Kurs na innowacje czy dryf ku stagnacji? SZANSE I PUŁAPKI ROZWOJU POLSKI DO ROKU 2050 Maciej Bukowski 1 Instytut Badań Strukturalnych
Plan Wprowadzenie Polska u progu nowych wyzwań rozwojowych Zielona wyspa na burzliwym oceanie globalnych trendów Pułapka średniego dochodu jak nie wpaść w stagnację południowców? - innowacje - rynek pracy - regulacje Mądry Portugalczyk po szkodzie, Koreańczyk przed szkodą, a Polak..? Wzrost i ekologia - czy uniknięcie pułapki średniego dochodu musi oznaczać wyższe emisje? Podsumowanie polskie dylematy 2012/2050 2
Polska u progu nowych wyzwań rozwojowych Dwa wyzwania w dwóch dekadach transformacja ustrojowa i dołączenie do UE. Głęboka restrukturyzacja gospodarki, boom polskiej przedsiębiorczości, europeizacja agendy publicznej. Zielona wyspa symbol sukcesu dwudziestolecia reform. W ramach dotychczasowego modelu rozwoju nadal bardzo dużo do zrobienia m.in. reformy rynku pracy i reforma regulacji. Nowe wyzwania widoczne m.in. w strategii Europa 2020. Zrównoważony rozwój i innowacyjność jak i czy w ogóle musimy sprostać wymaganiom nowych czasów? 3
Zielona wyspa na burzliwym oceanie globalnych trendów 4 Image courtesy of Earth Sciences and Image Analysis Laboratory, NASA Johnson Space Center.
Trendy globalne Globalizacja wymuszająca konkurencyjność na wszystkich polach, w tym konkurencję regulacyjną i wyścig innowatorów Gospodarka liderów the winner takes it all, Postęp techniczny przebudowujący stare modele produkcji, premiujący wysokie kwalifikacje, unikalne know-how i kapitał kosztem taniej pracy (dezindustrializacja), Starzenie się ludności krajów bogatej Północy i szybkie bogacenie się ludnego Południa (przesunięcie biegunów gospodarki globalnej) Kurczące się zasoby naturalne i gwałtownie narastająca presja cywilizacyjna na środowisko w skali lokalnej, regionalnej i globalnej 5
PKB per capita względem USA Pułapka średniego dochodu porażki 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Strefa średniego dochodu Izrael Włochy Hiszpania Grecja Portugalia Polska Węgry Liniami przerywanymi zaznaczono strefę średniego dochodu ulokowaną orientacyjnie w granicach 50-70 proc. PKB per capita USA Źródło danych: Total Economy Database 6
PKB per capita względem USA Pułapka średniego dochodu sukcesy 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Strefa średniego dochodu Austria Finlandia Irlandia Japonia Korea Płd Chiny Polska Liniami przerywanymi zaznaczono strefę średniego dochodu ulokowaną orientacyjnie w granicach 50-70 proc. PKB per capita USA Źródło danych: Total Economy Database 7
Co decyduje o sukcesie lub porażce kraju o średnim dochodzie? Innowacje Rynek pracy Instytucje Ponad pułapką W pułapce Przed pułapką Wydatki na B+R jako proc. PKB, 2000-2010 Zatrudnienie w grupie 15-64 lat (proc.), 2000-2010 Miejsce w rankingu Doing Business 2012 Austria 2.38 70.7 32 Finlandia 3.53 69.5 11 Irlandia 1.31 67.1 10 Japonia 3.26 75.6 20 Korea Płd. 2.75 67.1 8 Izrael 4.50 58.8 34 Włochy 1.14 57.8 87 Hiszpania 1.15 62.3 44 Grecja 0.58 60.5 100 Portugalia 1.03 72.2 30 Polska 0.60 56.2 62 Węgry 0.98 56.8 51 Źródła: Eurostat, OECD, Bank Światowy 8
Polskie wyzwania Instytucje Regulacje i system prawny oraz instytucje otoczenia biznesu ustępujące konkurentom regionalnym i światowym, Wyspowo rozwinięta, nie w pełni przemyślana infrastruktura Rynek pracy Niska aktywność zawodowa i zatrudnienie, znaczące bezrobocie strukturalne, niska adaptacyjność zasobów pracy Szybkie starzenie się ludności i niedopasowania kwalifikacyjne Innowacje Niedokończona restrukturyzacja duża rola niskoproduktywnego rolnictwa, mała branż o wysokiej wartości dodanej Niska ranga innowacyjności w agendzie publicznej 9
Instytucje i regulacje Przewidywalne, czytelne otoczenie regulacyjne obniżające koszty transakcyjne, sprzyja rozwojowi przedsiębiorczości i długoterminowym inwestycjom. W efekcie w zglobalizowanym świecie coraz większe znaczenie zyskuje konkurencja regulacyjna zwycięzcy przyciągają kapitał, przegrani go tracą. Przejrzysty sposób tworzenia i wykonywania prawa przekłada się na poprawę jego jakości oraz zmniejszenie niepewności regulacyjnej. Kategoria Polskie instytucje na tle świata The Global Competitiveness Report 2011-2012 Miejsce (na 142) Uciążliwość regulacji rządowych 124 Efektywność wymiaru sprawiedliwości - rozstrzyganie sporów Przejrzystość polityki rządowej 93 Efektywność wymiaru sprawiedliwości - zaskarżanie decyzji rządu Ochrona interesów mniejszościowych akcjonariuszy 79 Ochrona własności intelektualnej 61 Prawa własności 54 Ochrona inwestorów 36 97 83 Źródło: World Economic Forum 10
Instytucje i regulacje Dobre instytucje Podnoszą zaufanie inwestorów do danego kraju, tworząc stabilny fundament jego długotrwałej pomyślności gospodarczej Zwiększają świadomość opinii publicznej blasków i cieni dokonywanych wyborów, a tą drogą racjonalizują politykę publiczną Są przygotowane na zmiany i zdolne do autoreformowania 11
Wikimedia Commons Zagrożenie: Modernizacja Munchhausenów Być może najtrudniejsze zadanie system musi zreformować sam siebie 12
Miliony Demografia i rynek pracy Obecna niska aktywność zawodowa Polaków obniża potencjał gospodarczy kraju. Problem pogłębia zmieniająca się struktura demograficzna i kurcząca się populacja w wieku produkcyjnym: 3,7 mln mniej w 2030 r., ok. 7 mln mniej w 2050 r. Tylko wzrost wskaźników zatrudnienia może złagodzić efekty przejścia demograficznego w nadchodzącym półwieczu. Jednak nawet w optymistycznych scenariuszach problemy demograficzne spowolnią polski wzrost utrudniając wyjście z pułapki średniego dochodu. 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Populacja i zasoby pracy w Polsce 2000-2050 nieaktywni bezrobotni pracujący ludność ogółem ludność 15-64 2000 2010 2020 2030 2040 2050 4 3 2 1 0-1 -2 1998-2011 Źródła wzrostu PKB w Polsce do 2050 roku 2010-2020 2021-2030 2031-2040 2041-2050 Poprawa produktywności pracy i kapitału Zmiana zasobów kapitału Zmiana zasobów pracy Średnioroczny wzrost gospodarczy (proc.) Źródło: symulacje IBS-CAST 2.0, scenariusz Niedokończone reformy 13
Innowacyjność jest procesem Wzrost napędzany innowacjami wymaga zbudowania potencjału innowacyjności (baza B+R, innowacyjne firmy) wytworzenia postawy pro-innowacyjnej w społeczeństwie i kultury kreatywności w sektorze prywatnym i publicznym Efekty gospodarcze pojawiają się po kilkunastu latach 14
Mądry Portugalczyk po szkodzie, Koreańczyk przed szkodą, a Polak..? Przykłady międzynarodowe: Korea Południowa wsparcie dla transferu technologii do koreańskich czeboli i zachęty do podejmowania własnych prac B+R jeszcze na etapie postępującej industrializacji i dominacji przemysłu ciężkiego. Wyjście obronną ręką z kryzysu lat 90-tych i utrzymanie szybkiego wzrostu. Finlandia innowacyjność jako priorytet po recesji lat 70. Lata 80-te m.in. założenie Tekes. Kilkanaście lat inwestowania w potencjał B+R oraz wspierania prywatnych innowacyjnych firm pozwoliły przestawić się na nowy motor wzrostu po rozpadzie ZSRR kluczowego partnera handlowego napędzającego prosty przemysł i wyrwać się z pułapki średniego dochodu. 15
Mądry Portugalczyk po szkodzie, Koreańczyk przed szkodą, a Polak..? Portugalia innowacyjność w centrum agendy publicznej od połowy pierwszej dekady XXI wieku. Zwiększenie wydatków państwa na B+R, proinnowacyjne ulgi podatkowe. Efekt poprawa potencjału innowacyjności, wzrost nakładów prywatnych i liczby innowacji Skutki gospodarcze wyrwanie się z pułapki średniego dochodu w perspektywie lat??? 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Wydatki na B+R, proc. PKB UE-27 - prywatne UE-27 - publiczne Polska - prywatne Polska - publiczne Portugalia - prywatne Portugalia - publiczne Źródło: Eurostat Innovation Union Summary Innovation Index UE-27 Polska Portugalia 2007 0,52 0,28 0,34 2008 0,53 0,29 0,37 2009 0,53 0,29 0,41 2010 0,53 0,30 0,43 2011 0,54 0,30 0,44 Budować potencjał innowacyjności należy zawczasu : Źródło: IUS 2011 nowy motor wzrostu poduszka bezpieczeństwa na czas kryzysu 16
Publiczne wydatki na B+R, % PKB, 2001-2009 Innowacje i polityka publiczna 1 Szwecja Austria Finlandia 0.8 Norwegia Francja Niemcy Korea Płd 0.6 0.4 Rosja Estonia Czechy Słowenia Belgia USA Szwajcaria Japonia Publiczne wydatki B+R uzupełniają i przyciągają nakłady prywatne Polska Chiny 0.2 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 Wydatki przedsiębiortw na B+R, % PKB, 2005-2009 UE15 Nowe państwa członkowskie Kraje spoza UE27 Źródło danych: Eurostat 17
Publiczne wydatki na B+R, % PKB, 2001-2009 Innowacje i polityka publiczna pozytywnie wpływając na innowacyjność gospodarki. 1 0.8 0.6 0.4 0.2 Szwecja Finlandia Austria Francja USA Niemcy Norwegia Holandia Dania Czechy Japonia Włochy Portugalia Słowenia Wielka Brytania Estonia Hiszpania Belgia Irlandia Polska Grecja Szwajcaria 0 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 Indeks Innovation Union Scoreboard, 2007-2011 UE15 Nowe państwa członkowskie Kraje spoza UE27 Źródło danych: Eurostat 18
Estonia nie tylko bogaci mogą być innowacyjni Efekty gospodarcze Summary Innovation Index 0.8 0.6 Kapitał ludzki Liczebność innowatorów 0.4 0.2 0.0 Jakość, otwartość, atrakcyjność systemu badań Tworzenie własności intelektualnej Współpraca i przedsiębiorczość Inwestycje firm Finansowanie i wsparcie Polska 2007 Polska 2011 Estonia 2007 Estonia 2011 Źródło: IUS 2011 19
Eco-Innovation Scoreboard 2011 Innowacyjność i ekologia Nieinnowacyjni ekologiczni 160 Finlandia Innowacyjni ekologiczni Szwecja Dania Hiszpania 130 Luksemburg Austria Niemcy Irlandia Słowenia Belgia Holandia UE27 Wielka Brytania 100 0,2 0,35 Czechy 0,5 Francja 0,65 0,8 Bułgaria Łotwa Węgry Rumunia Litwa Słowacja Polska Nieinnowacyjni nieekologiczni Malta Grecja Włochy Portugalia Estonia 70 Cypr 40 Innovation Union Scoreboard 2011 Innowacyjni nieekologiczni Ogólny potencjał innowacyjności pozwala rozwijać ekoinnowacje, które poprawiają efektywność wykorzystania zasobów i uodparniają gospodarkę na szoki surowcowe. UE15 Nowe Państwa Członkowskie Źródła danych: IUS 2011, EIS 2011 20
Rozwój i ekologia Trzy scenariusze wzrostu różna akceptacja dla wysiłku modernizacyjnego, różny kształt reform, różne wykorzystanie szans Nowy renesans Niedokończone reformy Utracona szansa 21
Wzrost gospodarczy 90% PKB per capita Polski względem USA 80% 70% 60% 50% 40% 30% 2000 2010 2020 2030 2040 2050 Strefa średniego dochodu Utracona szansa Niedokończone reformy Nowy renesans Źródło: IBS Scenariusze różnią się tempem wzrostu produktywności (inne scenariusze innowacji i efektywności regulacji) oraz rozwojem sytuacji na rynku pracy (różne reformy w reakcji na demografię). 22
Proste rezerwy wzrostu i efektywności Energochłonność przemysłu ciężkiego (TOE/mld euro) Emisyjność przemysłu ciężkiego (tco2e/mld euro) 600 3000 400 2000 200 1000 0 1998 2011 2024 2037 2050 Polska - dane historyczne Polska - projekcja 0 1998 2011 2024 2037 2050 UE - dane historyczne UE - projekcja Źródło: IBS Proste rezerwy efektywności wyczerpują się potencjał czysto imitacyjnej poprawy energochłonności i emisyjności polskiej gospodarki jest dziś znacznie mniejszy niż w przeszłości. 23
MtCO2e Czy uniknięcie pułapki średniego dochodu musi oznaczać wyższe emisje? 700 600 500 400 300 200 453 (1990) Emisje GHG w Polsce Ogółem, bez LULUCF 377 (2009) 100-80 procent względem 1990 0 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 654 571 465 Pomimo znaczącej poprawy energochłonności i emisyjności wynikającej z kontynuacji przeszłych trendów niezwiązanych z polityką klimatyczną (technologie, restrukturyzacja gospodarki) emisje w wariancie BAU będą rosły. Utracona szansa Niedokończone reformy Nowy renesans Źródło: IBS Zależność szybszy wzrost większe zużycie energii i emisje co nie musi jednak mieć miejsca przy odejściu od business-as-usual 24
Cena ropy (USD 2010/baryłka) Cena ropy (USD 2010/baryłka) Czy energia będzie droga? 120 100 80 60 40 20 Peak oil? Globalna produkcja ropy naftowej 1986-2011 140 120 100 80 60 40 20 Peak oil? Konsumpcja ropy w OECD 1984-2011 1984-1999 2000-2008 2009-2011 0 60 65 70 75 80 85 Produkcja ropy (mln baryłek/dzień) 0 35 37 39 41 43 45 47 49 51 53 Konsumpcja ropy naftowej (mln baryłek/dzień) Źródła danych: Bank Światowy, MAE, BP Niskoemisyjne technologie pozyskiwania i oszczędzania energii ograniczając zużycie paliw kopalnych zmniejszają uzależnienie rosnącej gospodarki od ograniczonych, drogich surowców energetycznych. 25
1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 A może niekoniecznie? 12 Koszt budowy 1 MW mocy elektrowni PV w USA (mln dol.) 3 Koszt budowy 1 MW mocy elektrowni wiatrowych w USA (mln dol.) 10 2.5 8 2 6 1.5 4 1 2 0.5 0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 0 Źródła danych: LBNL, SEIA/GTM, Bloomberg New Energy Finance. Ceny energii ze źródeł odnawialnych wykazują długoterminowy trend spadkowy osiągnięcie niesubsydiowanego grid parity dla technologii wiatrowych i solarnych w wybranych lokalizacjach możliwe będzie przed rokiem 2020, a w wypadku Polski do roku 2030. 26
Zielona transformacja i rynek pracy Potencjał zielonych miejsc pracy odpowiada a nawet przewyższa liczbę osób pracujących w tradycyjnej energetyce Przestawienie gospodarki na niskoemisyjne tory nie jest więc sprzeczne z reformami na rynku pracy, a może być nawet wobec nich komplementarne, Wykorzystanie tego potencjału wymagać jednak będzie zastąpienia tradycyjnych kompetencji, nowymi (green skills). 27
Bułgaria Czechy Rumunia Estonia Słowacja Polska Belgia Grecja Luksemburg Niemcy Słowenia W.Brytania Francja Malta Holandia Węgry Hiszpania Cypr Włochy Irlandia Finlandia Litwa Portugalia Austria Dania Szwecja Łotwa UE-27 UE-15 mld euro Zielona transformacja i kapitał ludzki 9 8 Koszty zewnętrzne największych emitentów w Polsce w 2009 roku 900 800 700 Koszty zewnętrzne największych emitentów w Europie w 2009 roku, euro per capita 7 6 5 4 3 2 1 0 Elektrownie Rafinerie Zakłady chemiczne Cementownie Inne 600 500 400 300 200 100 0 Szacowany przedział kosztów zdrowotnych (bez CO2) Koszt CO2 (zmiany klimatu) Szacowany przedział kosztów zdrowotnych (bez CO2) Koszt CO2 (zmiany klimatu) Źródło: EEA Korzyści dla zdrowia redukcja nie tylko CO2, ale i innych emisji. Wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa dbanie o zdrowie a więc też redukcja emisji coraz bardziej się opłaca, szczególnie w starzejącym się społeczeństwie. 28
Wzajemna zależność między wzrostem i niskoemisyjnością Szybki wzrost gospodarczy Innowacje Rynek pracy Instytucje Ekoinnowacje Zielone miejsca pracy, poprawa zdrowia Przewidywalne otoczenie niskoemisyjnych inwestycji Nowoczesna, rozwinięta, niskoemisyjna gospodarka 29
Polityka klimatyczna na świecie Nie dziwi więc, że nie tylko UE stawia na rozwój niskoemisyjnej gospodarki: USA polityka klimatyczna obecna na poziomie stanowym, inicjatywy Agencji Ochrony Środowiska (w tym faktyczny zakaz budowy nowych elektrowni węglowych bez CCS), zielone inwestycje w pakiecie stymulacyjnym, powołanie ARPA -E (Agencji Zaawansowanych Projektów Badawczych Energia) wzorowanej na wojskowej agencji badawczej DARPA. Rewolucja łupkowa odbierana jako przykład innowacji poprawiającej bezpieczeństwo energetyczne, ale też zapewniającej obniżenie emisji (elektrownie gazowe jako technologia pomostowa). Korea Południowa zielony wzrost jako centralny punkt nowej strategii rozwoju państwa. Chiny plan pięcioletni na lata 2011-2015 przewiduje ponad 100 mld dol. średniorocznych inwestycji w czystą energię i efektywność energetyczną, największy odbiorca technologii niskoemisyjnych na świecie szybko zwiększający własną produkcję oraz aktywność B+R w tej dziedzinie. 30
Negocjacje klimatyczne a polityka gospodarcza Niechęć do zobowiązań w ramach międzynarodowego porozumienia klimatycznego nie oznacza rezygnacji z udziału w globalnym wyścigu ku niskoemisyjności. 31
Polskie dylematy 2012/2050 Postawa reaktywna Postawa proaktywna Koncentrowanie się na bieżących problemach, skupienie się na stabilizacji sytuacji gospodarczej Inwestycje w potencjał rozwojowy przydatny za kilka-kilkanaście lat, podjęcie wysiłku kolejnej modernizacji 32
33 Dziękuję za uwagę