela 2.1. Wyniki badania opinii publicznej na temat obaw związanych z wprowadzeniem euro w Polsce październik 2012 roku Kategoria % wskazań* Wzrost cen 52 Pogorszenie własnej sytuacji finansowej 29 Wzrost biedy i nierówności społecznych 25 Trudności z przeliczaniem kwot ze złotych na euro 19 Problemy finansowe Polski 14 Trudności z rozpoznawaniem lub przyzwyczajaniem się do nowych banknotów i monet 10 Utrata części tożsamości narodowej 9 Utrata przez Polskę kontroli nad polityką gospodarczą 5 Obawiam się czegoś innego 0 Niczego się nie obawiam 3 Nie wiem, trudno powiedzieć 17 * Każdy badany mógł wskazać trzy odpowiedzi, dlatego wyniki nie sumują się do 100%. Źródło: J. Osińska, Monitor opinii publicznej nr 4/2012, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Ministerstwo Finansów, s. 4 (adres online: http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/monitor_opinii_12_2012.pdf). Dlaczego zdaniem Polaków ceny miałyby wzrosnąć? Najczęstszą obawą motywującą takie oczekiwania jest zaokrąglanie i podnoszenie cen przez sprzedawców (35% wskazań wśród badanych). W dalszej kolejności wymieniane są takie czynniki, jak ustalenie kursu wymiany na niekorzystnym poziomie (22%) i wyrównanie się poziomu cen z resztą strefy euro (21%) 12. 12 J. Osińska, Monitor opinii publicznej nr 4/2012, op. cit., s. 4. 8

Co ciekawe, obawy o wzrost cen po wprowadzeniu euro są powszechne także w pozostałych państwach członkowskich, które dołączyły do Unii Europejskiej w XXI wieku, ale jeszcze nie przyjęły wspólnej waluty. Pokazuje to wykres 2.1., gdzie zaprezentowano wyniki badania Eurobarometru z maja 2011 roku. Źródło: Introduction of the euro in the New Member States Analytical Report, Flash Eurobarometer 329, August 2011, s. 44 (adres online: http://ec.europa.eu/public_opinion/ flash/fl_329_en.pdf). Czy obawy o wzrost cen znajdują potwierdzenie w doświadczeniach państw Eurolandu? Wykres 2.2. przedstawia dane dotyczące kształtowania się tempa średniorocznej inflacji (HICP) w strefie euro w latach 2000 2010. Okazuje się, że po wprowadzeniu wspólnej waluty do obiegu gotówkowego w 2002 roku nie zaobserwowano wzrostu ogólnego poziomu cen w gospodarce. Co więcej, inflacja między rokiem 2000 a 2007 utrzymywała się na stabilnym poziomie 2,0 2,5%. Czy obawy o wzrost cen znajdują potwierdzenie w doświadczeniach państw Eurolandu? 9

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu (HICP inflation rate, Annual average rate of change (%), Eurostat; adres online: http://epp.eurostat.ec.europa. eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00118&plugin=1). Co jednak ciekawe, obywatele państw strefy euro mieli wrażenie, że ceny zdecydowanie wzrosły. O ile w latach 1997 2001 wskaźnik postrzeganej inflacji (ang. inflation perceptions) wiernie podążał za rzeczywistymi zmianami inflacji (HICP), o tyle od początku 2002 roku zaczęła się rysować w tym względzie coraz większa rozbieżność. Między rokiem 2003 a 2005 uległa ona zmniejszeniu, ale w następnych latach utrzymywała się na podwyższonym poziomie, szczególnie mocno zaznaczając się w takich krajach, jak Finlandia, Grecja czy Belgia 13. Zjawisko to określono jako iluzję euro. Było ono szczególnym przypadkiem iluzji pieniądza, tj. sytuacji, gdy obywatele uznają zmiany nominalne za realne 14. Wystąpienie i natężenie rozbieżności między inflacją postrzeganą a rzeczywistą miało wielorakie podłoże 15 : 1) psychologiczne, np. przeliczanie przez konsumentów nowych cen na stare, nierzadko po przybliżonym, a nie dokładnym kursie wymiany 13 B. Döhring, A. Mordonu, What drives inflation perceptions? A dynamic panel data analysis, European Economy Economic Papers Number 284 July 2007, DG ECFIN, European Commission, Brussels 2007, s. 5 (adres online: ec.europa.eu/economy_finance/ publications/publication9575_en.pdf). 14 Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, NBP, Warszawa 2009, s. 217 (adres online: http://www.nbp.pl/ publikacje/o_euro/re.pdf). 15 Ibidem, s. 217 220. 10

waluty narodowej na euro, co już samo w sobie mogło rodzić ryzyko otrzymania wyniku obarczonego przynajmniej kilkuprocentową niedokładnością, tj. wrażeniem zmiany ceny o kilka procent. Poza tym ludzka pamięć ma tendencję do większej wrażliwości na zdarzenia nieprzyjemne niż przyjemne, stąd podwyżki cen mogły pozostawić w świadomości obywateli silniejszy ślad niż obniżki 16 ; 2) społeczno-demograficzne, związane ze sprawnością przystosowania się do nowej waluty, np. wykształceniem, poziomem świadomości ekonomicznej, wiekiem czy osobistym stosunkiem do wprowadzenia euro; 3) ekonomiczne, w szczególności powiązane ze zmianami cen dóbr często nabywanych 17. Ludzie kupują niektóre produkty codziennie lub kilka razy w tygodniu (żywność, papierosy itp.), podczas gdy koszyk dóbr wykorzystywany do mierzenia inflacji przez urzędy statystyczne jest znacznie szerszy. Jeśli część dóbr codziennego nabytku drożeje, obywatele mogą mieć wrażenie, że ceny w gospodarce idą w górę. Dane statystyczne zdają się potwierdzać, że ten czynnik faktycznie mógł mieć duże znaczenie dla wzrostu postrzeganej inflacji w strefie euro. Przykładowo, w momencie wprowadzenia wspólnej waluty do obiegu gotówkowego w styczniu 2002 roku wzrost cen w kategorii żywności przetworzonej, alkoholu i wyrobów tytoniowych był akurat wysoki, o czym informuje wykres 2.3. Jeśli konsument odnosił ceny z 2002 roku do tych z lat 2000 lub 2001, rzeczywiście mogło powstawać wrażenie, że po wprowadzeniu euro ceny poszły w górę. W rzeczywistości jednak dynamika wzrostu cen narastała stopniowo przez blisko dwa lata przed wprowadzeniem euro do obiegu gotówkowego 18. Czy po wprowadzeniu euro ceny wzrosną? 16 Inflation perceptions, Focus on Inflation, European Commission (adres online: http:// ec.europa.eu/economy_finance/focuson/inflation/perceptions_en.htm). 17 Ibidem. 18 Na uwagę zasługuje przy tym jednorazowy skok inflacji o około 0,3 0,4% w styczniu 2002 roku. Mógł on być wywołany zaokrąglaniem cen przez sprzedawców, o czym szerzej w dalszej części opracowania. 11

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu i Europejskiego Banku Centralnego (Euro area (changing composition) HICP Processed food incl. alcohol and tobacco, Annual rate of change, Eurostat, Neither seasonally nor working day adjusted, ECB, adres online: http://sdw.ecb.europa.eu/quickview.do?series_key=122. ICP.M.U2.N.FOODPR.4.ANR). Konsekwencji iluzji euro nie należy lekceważyć, gdyż może ona rodzić niekorzystne skutki, takie jak: 1) subiektywne poczucie zubożenia i związany z tym spadek zadowolenia życiowego wśród obywateli. Osobisty osąd obiektywnych faktów ma fundamentalne znaczenie dla poziomu odczuwanego szczęścia, na co wskazywali już starożytni filozofowie; 2) mniejsze poparcie dla euro oraz integracji europejskiej, jak również wzmocnienie obaw przed wspólną walutą w krajach członkowskich, które planują przystąpienie do Eurolandu. Świetnym przykładem jest Polska, gdzie niektórzy obywatele uzasadniają swój sprzeciw wobec wspólnej waluty tym, że słyszeli o rosnących za granicą cenach po wprowadzeniu euro ; 12

3) wrażenie spadku wartości realnej płac, co może prowadzić do żądań podwyżek, które po pewnym czasie faktycznie spowodują wzrost presji inflacyjnej. Co więcej, wrażenie spadku wartości realnej płac może także spowolnić wzrost gospodarczy poprzez ograniczenie popytu konsumpcyjnego 19. Ponieważ źródłem iluzji euro w podstawowym stopniu wydaje się być niewiedza, zaś niektóre przedsiębiorstwa i sklepy mogą rzeczywiście chcieć wykorzystać okres obniżonej świadomości cenowej obywateli do nieuzasadnionego ekonomicznie podniesienia cen, wprowadzeniu wspólnej waluty powinny towarzyszyć szeroko zakrojone działania informacyjne, edukacyjne i kontrolne. Do najważniejszych z nich należą 20 : 1) kampanie podnoszące stan wiedzy o euro oraz szerzej poziom świadomości ekonomicznej obywateli. W Polsce wydaje się to szczególnie istotne, gdyż w badaniu przeprowadzanym w październiku 2012 roku w ramach Monitora Opinii Publicznej Ministerstwa Finansów tylko 1% obywateli zadeklarował stan dobrego poinformowania w temacie wprowadzenia euro. Z kolei odpowiedzi: w ogóle nie czuję się poinformowany, niezbyt dobrze poinformowany lub nie wiem, trudno powiedzieć, wskazało łącznie aż 81% badanych 21. Potrzeba edukacji ekonomicznej w ogóle jest w Polsce duża 22, zaś brak wiedzy na temat euro może mieć wiele negatywnych skutków począwszy od odruchowego, nieuzasadnionego racjonalnie sprzeciwu wobec wspólnej waluty, po podwyższone ryzyko wystąpienia iluzji euro po wejściu do Eurolandu w przyszłości; 19 Najczęściej zadawane pytania nt. euro Czy zastąpienie złotego przez euro spowoduje wzrost cen?, Ministerstwo Finansów, s. 3 (adres online: http://www.mf.gov.pl/c/document_ library/get_file?uuid=65a91e8e-ebef-484e-9cd3-d7edeade84a4&groupid=764034). 20 Euro Wspólna waluta europejska, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa 2011, s. 16 (adres online: www.cie.gov.pl/hlp/files.nsf/0/4aa4965e0e761a93c1257990004ce7a1/ %24file/broszura_euro_MSZ_2011_nowe.pdf). 21 J. Osińska, Monitor opinii publicznej nr 4/2012, op. cit., s. 6. 22 J. Gmurczyk, Ekonomię warto znać, Instytut Obywatelski, 30.08.2012 (adres online: http://www.instytutobywatelski.pl/9374/lupa-instytutu/ekonomie-warto-znac). 13

2) obowiązek podawania cen w walucie krajowej i euro (tzw. podwójna ekspozycja cen). Jest on ważny szczególnie dla stabilności cen w kategorii najtańszych towarów 23. Wypada odnotować, że w gronie dwunastu państw, które wprowadziły euro do obiegu gotówkowego w 2002 roku, tylko cztery zastosowały nakaz podwójnej ekspozycji cen. W pozostałych ośmiu krajach przedsiębiorstwa same decydowały, czy będą podawać ceny podwójnie 24 ; 3) wprowadzenie i zachęcanie do korzystania z kalkulatorów walutowych, przeliczających ceny z waluty krajowej na euro 25 ; 4) zachęcanie do przestrzegania dobrych praktyk przez przedsiębiorców; 5) monitorowanie cen i nadużyć związanych z wprowadzeniem euro. Przykładowo, na Słowacji, która wprowadziła euro z początkiem 2009 roku, okres obowiązkowej podwójnej ekspozycji cen trwał od 24 sierpnia 2008 roku do 31 grudnia 2009 roku, czyli przez ponad szesnaście miesięcy. Okres zalecanej (nieobowiązkowej) podwójnej ekspozycji cen skończył się po kolejnych sześciu miesiącach, tj. dopiero w czerwcu 2010 roku 26. Wymianę koron na euro wspierała kampania informacyjna, zaś działania rozwiewające obawy przed podwyżkami cen podejmował nie tylko słowacki rząd, ale także Komisja Europejska oraz Europejski Bank Centralny 27. Ponadto wiele przedsiębiorstw zobowiązało się przestrzegać dobrowolnego kodeksu etycznego 28 wymiany waluty 29, zaś szeroko pojętą kwestią monitoringu cen (kontrolą prawidłowości przeliczeń, zasad zaokrąglania, stosowania podwójnych cen itp.) z jednej strony zajmowały 23 Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, op. cit., s. 228. 24 Ibidem, s. 227. 25 Najczęściej zadawane pytania nt. euro Czy zastąpienie złotego przez euro spowoduje wzrost cen?, op. cit., s. 6. 26 Timetable of the euro changeover in Slovakia, Národná banka Slovenska (adres online: http://www.nbs.sk/en/euro/euro-changeover/timetable-of-the-euro-changeoverin-slovakia). 27 Inflation perceptions, Focus on Inflation, European Commission, op. cit. 28 Kodeks w języku angielskim można znaleźć pod adresem: http://www.euromena.sk/ enterpreneurs-and-euro/9406s. 29 Inflation perceptions, Focus on Inflation, European Commission, op. cit. 14

się organizacje konsumenckie, a z drugiej Słowacka Inspekcja Hand- lowa we współpracy z Narodowym Bankiem Słowacji oraz Słowackim Urzędem Statystycznym 30. Wydaje się, że podjęte działania przyniosły dobre efekty. O ile w okresie od początku roku 2007 do połowy roku 2008 oczekiwania inflacyjne Słowaków ostro pięły się wzwyż co mogło być wyrazem obaw o wzrost cen i zapowiedź wystąpienia iluzji euro o tyle od drugiej połowy 2008 roku oczekiwania te zaczęły opadać i po wprowadzeniu euro w 2009 roku nie wystąpiła rozbieżność między inflacją postrzeganą a rzeczywistą 31. Czy zatem wobec wszystkich poczynionych do tej pory uwag można powiedzieć, że wprowadzenie euro wywołuje różne obawy, ale tak naprawdę nie wpływa na ceny? Nie do końca. Wiele cen po przeliczeniu na euro musi ulec zaokrągleniu z czysto matematycznego punktu widzenia, co wywołuje szczególnie silny efekt w grupie tanich towarów. Przykładowo, jeśli kurs wymiany w Polsce zostałby ustalony na poziomie 3,9334 złotego za euro, to bochenek chleba w cenie 2,5 złotego kosztowałby po wymianie walut 0,63558245 euro. Ponieważ najdrobniejsza moneta w Eurolandzie to 1 eurocent, cenę trzeba by było zaokrąglić do pełnych eurocentów. W naszym przypadku bochenek chleba po wymianie kosztowałby zatem 64 eurocenty. Jeśli jednak chcielibyśmy przeliczyć tę cenę z powrotem na złotówki po ustalonym kursie, wówczas okazałoby się, że 64 eurocenty to odpowiednik 2,517376 złotego. Z czysto obiektywnych względów cena chleba wzrosła o około 1,74 grosza, czyli o blisko 0,7%. Co więcej, w przypadku wielu towarów przedsiębiorcy chętnie ustalają ceny tak, by miały one tzw. atrakcyjne końcówki: 0,5 lub 9. W przykładzie z chlebem niewykluczone, że sprzedawca mógłby chcieć zaokrąglić cenę do najbliższej atrakcyjnej, tj. 65 eurocentów. Zmiana rzędu 30 W. Lip, Działania kampanii informacyjnej w Słowacji na rzecz ochrony konsumenta, NBP, 20.12.2008 (adres online: http://www.nbportal.pl/pl/np/euro/aktualnosci/slowacjakampania-konsument). 31 N. Jemec, Inflation Perceptions and expectations around euro changeover, Prikazi in analize 1/2010, Banka Slovenije, Ljubljana 2010, s. 18 (adres online: www.bsi.si/library/ includes/datoteka.asp?datotekaid=3853). 15

1 eurocenta wydaje się niewinna, ale tak naprawdę byłaby jednoznaczna z łącznym zdrożeniem chleba już o około 2,3% w stosunku do ceny pierwotnej (2,5 złotego). Zaokrąglenie do ceny atrakcyjnej w dół, tj. do 60 eurocentów, z oczywistych względów byłoby dla sprzedawcy niekorzystne, więc również dużo mniej prawdopodobne. Z analiz i symulacji NBP wynika, że w najczarniejszym scenariuszu efekt zaokrąglenia cen po wprowadzeniu euro mógłby w Polsce przełożyć się na wzrost cen żywności i napojów bezalkoholowych maksymalnie o 4,73%, zaś inflacji (CPI) o 3,29% 32. Jednakże w innych scenariuszach ceny wzrosłyby dużo bardziej umiarkowanie, a nawet mógłby wystąpić ich delikatny spadek. Jakiego rozwoju wypadków po wprowadzeniu euro w Polsce należałoby zatem oczekiwać? Na ile prawdopodobne jest wystąpienie najgorszego scenariusza? W tym miejscu znów warto odwołać się do doświadczeń państw strefy euro. Według szacunków Eurostatu łączny wpływ wprowadzenia euro na inflację w przypadku Słowenii, Malty, Cypru, Słowacji i Estonii nie przekroczył 0,3% w okresie kilku miesięcy po wprowadzeniu euro. Efekt był zauważalny, ale zbyt słaby, by podnieść stopę inflacji (HICP) 33. Wydaje się to spójne z doświadczeniami krajów, które przyjęły euro w 2002 roku 34. Zauważmy, że zaokrąglanie cen może stanowić wiarygodne wytłumaczenie, dlaczego w Eurolandzie w styczniu 2002 roku inflacja (HICP) przyspieszyła w kategorii żywności przetworzonej, alkoholu i wyrobów tytoniowych (por. wykres 2.3.). Zanotowano wówczas 32 Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, op. cit., s. 231 235. 33 Euro changeover and inflation in Slovenia, Eurostat, March 2007 (adres online: http:// epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/hicp/documents_pub/ttnr_euro_ CHANGEOVER_INFLATION_SLOVENIA_2007_03.pdf); Euro changeover and inflation in Cyprus and Malta, Eurostat, April 2008 (adres online: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/hicp/documents_pub/ttnr_ EURO_CHANGEOVER_INFLATION_CYPRUS_MALTA_2008-04.pdf); Euro changeover and inflation in Slovakia, Eurostat, March 2009 (adres online: http:// epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/hicp/documents_pub/ttnr_euro_ CHANGEOVER_INFLATION_SLOVAKIA_2009_03.pdf); Euro changeover and inflation in Estonia, Eurostat, May 2011 (adres online: http:// epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/hicp/documents_pub/ttnr_euro_ CHANGEOVER_INFLATION_ESTONIA_2011_05.pdf). 34 Ibidem. 16

jednorazowy skok cen o około 0,3 0,4%, ale nie wystąpił wzrost ogólnej inflacji (por. wykres 2.2.). Tym samym doświadczenia państw strefy euro sugerują, że wprowadzenie euro w Polsce prawdopodobnie rzeczywiście wywołałoby wzrost cen, przy czym można racjonalnie oczekiwać, że byłby on raczej niewielki i nie zwiększyłby tempa inflacji. Aby zminimalizować ryzyko wystąpienia iluzji euro oraz ograniczyć skalę innych efektów cenowych, przyjęciu wspólnej waluty powinny towarzyszyć szeroko zakrojone, rozłożone w czasie działania informacyjne, edukacyjne i kontrolne. Część 3. Czy polska gospodarka jest gotowa na przyjęcie euro? Zformalnego punktu widzenia Polska nie jest obecnie gotowa na przyjęcie euro, ponieważ nie wypełnia żadnego z kryteriów konwergencji nominalnej (znanych też jako kryteria z Maastricht), o czym informują dane zaprezentowane w tabeli 3.1. Ponadto wprowadzenie wspólnej waluty najpewniej wymagałoby zmian w Konstytucji RP. Czy polska gospodarka jest gotowa na przyjęcie euro? Tabela 3.1. Stan wypełnienia przez Polskę kryteriów konwergencji nominalnej w listopadzie 2012 roku Kryterium Wartość referencyjna Wartość dla Polski Kryterium wypełnione? Kryterium inflacyjne 2,8% 3,9% Nie Kryterium fiskalne: deficyt budżetowy dług publiczny maksymalnie 3,0% PKB maksymalnie 60,0% PKB 5,0% 56,4% Nie Kryterium stopy procentowej 3,6% 5,2% Nie Kryterium kursowe Polska nie uczestniczy w mechanizmie ERM2 Nie Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. Witkowski, Monitor konwergencji nominalnej nr 01/2013, Ministerstwo Finansów, s. 1 (adres online: http://www.mf.gov.pl/documents/764034/1002547/monitor_2013_01.pdf). 17

Konwergencja nominalna i prawna choć sama w sobie już jest istotnym wyzwaniem to jednak nie jedyny obszar, w którym należy rozważać gotowość Polski do przyjęcia wspólnej waluty. Inna kluczowa kwestia dotyczy tego, czy rezygnacja z niezależnej polityki monetarnej NBP i własnego kursu walutowego jako autonomicznych mechanizmów dostosowawczych polskiej gospodarki nie przyniosłaby niekorzystnych skutków. W świetle danych przedstawionych na wykresie 3.1. możemy stwierdzić, że w latach 2002 2012 dynamika wzrostu gospodarczego w Polsce i strefie euro cechowała się dość znaczną kierunkową zbieżnością. Współczynnik korelacji zmian realnego PKB między Polską a strefą euro w latach przedkryzysowych 2002 2007 kształtował się na poziomie 0,87, zaś w okresie dekoniunktury lat 2008 2012 wynosił 0,79 35. Zaprezentowane wykresy i stopień korelacji zmian PKB wskazują na stosunkowo silną synchronizację cyklu koniunkturalnego między polską gospodarką a krajami europejskiego obszaru wspólnej waluty. Może to być istotnym argumentem na rzecz tezy, że Polska i Euroland są dobrze zintegrowane, w związku z czym wspólna polityka monetarna EBC kierunkowo nie powinna być nieadekwatna do polskich uwarunkowań makroekonomicznych. Mówiąc obrazowo, koniunktura w Polsce i w strefie euro ewoluuje bardzo podobnie, więc zmiany stóp procentowych EBC służyłyby odpowiednim dostosowaniom zarówno w Eurolandzie, jak i nad Wisłą. 35 Obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu (Real GDP growth rate volume, Eurostat, adres online: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab= table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tec00115). 18

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu (Real GDP growth rate volume, Eurostat, adres online: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table. do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tec00115). W tym miejscu należy jednak odnotować, że poziom stóp procentowych EBC jest ogólnie niższy niż poziom stóp procentowych NBP, więc przyjęcie euro wiązałoby się z trwałą obniżką kosztu pieniądza w polskiej gospodarce. Potencjalnie oferowałoby to Polsce szansę na szybszy wzrost PKB, w tym wzrost inwestycji, ale z drugiej strony trzeba zadać pytanie, czy poziom stopy procentowej EBC nie byłby dla polskiej gospodarki mimo wszystko zbyt niski. Przede wszystkim zwróćmy uwagę, że nasz kraj notuje wyższe tempo realnego wzrostu gospodarczego niż strefa euro. Różnica w okresie 2002 2012 wynosiła średniorocznie 3,1%, czyli stosunkowo dużo 36. W świetle hipotezy o konwergencji 37 nie jest to niespodzianką, gdyż polski PKB per capita (wyrażony w cenach rynkowych, PPS) sięgał w 2011 roku wciąż tylko 60% średniej dla Eurolandu 38. Polska nadrabia zacofanie względem 36 Obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu (Real GDP growth rate volume, Eurostat, adres online: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init= 1&plugin=1&language=en&pcode=tec00115). 37 Hipoteza konwergencji zakłada, że gospodarki słabiej rozwinięte notują wyższe tempo wzrostu PKB niż lepiej rozwinięte. W efekcie kraje o niższym poziomie rozwoju nadrabiają dystans rozwojowy do liderów. 38 Obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu (Gross domestic product at market prices, Eurostat, adres online: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table. do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00001&plugin=1). 19

(przeciętnie) lepiej rozwiniętych państw europejskiego obszaru walutowego, zaś wykres 3.2. pokazuje, że przyrosty produktywności pracy w latach 2002 2011 były znacząco większe w Polsce niż w strefie euro. Ten proces ma wymowę pozytywną, ale jego implikacje dla rozważań o przystąpieniu naszego kraju do Eurolandu mogą być daleko posunięte. Andrzej Sławiński zauważa, że skoro wydajność w Polsce rośnie szybciej niż w krajach rozwiniętych, to poziom stopy procentowej, który zapewnia równowagę w gospodarce i bilansie płatniczym, jest w przypadku Polski wyższy niż w strefie euro 39. Zdaniem Sławińskiego wejście do Eurolandu oznaczałoby tym samym długotrwałe ustalenie w polskiej gospodarce stopy procentowej na poziomie niższym niż ten, który zapewnia równowagę 40. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu (Labour productivity per hour worked, Euro per hour worked, Eurostat, adres online: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tsdec310). 39 Ekspert NBP ostrzega przed strefą euro, Money.pl, 20.12.2012 (adres online: http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/ekspert;nbp;ostrzega; przed;strefa;euro,48,0,1219888.html). 40 A. Sławiński, wypowiedź dla portalu ObserwatorFinansowy.pl, 18.01.2013 (adres online: http://www.youtube.com/watch?v=9zgh3vndhl4). 20