biblioteki publiczne w liczbach

biblioteki publiczne w liczbach ISSN 2083-6228 public libraries in figures Biblioteka Narodowa Instytut Ksià ki i Czytelnictwa

Biblioteka Narodowa Instytut Ksià ki i Czytelnictwa The National Library The Books and Readers Institute biblioteki publiczne w liczbach 2009 public libraries in figures 2009 Biblioteka Narodowa Warszawa 2011

Opracował zespół w Pracowni Bibliotekoznawstwa Instytutu KsiąŜki i Czytelnictwa w składzie: MAŁGORZATA JEZIERSKA BARBARA BUDYŃSKA DOMINIKA STĘPNIEWSKA Konsultacja: JERZY MAJ Komplet danych z Głównego Urzędu Statystycznego o działalności bibliotek oraz stanie ludności otrzymano w lipcu 2010 r. Opracowanie zakończono w grudniu 2010 r. ISSN 2083-6228 Biblioteka Narodowa Warszawa 2011 Opracowanie: Wydawnictwo BN al. Niepodległości 213, 02-086 Warszawa

PRZEDMOWA Biblioteki Publiczne w Liczbach 2009, kolejny trzydziesty dziewiąty rocznik analityczny stanu i działalności bibliotek publicznych, zawiera dane liczbowe zaczerpnięte z urzędowych wydruków GUS, sumujących sprawozdania bibliotek publicznych, sporządzane według jednolitego wzoru sprawozdawczego (arkusz K-03). Wszystkie wskaźniki zamieszczone w publikacji obliczone są na podstawie tych danych oraz informacji o liczbie mieszkańców, pozyskanych takŝe z GUS. W niektórych fragmentach Omówienia wybranych zagadnień wykorzystano równieŝ informacje ze sprawozdań opisowych wojewódzkich bibliotek publicznych oraz z innych pozastatystyczych źródeł informacji, co umoŝliwiło pełniejszy opis zjawisk. Układ Bibliotek Publicznych w Liczbach 2009 jest dokładnie taki sam jak poprzedniego rocznika, bowiem w arkuszu K-03 za 2009 r. GUS nie wprowadził zmian w stosunku do roku minionego. O zawartości i układzie tablic informuje szczegółowo rozdział Uwagi i objaśnienia do tablic. Utrzymano takŝe zasadę zamieszczania rozszerzonego komentarza, dotyczącego wybranych zjawisk, charakterystycznych dla bibliotek publicznych. Poszerzony komentarz poświęcono grupom szczególnej troski, coraz częściej korzystającym z oferty i usług bibliotek publicznych. Niniejszy rocznik ma szczególne znaczenie. Jest dziesiątym z kolei, ujmującym dane w układzie 16 województw i w trójstopniowej organizacji sieci. Zestawienia i komentarze, oprócz wnikliwej analizy aktualnego stanu, zasobów i aktywności bibliotek publicznych odwołują się takŝe do wskaźników ilustrujących ich dokonania w minionej dekadzie. Szczególną uwagę poświęcamy sytuacji bibliotek publicznych oraz próbie podsumowania efektów funkcjonowania w trójstopniowym układzie placówek, w okresie szybkich zmian w otoczeniu społecznym, kulturowym i technologicznym. Rocznik 2009 jest ostatnim, który podsumowuje działalność bibliotek publicznych w obecnym zakresie rzeczowym. W wyniku trwających od dwóch lat prac nad rozbudową arkusza K-03 spodziewane jest w przy- 7

szłym roku rozszerzenie zakresu danych zbieranych przez GUS. Intencją zespołu grupującego przedstawicieli GUS, BN, MKiDN oraz pracowników bibliotek publicznych, naukowych i pedagogicznych, pracującego nad propozycjami zmian, jest uzupełnienie arkusza o takie elementy opisu, które charakteryzują pomijane dotychczas zakresy prac i funkcji współczesnych bibliotek publicznych. Oddajemy rocznik z pewnym opóźnieniem. Zmiany w sposobie zbierania danych i przetwarzania w Głównym Urzędzie Statystycznym wpłynęły na zmianę trybu ich pozyskiwania przez BN. Wstępne podsumowanie wyników działalności bibliotek w 2009 r. ukazało się w wersji elektronicznej na stronie BN w połowie ubiegłego roku, tuŝ po obliczeniu danych i wskaźników w podstawowym zakresie. Mamy nadzieję, Ŝe pełna wersja bieŝącego rocznika, umoŝliwiająca łatwą i szybką orientację, a takŝe interpretację wyników z zakresu działalności bibliotek publicznych i rozmiarów czytelnictwa w róŝnych rejonach kraju, okaŝe się równie przydatna i Ŝyczliwie przyjęta przez odbiorców naszego opracowania. Zespół Redakcyjny

BIBLIOTEKI PUBLICZNE W 2009 R. Omówienie wybranych zagadnień STAN, DYNAMIKA, STRUKTURA SIECI STAN Badania statystyczne GUS wykazały, iŝ na koniec 2009 r. w Polsce funkcjonowały 8392 biblioteki publiczne i ich filie (o 28 placówek, tj. 0,3% mniej niŝ w roku poprzednim). Porównując stan sieci w ostatnim roku przed usamorządowieniem bibliotek publicznych (1989 r.) z rokiem sprawozdawczym, naleŝy zauwaŝyć, Ŝe sieć uległa redukcji o 18,6% (tj. o 1921 placówek). W początkowych latach przekształceń ustrojowych i administracyjnych kraju straty w sieci osiągały nawet 1,7% w skali roku (lata 1992-1993, 1996), od 2001 r. ich poziom utrzymywał się w granicach 0,6-0,8%. W omawianym roku, liczbowo i procentowo ubytek placówek bibliotecznych był niŝszy niŝ w poszczególnych latach ostatniej dekady. ZwaŜywszy na to oraz na fakt, iŝ w 2009 r. w siedmiu województwach na poziomie ogółem nie odnotowano spadku liczby placówek, a nawet w przypadku jednego z nich wzrost, moŝna by zaryzykować stwierdzenie, iŝ struktura sieci polskich bibliotek publicznych powoli stabilizuje się. Sieć bibliotek publicznych w Polsce tworzą w 1/3 biblioteki główne oraz w 2/3 ich filie biblioteczne (w tym wyspecjalizowane w obsłudze dzieci i młodzieŝy). W omawianym roku wewnętrzna struktura sieci ulegała zmianom. Wzrosła liczba bibliotek (z 2611 w 2008 r. do 2618 w 2009 r., tj. o 0,3%), natomiast sieć filii zmalała o 35 placówek (do 5774, tj. o 0,6%). Wyraźnie zaznaczyły się efekty prac porządkujących sytuację formalno-prawą bibliotek. Zmniejszyła się, prawie aŝ o połowę (o 49,1%, 28 placówek) kategoria bibliotek inne, w pozostałych rodzajach (oprócz wojewódzkich) odnotowano wzrost, największy w kategorii gmin wiejskich (o 15) oraz miejskie (o 14). W tym ostatnim przypadku moŝe to być takŝe wynik przekształceń statusu samych 9

jednostek administracyjnych (ze wsi na miasto). Niepokoić moŝe natomiast spadek liczby placówek wyspecjalizowanych w obsłudze dzieci i młodzieŝy; w ostatnim dziesięcioleciu liczba filii dla dzieci i młodzieŝy skurczyła się o 1/5 ich stanu (z 254 w 2000 r. do 204 w 2009 r.) oraz oddziałów dla dzieci (o 16,7%, z 873 do 727). Być moŝe ma to związek z trwającym od kilku lat niŝem demograficznym oraz zmniejszaniem się udziału mieszkańców wsi w ogólnym bilansie ludności Polski. Szczegółowe dane na temat zmian w liczebności sieci zawiera tabela A.1. oraz tablica 1. Tabela A.1. Biblioteki i filie w latach 1989, 2000-2009 Biblioteki i filie Lata Ogółem Miasta Wieś Przybyło/Ubyło* w kat. ogółem 1989 10313 3342 6971 2000 8915 3041 5874 1,5 2001 8849 2957 5892 0,7 2002 8783 2944 5839 0,7 2003 8727 2928 5799 0,6 2004 8653 2909 5744 0,8 2005 8591 2895 5696 0,7 2006 8542 2884 5658 0,6 2007 8489 2871 5618 0,6 2008 2009 * Poprzedni rok = 100%. 8420 8392 2894 2888 5526 5504 0,8 0,3 W 2009 r., jak wspomniano wcześniej, dotychczasowy stan sieci zachowało aŝ sześć województw lubelskie, łódzkie, opolskie, podlaskie, pomorskie oraz świętokrzyskie, w jednym (zachodniopomorskim) zwiększył się stan posiadania o 3 filie biblioteczne. Ubytki nastąpiły w pozostałych 9 województwach, największe w: dolnośląskim (o 8 placówek), podkarpackim i śląskim (po 5), mazowieckim (o 4) oraz lubuskim (o 3). 10

Proporcja miejskich i wiejskich bibliotek publicznych utrzymuje się od lat na stałym poziomie, nadal prawie 2/3 ogółu bibliotek i filii stanowią biblioteki wiejskie (65,6%), choć analogicznie do lat ubiegłych w 2009 r. więcej ubyło bibliotek na wsi (22 placówki, tj. 0,4% ich staniu sprzed roku). Były to jednak czterokrotnie mniejsze straty niŝ w 2008 r. (1,6%). Podobnie jak na poziomie ogółem, na wsi w czterech województwach (lubelskim, opolskim, świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim) nie odnotowano regresu sieci, w dwóch wzrost o jedną placówkę (w łódzkim i zachodniopomorskim), w pozostałych spadek nie przekraczający 0,5% stanu sieci sprzed roku (z wyjątkiem województwa lubuskiego, podlaskiego i śląskiego, gdzie ubytki były wyŝsze, odpowiednio: 2,3, 1,1, 1,7). W miastach natomiast w 2009 r. liczba placówek spadła (o 6); w roku poprzednim odnotowano wzrost. Rysunek A.1. Placówki biblioteczne w latach 2000-2009 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 2000 2002 2004 2006 2008 2009 miasta wieś ogółem WaŜnym miernikiem nasycenia siecią oraz jej wydolności jest wskaźnik określający wielkość rejonu obsługi, tzn. liczbę mieszkańców przypadających średnio jednej bibliotece lub filii. W wyniku redukcji sieci wskaźnik ten, rośnie od lat. W 2009 r., wzrósł niewiele, bo o 19 osób 1 i osiągnął poziom 4548 mieszkańców Polski (w 2008 r. 4529). W sze- 1 Pomimo wzrostu liczby ludności w Polsce oraz wprawdzie niewielkiej, ale jednak redukcji sieci. 11

ściu województwach zmalała średnia wielkość rejonu obsługi, co pokrywa się ze spadkiem w nich liczby ludności, z wyjątkiem zachodniopomorskiego, gdzie odnotowano przyrost liczby mieszkańców, ale przybyło takŝe placówek filialnych w stosunku do roku ubiegłego. Największy wzrost średniego rejonu obsługi odnotowano w województwie dolnośląskim (o 55 osób, tj. 1,2%), lubuskim (o 49, tj. 1,3%), mazowieckim (o 39, tj. 0,7%), pomorskim (o 31, tj. 0,5%) oraz śląskim i wielkopolskim (po 28 osób, odpowiednio: 0,5% i 0,6%). We wszystkich tych województwach nastąpiła redukcja sieci, z wyjątkiem pomorskiego, gdzie została utrzymana na poziomie sprzed roku, natomiast wyraźnie wzrosła liczba (powyŝej 10 tys.) mieszkańców w województwie. Układ województw pod względem liczebności rejonów obsługi (zob. tablica XIII/1) kształtuje się podobnie jak w 2008 r. PowyŜej 5 tys. osób w rejonie obsługi odnotowano w trzech województwach: pomorskim (6637), śląskim (5687) i mazowieckim (5270). Najmniej liczne rejony (poniŝej 4 tys.) utrzymują się w podkarpackim (3046), opolskim (3222), lubelskim (3589) oraz lubuskim (3885). Tabela A.2. Biblioteki i filie biblioteczne wyłączone z obsługi ogółem Lata Biblioteki nieczynne % w danym roku 2001* 73 0,8 2002 70 0,8 2003 71 0,8 2004 77 0,9 2005 77 0,9 2006 101 1,2 2007 89 1,0 2008 95 1,1 2009 90 1,1 * Od tego roku dysponujemy informacją nt. bibliotek nieczynnych. W powiatach, rejony o małej liczbie mieszkańców wynoszą poniŝej 2 tys. osób na 1 placówkę (dotyczy to powiatów ziemskich: leskiego, parczewskiego, wieruszowskiego, poddębickiego, brzozowskiego, biesz- 12

czadzkiego, skierniewickiego, przemyskiego). Najbardziej obciąŝone placówki znajdują się w powiatach grodzkich, ich rejon obsługi przekracza nawet 15 tys. osób (zob. tablica 22). W 2009 r. były to: m. Piotrków Trybunalski (25 937 mieszkańców), m. Białystok (18 418), m. Chełm (16 913) i m. Bytom (15 229). Oprócz m. Białystok, w pozostałych, wskaźnik ten w omawianym roku obniŝył się. Prawie w 6% (5,8) powiatów (wszystkie grodzkie) placówki obsługiwały rejony liczące powyŝej 10 tys. mieszkańców. Co roku ok. 1% placówek bibliotecznych jest wyłączonych z obsługi uŝytkowników, co ma wpływ na ograniczenie dostępności do usług bibliotecznych. Przyczyny zawieszania ich działalności są róŝne, np. remonty, trudności lokalowe, kadrowe. W 2009 r. takich placówek zarejestrowano 90 (o 5 mniej niŝ w roku ubiegłym). Większość z nich po pokonaniu trudności wraca do sieci, choć zdarzają się likwidacje lub kilkuletni stan zawieszenia. Sytuację w poszczególnych latach obrazuje tabela A.2. NIESAMODZIELNE PLACÓWKI BIBLIOTECZNE Liczba placówek połączonych z innymi instytucjami sukcesywnie spada, nadal jednak stanowią one 1/5 stanu sieci bibliotek publicznych 2. W ostatniej dekadzie tylko w latach 2001 i 2004 odnotowano ich przyrost 3. Odsetek placówek niesamodzielnych w stosunku do ogółu bibliotek i filii spadł z 21,0% w 2008 r. do 19,4% w 2009 r. Większość z nich funkcjonuje na wsi 81,7% (w 2008 r. 82,6%), toteŝ w miastach jest to zaledwie co 10 placówka (9,2%), na terenach wiejskich prawie co czwarta (24,7%). W roku 2009 odnotowano łącznie 1625 niesamodzielnych placówek, było to o 146 (8,2%) mniej niŝ w roku poprzednim (zob. tabela A.3.). 2/3 z nich to filie biblioteczne (1026 z 1625). Na tę liczbę składało się 210 bibliotek publiczno-szkolnych (o 5 mniej niŝ w roku poprzednim, tj. 2,3%), 1329 działających w strukturze ośrodka kultury lub innej instytucji kultury (mniej o 117; tj. 8,1%) oraz 86 w strukturach innych instytucji spoza sfery kultury (mniej o 24; tj. 21,8%). W omawianym roku we wszystkich województwach, z wyjątkiem opolskiego (wzrost o 2), zarejestrowano mniejszą liczbę placówek działających w strukturach połączonych. Najwięcej ubyło ich w województwach: lubelskim (o 21, tj. 14,4% ich stanu sprzed roku), dolnośląskim (18, 8,1%), kujawsko-pomorskim (17, 32,7%), mazowieckim (17, 19,1%), 2 W roku 2007 22,3% ogółu bibliotek i filii bibliotecznych, w 2006 23,4%, w 2005 24,2%; w 2004 r. 27,2%; 2003 r. 26,5%; 2002 r. 26,6%; w 2001 r. 27,7%. 3 W przypadku 2001 r. jest to takŝe wynik wykazywania placówek włączanych w struktury instytucji spoza sfery kultury. 13

małopolskim (12, 8,4%), zachodniopomorskim (12, 9,1%) oraz świętokrzyskim (11, 21,2%). Pomimo tych zmian, powyŝej 30% placówek sieci bibliotek publicznych pracujących nadal jako część większej struktury organizacyjnej funkcjonowało w województwie: opolskim (40,3% placówek), dolnośląskim (31,7%), warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim (po 31,3%). Najmniej takich zintegrowanych instytucji (poniŝej 10%) odnotowano, tak jak w roku ubiegłym, w województwach mazowieckim i śląskim oraz kujawsko-pomorskim (odpowiednio: 7,3; 7,5; 7,8). Tabela A.3. 14 Biblioteki i filie biblioteczne połączone ogółem Lata Ogółem Miasto Wieś RóŜnica w ogółem do poprzedniego roku 2000 1705 372 1333 2001* 2450 429 2021 +745 2002 2336 395 1941 114 2003 2317 391 1926 19 2004 2350 440 1910 +33 2005 2081 354 1727 269 2006 2002 338 1664 79 2007 1897 329 1568 105 2008 1771 308 1463 126 2009 1625 265 1360 146 * Od 2001 r. rejestrowano takŝe biblioteki włączone w struktury instytucji spoza kultury. Biblioteki (filie) publiczno-szkolne stanowiły 2,5% ogółu sieci bibliotek publicznych oraz prawie 13% wszystkich struktur połączonych, 91% z nich to placówki działające na terenach wiejskich. 14 z 210 bibliotek publiczno-szkolnych było jednocześnie włączonych w struktury ośrodków (domów) kultury 4, a następne 8 do instytucji spoza sfery kultury 5. Prawie 2/3 z nich (136) usytuowana była w pięciu województwach: zachodniopomorskim, warmińsko-mazurskim, wielkopolskim, łódzkim i mazowieckim. 4 Takie rozwiązania stosowane były na terenach wiejskich w województwach: lubuskim, podkarpackim i świętokrzyskim po 1, pomorskim 2, warmińsko-mazurskim 3 oraz łódzkim 6. 5 Wszystkie w zachodniopomorskim i bez zmian w stosunku do roku ubiegłego.

W 2009 r. wzrost liczby bibliotek (filii) publiczno-szkolnych odnotowano w województwach: łódzkim o 8, wielkopolskim o 2, dolnośląskim, kujawsko-pomorskim i lubelskim po 1. W województwie warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim ich udział w sieci bibliotek publicznych oscyluje wokół 10% (odpowiednio: 10,7 i 9,1). Biblioteki (filie) w strukturze ośrodka kultury lub innej instytucji kultury, to przede wszystkim placówki wiejskie (82,1%). W 2009 r. stanowiły niecałe 16% (15,8) ogółu placówek w sieci bibliotek publicznych oraz ponad 80% (81,8) wszystkich struktur połączonych. PowyŜej 1/4 sieci tego typu zarejestrowano w województwach: opolskim (32,5%), dolnośląskim (28,9%) i podkarpackim (29,0%). Biblioteki (filie) pozostające w fuzji organizacyjnej z instytucjami spoza sfery kultury to nadal 1% całej sieci bibliotek publicznych, chociaŝ takie formy organizacyjne są niezgodne z obowiązującym prawem. Są to głównie placówki włączone w struktury urzędów jednostek samorządu terytorialnego lub zespołów administrujących placówkami samorządowymi. Stanowiły one trochę ponad 5% (5,3) wszystkich połączonych organizmów, ponad 90% (90,7) z nich to placówki wiejskie. Od lat najliczniejsza ich grupa utrzymuje się w województwie zachodniopomorskim (w roku 2009 31 placówek, 8,1% stanu tej sieci) oraz opolskim (17, wzrost o 3! w stosunku do roku ubiegłego, 5,3% sieci). W 2009 r. najkorzystniejszą zmianę zarejestrowano w województwie mazowieckim, gdzie ze struktur organizacyjnych instytucji spoza sfery kultury wyłączono 8 placówek oraz dolnośląskim i zachodniopomorskim (po 6). Tylko w pięciu województwach w 2009 r. nie wykazano w ogóle tego typu fuzji. PUNKTY BIBLIOTECZNE Sieć bibliotek publicznych wspomagają punkty biblioteczne, których działalność powinna uzupełniać ofertę jej podstawowych ogniw 6. Jednak w ostatnim dziesięcioleciu ich liczebność zmniejszyła się prawie o połowę (o 40,2%). W 2009 r. odsetek punktów bibliotecznych w stosunku do sieci placówek w poszczególnych bibliotekach był bardzo zróŝnicowany, od poniŝej 5% (w śląskim i świętokrzyskim) do 42% w warmińsko-mazurskim (przy średniej dla Polski 17,5%). Liczba punktów w roku 2009 wynosiła 1469, tj. zmniejszyła się o kolejne 86 jednostek (5,5% ich stanu sprzed roku), z tego o 15 (2,8%) 6 Z powodu utrzymującej się tendencji marginalizowania punktów bibliotecznych w obsłudze uŝytkowników, w 2009 r. zrezygnowano z osobnego szczegółowego omówienia wyników ich działalności. Informacje te zostaną uwzględnione odpowiednio w rozdziałach: stan, dynamika i struktura sieci, czytelnicy, wypoŝyczenia oraz w zestawieniach tabelarycznych. 15

w mieście oraz o 71 (7%) na wsi. Analogicznie do struktury sieci prawie 2/3 punktów bibliotecznych funkcjonuje na obszarach wiejskich (64,2%). Na jedną placówkę w sieci przypadało 0,2 punktu bibliotecznego. Szczegółowe dane na temat stanu i wyników działalności punktów bibliotecznych zawiera tablica 11. Tabela A.4. Lata Punkty biblioteczne w latach 2005-2009 Punkty biblioteczne Ogółem Wieś Wieś w % ogółu 2005 1752 1159 66,2 2006 1670 1100 65,9 2007 1618 1063 65,7 2008 1555 1014 65,2 2009 1469 943 64,2 KOMPUTERYZACJA W omawianym roku 6167 spośród 8392 bibliotek publicznych i ich filii uŝytkowało komputery (73,5%). W stosunku do roku ubiegłego przybyło kolejnych 512 (tj. 9,1%) placówek bibliotecznych wyposaŝonych w ten sprzęt (w 2008 r. 579, tj. 11,4%). W miastach odsetek placówek skomputeryzowanych wzrósł do 86,4%, na wsi do 66,7% (2/3 placówek). Skomputeryzowane 7 są przede wszystkim biblioteki główne (96,8%), w tym wszystkie biblioteki szczebla wojewódzkiego i powiatowego, pozostałe w róŝnym stopniu: miejskie w 99,3%, miejsko-wiejskie w 96,8%, gmin wiejskich w 96,2% oraz inne w 86,2%. Mniej korzystnie przedstawia się komputeryzacja placówek filialnych, 62,9% z nich oferuje uŝytkownikom dostęp do komputera, w mieście 80,1%, na wsi połowa (54,4%). Naturalne jest zjawisko intensywnego wyposaŝania w zestawy komputerowe bibliotek w tych województwach, gdzie nadal brakowało sprzętu komputerowego w ok. 1/3 placówek (zob. tabela B.1.). Z 512 placówek 7 A właściwie posiadające komputery. 16

wzbogaconych w 2009 r. o sprzęt komputerowy 457 to filie biblioteczne, z tego 336 pracowało na terenach wiejskich (65,6%). Są one jednak słabiej wyposaŝane w sprzęt komputerowy, mniej niŝ połowa z całego zasobu komputerów pozyskanych w 2009 r., wzbogaciła biblioteki wiejskie (1099 z 2671 jednostek, tj. 41,1%). Tabela B.1. Odsetek placówek skomputeryzowanych 8 w latach 2004-2009 r. a procentowy przyrost bibliotek skomputeryzowanych w 2009 r.* Województwo % placówek skomputeryzowanych 2004** 2008 2009 % przyrost w 2009 r. w stosunku do 2008 r. warmińsko-mazurskie 51,3 82,8 83,7 0,8 małopolskie 46,8 76,7 82,2 7,0 pomorskie 45,0 74,4 79,8 7,2 mazowieckie 35,0 73,0 77,4 5,6 kujawsko-pomorskie 41,7 72,6 76,0 4,3 lubelskie 38,9 69,9 74,4 6,4 śląskie 31,2 64,1 73,9 14,6 lubuskie 17,0 66,9 73,5 8,5 podkarpackie 21,0 62,0 71,9 15,1 łódzkie 51,7 67,0 71,5 6,6 podlaskie 42,0 67,5 71,1 5,4 dolnośląskie 26,0 62,8 69,4 9,0 zachodniopomorskie 23,5 61,8 68,9 12,3 wielkopolskie 31,4 60,7 68,0 11,7 świętokrzyskie 13,5 51,7 62,8 21,6 opolskie 28,3 53,8 62,5 16,3 * Dane uszeregowano według odsetka placówek skomputeryzowanych w 2009 r. ** Pierwszy rok rejestracji przez GUS danych dotyczących komputeryzacji bibliotek. W porównaniu z rokiem 2008, w omawianym okresie, z mniejszą dynamiką przybywało w bibliotekach sprzętu komputerowego, co świadczy o nasyceniu nimi większości placówek. Jak juŝ wspomniano w roku 2009 pozyskały one 2671 komputerów, co oznacza wzrost o 9,2% (w 2008 r. 4473 jednostki, tj. o 18,2%). Dzięki temu stan posiadania 8 Mierzony procentem placówek dysponujących komputerem(ami) do ogółu bibliotek. 17

bibliotek i filii zwiększył się do 31 780 jednostek komputerowych (w 2008 r. 29 109). 25 392 (79,9%) spośród nich pracowało w bibliotecznych sieciach lokalnych lub innych instytucji, pozostałe jako jednostki autonomiczne. Rysunek B.1. Odsetek placówek skomputeryzowanych w 2008 r. a ich przyrost w 2009 r. W 2009 r. przeciętnie na jedną skomputeryzowaną placówkę w Polsce przypadało 5,2 komputera (w 2008 r. 5,1), a na jednostkę organizacyjną sieci w ogóle 3,8 (w 2008 r. 3,5). W mieście jedna komputeryzująca się placówka posiadała średnio 8 komputerów (2008 r. 7,8), przeciętna biblioteka lub filia w mieście w ogóle prawie siedem 6,9 (w 2008 r. 6,7). Na wsi, średnio jedna skomputeryzowana placówka posiadała 3,2 komputera (bez zmian do roku ubiegłego), a przeciętna biblioteka lub filia 2,1 (w 2008 r. 1,9). Najzasobniejsze w sprzęt komputerowy są miejskie biblioteki główne, najuboŝsze filie wiejskie. Sprzęt komputerowy skoncentrowany jest przede wszystkim w bibliotekach głównych dysponujących przeciętnie 8,1 jednostki na bibliotekę, filie biblioteczne posia- 18 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 kujawsko-pomorskie warmińsko-mazurskie małopolskie pomorskie mazowieckie lubelskie śląskie lubuskie podkarpackie łódzkie podlaskie dolnośląskie zachodniopomorskie wielkopolskie świętokrzyskie opolskie % skomp. w 2008 przyrost w 2009

dają niecałe 2 (1,8). W miastach odpowiednio: 14,9; 2,9; na wsi odpowiednio: 4,2; 1,2. W rozkładzie wojewódzkim największe nasycenie komputerami odnotowano w województwie warmińsko-mazurskim 5,35 komputera na placówkę w sieci (zestawienie rankingowe wg tego wskaźnika prezentuje tabl. XIII/2). PowyŜej 4. zestawów zarejestrowano w czterech województwach: mazowieckim 4,68, pomorskim 4,35, śląskim 4,15 oraz zachodniopomorskim 4,03. W kolejnych dziesięciu stan posiadania to ponad 3 zestawy, jedynie w podkarpackim było ich nieznacznie mniej, tj. 2,81 komputera na placówkę. Porównując zestawienie dotyczące stopnia skomputeryzowania bibliotek i filii oraz nasycenia ich sprzętem komputerowym, moŝna stwierdzić, Ŝe wysoki odsetek placówek w województwie dysponujących tym wyposaŝeniem nie musi przekładać się na wielość (bogactwo) uŝytkowanego sprzętu i odwrotnie. W województwie podkarpackim, gdzie na placówkę przypadają niecałe 3 komputery, odsetek placówek skomputeryzowanych sięga prawie 72%, w zachodniopomorskim natomiast bibliotek wyposaŝonych w komputery jest niecałe 70%, jednak przeciętna placówka w sieci dysponuje ponad 4 komputerami. Na terenach wiejskich przeciętnie na placówkę w sieci przypadają 2 komputery (2,1); najkorzystniej sytuacja kształtuje się w województwach: warmińsko-mazurskim 2,8 komputera na 1 placówkę (bez zmian w stosunku do roku ubiegłego) oraz w podlaskim 2,6 (w 2008 r. 2,3). W czterech województwach (dolnośląskim, opolskim, podkarpackim i wielkopolskim) ich liczba nie przekracza 2 komputerów. W miastach zasoby komputerowe są bogatsze, w województwie warmińsko-mazurskim na 1 placówkę sieci przypadało 11,8 komputera, mazowieckim 8,3, w kolejnych dziewięciu 7 i powyŝej. Najmniej zasobne pod tym względem były miasta w: śląskim 5,5, kujawsko-pomorskim i wielkopolskim po 5,9, dolnośląskim 6,0 oraz łódzkim 6,7. W rozkładzie powiatowym właśnie miasta na prawach powiatu (grodzkie) od lat zajmują górną część listy rankingowej powiatów o największej liczbie komputerów przypadających na 1 placówkę w sieci: m. Chełm (22,5 komputera na 1 placówkę), m. Olsztyn (17,3), m. Piotrków Trybunalski (16,7), m. Zamość (16,3). Najzasobniejsze powiaty ziemskie to na miejscu 35. i 36. ełcki i chojnicki (po 7,4 komputera na placówkę). Niewiele zmieniło się w wyposaŝeniu powiatu ziemskiego sejneńskiego, który dysponuje obecnie 0,6 komputera na 1 placówkę w sieci (w 2008 r. 0,4) i zajmuje wśród wszystkich powiatów nadal najniŝszą lokatę (więcej zob. tabl. 22). W 2009 r. ponad połowa komputerów wykorzystywanych w bibliotekach i filiach była dostępna dla czytelników (17 441 z 31 780, tj. 54,9%), w roku 19

ubiegłym było to 55,3%. Na wsi, gdzie nadal brakuje sprzętu komputerowego, ten którym dysponują biblioteki udostępniany jest w większości uŝytkownikom. W 2009 r. 8502 komputerów z 11 753 przeznaczono dla czytelników (tj. 72,3%, bez zmian w stosunku do 2008 r.). W miastach odsetek ten wynosił w 2009 r. 44,6%. Rysunek B.2. Wykorzystanie komputerów w 2004 r. 15% 21% 64% Wykorzystanie komputerów w 2009 r. 18% 26% 56% grom. i oprac. katalogi ewidencja Jak juŝ podkreślano w ubiegłorocznym omówieniu dostęp do Internetu to dla większości bibliotek standard usług. Ich poziom określany np. szybkością transmisji danych jest zapewne zróŝnicowany. Brak informacji na temat tych parametrów nie pozwala na określenie, np. ile bibliotek oferuje dostęp szerokopasmowy. W 2009 r. łącza do Internetu posiadało 90,2% komputerów (w 2008 r. 89,5%), z tego 15 892, tj. 55,4% (w 2008 r. 55,8%) było dostępnych dla czytelników; na wsi odpowiednio: 90,2% i 74,3% (w 2008 r.: 89,9 i 76,5). 20

W ujęciu procentowym odsetek komputerów wykorzystywanych do prac biblioteczno-bibliograficznych w stosunku do ogółu uŝytkowanych w bibliotekach oscyluje w granicach 40%. W 2009 r. słuŝyło temu 40,9% komputerów (w 2008 r. 39,8%) 9. Widać wyraźną zmianę sposobu ich uŝytkowania, większego wykorzystania do obsługi katalogów i baz informacyjnych oraz rejestracji ruchu księgozbioru (zob. rysunek B.2.). Potwierdzają to dane bezwzględne, w 2009 r. wzrosła liczba komputerów stosowanych do prac bibliotecznobibliograficznych, z 11 578 w 2008 r. do 13 028 w 2009 r. (tj. o 1450, 12,5%). Wykorzystanie sprzętu komputerowego do ewidencji czytelników i udostępnień wzrosło z 1914 do 2502 komputerów (tj. o 30,7% więcej niŝ przed rokiem), w mniejszym stopniu jako terminali katalogowych (z 3057 do 3530, tj. 15,5%) oraz w gromadzeniu, opracowaniu zbiorów i bibliografii z 6988 w 2008 r. do 7787 (o 11,4% więcej). Nadal niezadowalający jest stan wyposaŝenia placówek w biblioteczne programy komputerowe, co łączy się z wieloma aspektami ich działalności związanymi, np. z obsługą zbiorów, działalnością informacyjną, ewidencją wypoŝyczeń i czytelników, e-usługami. W 2009 r. ich wykorzystanie deklarowało 60,4% placówek (3722 z 6167) dysponujących komputerami (w 2008 r. 59,2%). Na obszarach wiejskich niecała połowa (47,7%) komputeryzujących się bibliotek i filii deklarowała posiadanie bibliotecznego programu komputerowego (w 2008 r. 46,5%); w miastach zdecydowana większość 79% (w 2008 r. 77,0%). Najczęściej uŝytkowanym programem jest nadal MAK (w 2009 r. 1575 wskazań, w zeszłym roku 1505), następnie: Sowa (1087), Libra (366), Aleph (184), Prolib (218), Patron (125). W 2009 r. dostęp do katalogów własnych w Internecie oferowało 1646 placówek bibliotecznych, co stanowi mniej niŝ 1/5 wszystkich funkcjonujących w tym okresie (tj. 19,6%) oraz 26,7% deklarujących posiadanie komputera, na wsi 349. Nie jest to nawet co dziesiąta placówka (odpowiednio: 6,3% i 9,5%). W rozkładzie powiatowym (podobnie jak w roku ubiegłym) wykazywane są powiaty, w których Ŝadna biblioteka nie wykorzystywała komputerów do prac biblioteczno-bibliograficznych (w 2009 r. były to nadal: sejneński oraz m. Piekary Śląskie). MoŜna wnioskować więc, Ŝe biblioteki wiejskie nadal oferują czytelnikom prawie wyłącznie dostęp do Internetu. Spośród 8502 komputerów przeznaczonych w placówkach wiejskich dla czytelników 7882 jednostek oferowało dostęp do Internetu (92,7%). Tylko 22,1% komputerów w bibliotekach wiejskich wykorzystywano do prac biblioteczno-bibliograficznych; przede wszystkim do opracowania zbiorów (78,9%), jako terminale katalogowe (13,2%) i przy ewidencji czytelników i wypoŝyczeń (10,2%). W bardziej zaawansowany i zróŝnicowany sposób 9 W 2004 r., pierwszym roku rejestracji danych, było to 47,4%. 21

wykorzystują nowe technologie biblioteki większe, w miastach, gdzie mogą przeznaczać je zarówno do prac biblioteczno-informacyjnych, jak i do biurowo-administracyjnych, promocyjnych. KSIĘGOZBIORY Na koniec roku sprawozdawczego księgozbiory bibliotek publicznych dysponowały 134 268 395 wol. ksiąŝek i czasopism oprawnych (bez zbiorów specjalnych), tj. o 994 189 wol. (0,7%) mniej w stosunku do roku 2008. Spadek liczebności księgozbiorów dotyczył zarówno bibliotek w miastach (o 357 718 wol., tj. 0,4 ich stanu sprzed roku), jak i na wsi (636 471 wol., tj. 1,2%). W bibliotekach wiejskich obniŝenie wielkości księgozbiorów, jest trendem wyraźnie widocznym w ostatniej dekadzie, o czym pisano w poprzednim roczniku 10. Zmniejszenie ich liczebności nie wskazuje na zjawiska wyłącznie negatywne. Księgozbiory muszą podlegać systematycznym selekcjom, przy jednoczesnym zakupie nowości wydawniczych. PoniewaŜ nie osiąga on poziomu co najmniej 18 wol. na 100 mieszkańców, wielkość księgozbioru przy celowej selekcji obniŝa się. W ujęciu procentowym udział nowych materiałów bibliotecznych w księgozbiorach ogółem w 2009 r. był mniejszy niŝ w roku poprzednim i wyniósł 3,2% (w 2008 r. 3,6%), w miastach 3,7% (w 2008 r. 3,9); na wsi 2,4 (w 2008 r. 3,0); z zakup 2,1 (w 2008 r. 2,7); w mieście odpowiednio: 2,2 (2,8); na wsi: 2,0 (2,6). Wskaźnik zasobności księgozbiorowej, mierzonej liczbą woluminów na 100 mieszkańców zmalał z 355 w 2008 r. do 352 wol. w 2009 r.; w miastach jego wartość spadła niewiele z 345 w 2008 r. do 344 wol. (w ostatnich latach systematycznie rósł), na wsi spadek był większy z 370 wol. do 365 (w latach 2004-2006 utrzymywał się na poziomie 378 wol.). Wartość wskaźników względnych i bezwzględnych zasobności księgozbiorowej jest pochodną wielu czynników, np. ruchu księgozbioru, a więc bilansu wpływów i ubytków, redukcji sieci przede wszystkim bibliotek wiejskich lub przejmowania bibliotek innych sieci, zmian demograficznych. W porównaniu do standardów zalecanych przez IFLA wielkość kolekcji w polskich bibliotekach publicznych jest wyŝsza, natomiast poniŝej tych zaleceń wpływ nowych publikacji (problem omówimy w dalszej części komentarza) 11. 10 Tylko w dwóch latach 2001 i 2005 odnotowano jego przyrosty (odpowiednio: 1,2% i 0,3%), w latach 2006-2008 spadki. 11 Wg IFLA wielkość kolekcji powinna się mieścić między 150 do 250 ksiąŝek na 100 mieszkańców, natomiast wskaźnik uzupełniania między 20 a 25 wol. na 100 mieszkańców w ciągu roku, ale polityka gromadzenia zbiorów musi uwzględniać takŝe inne specyficzne dla danego środowiska uwarunkowania lub sytuacje wyjątkowe, np. w bibliotekach dotkniętych powodzią. 22

W 2009 r. jedno województwo (świętokrzyskie) utrzymało poziom nasycenia księgozbiorem na 100 mieszkańców, cztery natomiast zwiększyły swoje zasoby: pomorskie i zachodniopomorskie znacząco (o 6 wol. na 100 mieszkańców), mazowieckie i podlaskie teŝ w istotnym zakresie (o 3 wol.). W pozostałych, wskaźnik obniŝył się, jednak nadal we wszystkich województwach, uzyskał wartość powyŝej zalecanej przez IFLA. Zasobem poniŝej 300 wol. na 100 mieszkańców legitymowały się województwa: pomorskie (260) oraz minimalnie lubelskie (299 wol.). PowyŜej 400 wol. na 100 mieszkańców zarejestrowano w województwach: podkarpackim (421 wol.), zachodniopomorskim (421 wol.) i opolskim (404 wol.). Szczegóły podano w tablicy XIII/5. Tabela C.1. Stan i przyrosty księgozbiorów w latach 2000-2009 Lata Księgozbiory (w tys. wol.) Przyrost/ubytek w % poprz. roku 2000 135 765 2001 135 246 0,4 2002 134 627 0,5 2003 134 238 0,3 2004 134 455 0,2 2005 135 129 0,5 2006 135 499 0,3 2007 2008 135 558 135 262 0,04 0,2 2009 134 268 0,7 W rozkładzie powiatowym widać natomiast, iŝ ok. 7% powiatów w Polsce nie osiąga wskaźnika zasobności księgozbiorowej na poziomie 250 wol. na 100 mieszkańców (zob. tabl. 22). Do powiatów o najniŝszej wartości tego wskaźnika (poniŝej 200 wol.) naleŝą: m. Zabrze (w 2009 r. wzrost wskaźnika z 155 wol. do 160 wol.), m. Bytom (spadek z 173 do 165), m. Radom (167, bez zmian w stosunku do roku ubiegłego), powiat ziemski grodziski (spadek z 194 do 176), m. Gdańsk (spadek z 179 do 176), m. Wrocław (spadek z 198 do 191), powiat ziemski malborski (spadek z 201 do 197) oraz warszawski zachodni (wzrost 23

z 198 do 199) 12. Natomiast górne pozycje listy rankingowej zajmują powiaty, w których księgozbiory liczą nawet powyŝej 700 wol. na 100 mieszkańców: powiat grodzki m. Katowice 838 (w 2008 r. 824 wol.) oraz powiaty ziemskie: leski 743 (749) i łobeski 715 (676). Rysunek C.1. Stan i przyrost księgozbiorów 2000-2009 0,6 0,4 0,2 0-0,2-0,4-0,6-0,8 2000 2004 2006 2007 2008 2009 136 135,5 135 134,5 134 133,5 133 przyrost w % poprz. roku księgozb. w tys. wol. Ponad 1% placówek bibliotecznych w Polsce posiada księgozbiory do 2000 wol. 13 (funkcjonują one zarówno w mieście jak i na wsi), łącznie do 5 tys. wol. 8,1%. Ponad połowa (51,5%) dysponowała w 2009 r. księgozbiorami o wielkości 10 001-50 000 wol.; 37,2% od 5001 do 10 000 wol. W mieście dominującą grupę stanowią placówki o księgozbiorze 10 001-50 000 wol. (ponad 73%); na wsi prawie połowa to placówki o wielkości księgozbioru od 5 001 do 10 000 wol. (49,9%), drugą co do wielkości grupę stanowią placówki o księgozbiorach od 10 001 do 50 000 (40,1%), Ŝadna placówka wiejska nie posiada zbioru powyŝej 50 tys. wol. Przeciętna wielkość księgozbioru przypadającego na jedną bibliotekę lub filię w 2009 r. zmalała i wynosiła 16 000 wol. (w 2008 r. 16 064 wol.), w mieście z 27 754 wol. do 27 688 wol., na wsi z 9943 wol. 12 Ma to zapewne takŝe związek z siecią placówek na określonym terenie i co za tym idzie wielkością rejonu obsługi, np. m. Bytom naleŝy do grupy o największym rejonie obsługi. 13 Wg IFLA minimalna wielkość zbioru w najmniejszej placówce nie powinna być mniejsza niŝ 2500 ksiąŝek. 24

do 9867 wol. Przeciętna wielkość dla biblioteki głównej w 2009 r. to 26 832 (w 2008 r. 26 883 wol.), filii bibliotecznej 11 088 wol. (w 2008 r. 11 202 wol.), filii dla dzieci 14 190 wol.; w mieście odpowiednio: 48 572, 17 191; 14 270; na wsi: 14 120, 8043, 6083. Tabela C.2. Lata Zakup nowości i ubytki w latach 2000-2009 Zakup nowości w wol. na 100 mieszkańców Ubytki w wol. na 100 mieszkańców 2000 5,5 9,5 2001 5,4 10,0 2002 5,2 8,9 2003 5,1 8,9 2004 6,6 9,6 2005 9,0 10,2 2006 9,2 10,6 2007 9,5 11,8 2008 9,6 12,9 2009 7,5 13,7 W omawianym roku, liczba ubytków kształtowała się na poziomie 2008 r. (ok. 5 mln. wol.), natomiast wpływy do bibliotek publicznych były niŝsze aŝ o 12,5% (zob. strukturę wpływów i ubytków w tabl. 6). W 2009 r. do bibliotek publicznych wpłynęło z zakupu, darów, wymiany, depozytów itp. łącznie 4 231 751 wol. (o 603 092 wol. mniej niŝ rok wcześniej). W miastach przybyło mniej o 7,6% ksiąŝek i czasopism oprawnych, na terenach wiejskich o 21,8%. Ponad 2/3 wpływów stanowił zakup ksiąŝek ze środków samorządowych oraz dotacji celowej MKiDN (67,6%, w 2008 r. 76%) i wynosił 2 861 302 wol. Wzrosła liczba ksiąŝek przejętych z innych bibliotek, w 2009 r. wyniosła 377 299 wol. (8,9% wszystkich wpływów, w 2008 r. 6,4%, 2007 r. 3,6%) 14. Reszta przybytków to wpływy pochodzące z innych źródeł 993 150 wol., tj. 23,5% (w 2008 r. 17,6%). 14 Najwięcej z tego źródła przybyło w województwie zachodniopomorskim 39,3% księgozbioru, m. in. w wyniku przejmowania księgozbiorów bibliotek innych sieci, np. pedagogicznych. 25

W 2009 r. z bibliotek publicznych wycofano 5 229 206 wol. księgozbioru, tj. 3,9% jego stanu sprzed roku (w 2008 r. 3,6%). Ubytki były wyŝsze o 300 258 wol. (tj. 6,1%). Wzrósł takŝe wskaźnik względnego poziom ubytków, z 12,9 wol. w 2008 r. do 13,7 wol. w 2009 r.; intensywniej prowadzono selekcję na obszarach miejskich tam wskaźnik wzrósł z 13,3 wol. do 14,5 wol. na 100 mieszkańców, na wsi w zasadzie utrzymał się na podobnym poziomie 12,4 wol. (w 2008 r. 12,5 wol.). Rysunek C.2. Zakup i ubytki w latach 2000-2009 w woluminach na 100 mieszkańców 14 12 10 8 6 4 2 0 2000 2002 2004 2006 2008 2009 zakup ubytki Największych selekcji księgozbiorów w 2009 r., powyŝej 20 wol. na 100 mieszkańców, dokonały biblioteki publiczne w województwach dolnośląskim (20,2 wol.), powyŝej 16 wol. ubytkowano w: warmińsko-mazurskim (19,9), lubelskim (19,0), lubuskim (17,6), zachodniopomorskim (16,9) i opolskim (16,1). W tych województwach takŝe w 2008 r. odnotowano wysokie wskaźniki ubytkowania księgozbiorów. NajniŜsze wskaźniki selekcji (poniŝej 10 wol.) zarejestrowano w: podlaskim 8,2 wol., świętokrzyskim 9,7 wol. oraz małopolskim 9,9 wol. W miastach w 2009 r. najwięcej ubytkowano w województwie dolnośląskim i warmińsko-mazurskim (po 22,8 wol.), na terenach wiejskich w zachodniopomorskim (21,9) oraz lubelskim (21,8). Efektywność wykorzystania zbiorów pozostaje bez zmian. Od 2007 r., wskaźnik określający poziom wypoŝyczeń na 1 jednostkę inw. (zob. 26

tablica 15) utrzymuje się poniŝej 1 wypoŝyczenia (0,9). W latach poprzednich rotacja zbiorów osiągała poziom 1,0 1,1 wypoŝyczeń na jednostkę zbiorów (łącznie ze zbiorami specjalnymi) w ciągu roku 15. PowyŜej jednego wypoŝyczenia na jednostkę zbioru w 2009 r. odnotowano w województwie lubelskim 1,2 (w 2008 r. 1,1); w województwach dolnośląskim, małopolskim, pomorskim i śląskim (po 1,0 i taki sam wynik zarejestrowano w roku poprzednim); najniŝszy wskaźnik efektywności wykorzystania księgozbioru miały województwa kujawsko-pomorskie, podlaskie i zachodniopomorskie (po 0,7, bez zmian w stosunku do roku ubiegłego). Po kilku latach stabilnego zasilania przez budŝet państwa zakupu nowości wydawniczych do samorządowych bibliotek publicznych, w 2009 r. kwota jaką przekazało MKiDN na ten cel została ograniczona o 2/3 (w stosunku do np. 2005 r.). Pomimo zwiększenia w omawianym roku wysokości udziału środków własnych, jakie powinna wnieść biblioteka do realizacji zadania (z 10 do 25%), w 2009 r. zakupiono 2 861 302 wol. ksiąŝek, mniej o 813 358 wol. (tj. 22,1%). W latach poprzednich zakup systematycznie rósł (w 2008 r. o 1,6%, w 2007 r. o 3,4%, w 2006 r. 1,8%, a w pierwszych dwóch latach przyznawania dotacji przyrost był znaczący: w 2004 o 29,1%, w 2005 r. o 36,2%). Do bibliotek wiejskich zakupiono o 24,9% (o 358 385 wol.) mniej niŝ rok wcześniej, w miastach o 20,4% (o 454 973 wol.). Wskaźnik zakupu, określany liczbą zakupionych ksiąŝek na 100 mieszkańców przekraczał w latach 2006-2008 poziom dziewięciu woluminów (zob. tabela C.2.) 16. Poprawa zaopatrzenia bibliotek w nowości wydawnicze była widoczna zarówno w miastach, jak i na terenach wiejskich, gdzie osiągano wyŝszy wskaźnik względnego zakupu ksiąŝek niŝ w miastach. W 2009 r. nastąpił spadek jego wartości zarówno na poziomie ogółem, jak i w przekroju miasto-wieś. W skali kraju spadł on z 9,6 wol. w 2008 r. do 7,5 wol. na 100 mieszkańców w 2009 r. (o 2,1 wol.), w miastach z 9,6 wol. do 7,6 wol. (o 2), na wsi z 9,7 do 7,3 wol. (o 2,2). We wszystkich województwach zarejestrowano spadek wskaźnika zakupu (zob. tablica XIII/6), największy w lubuskim (o 3,1 wol. na 100 mieszkańców), podkarpackim (o 2,7) i podlaskim (o 2,6). Osiem województw uzyskało zakup na poziomie średniej dla kraju w 2009 r. i powy- Ŝej. Pierwsze dwa województwa, które od kilku lat utrzymują się na czele listy rankingowej: mazowieckie ze wskaźnikiem 10,4 wol. na 100 mieszkańców 15 Jest to wskaźnik określający ogólną liczbę wypoŝyczeń w ciągu roku podzieloną przez ogólną liczbę zbiorów. 16 W 2008 r. osiągnął wartość 9,6 wolumina na 100 mieszkańców, w 2007 r. 9,5 wol., w 2006 r. 9,2 wol., w 2005 r. 9,0 wol. 27

(w 2008 r. 12,8 wol.) oraz podkarpackie 8,8 (11,5); miejsca ostatnie, takŝe od lat, zajmują: pomorskie 5,4 wol. (w 2008 r. 7,1), kujawsko-pomorskie 5,9 (8,3) oraz łódzkie 6,1 wol. (7,8). Rysunek C.3. Korelacja zasobności księgozbiorowej oraz ubytków i zakupu nowości* pomorskie lubelskie małopolskie mazowieckie wielkopolskie świętokrzyskie dolnośląskie łódzkie śląskie warm.-maz. kujawsko-pom. lubuskie podlaskie opolskie zachod.pom. podkarpackie 0 100 200 300 400 500 zbiory na 100 mieszk. ubytki na 1000 mieszk. zakupy na 1000 mieszk. * Na rysunku przyjęto wskaźniki zasobności księgozbiorowej (zbiory) na 100 mieszkańców, a wskaźnik zakupu oraz ubytków na 1000 mieszkańców dla uzyskania porównywalności skal. Analiza wyników na poziomie powiatów wskazuje, Ŝe niezaleŝnie od uzyskanego przez bibliotekę zewnętrznego wsparcia finansowego na działalność, zakup nowości wydawniczych utrzymuje się na wysokim poziomie w tych środowiskach, gdzie samorządy o biblioteki dbają, 28

wspierają je finansowo, nawet gdy zmniejszeniu ulegnie dotacja resortu kultury. Świadczy o tym ranking powiatów według wskaźnika zakupu ksiąŝek na 100 mieszkańców. Wprawdzie wskaźniki uległy obniŝeniu i to znacznie, wśród liderów nadal są te same powiaty co rok wcześniej: m. Krosno (spadek wskaźnika z 26,1 wol. do 22,2 wol.), następnie m. Jaworzno z 17,7 do 15,3, m. Warszawa z 17,9 do 15,3; powyŝej 14 wol. osiągnęły jeszcze: m. Tarnobrzeg, m. Jastrzębie-Zdrój oraz ziemski polkowicki. W dolnej strefie listy te same (!) powiaty co rok wcześniej, w trochę zmienionej kolejności: m. Konin (spadek wskaźnika z 1,9 do 1,7), Ruda Śląska (z 3,7 do 1,8), m. Elbląg (z 5,5 do 1,8), Toruń (z 4,2 do 2,2), Włocławek (z 3,8 do 2,2, ), m. Bytom (wzrost (!) z 2,1 do 2,2). W 2009 r. na ksiąŝki wydatkowano 60 535 210 zł, o 1/5 mniej niŝ rok wcześniej (tj. o 15 390 116 zł, 20,3%; w 2008 r. odnotowano wzrost o 4,6%), w bibliotekach miejskich 39 612 846 zł (o 19,0% mniej), w wiejskich 20 922 364 zł (mniej o 22,5%). Wydatki na zakup ksiąŝek w przeliczeniu na 1 mieszkańca zmalały do 1 zł 59 gr, tj. o 40 gr (w 2008 r. wynosiły 1 zł 99 gr). W miastach wydano 1 zł 70 gr (w 2008 r. 2 zł 10 gr), na wsi 1 zł 41 gr (w 2008 r. 1 zł 82 gr). Na 1 czytelnika wydatki nie przekroczyły 10 zł (spadek z 11 zł 63 gr w 2008 r. do 9 zł 24 gr w 2009 r., tj. o 2 zł 39 gr), w miastach wydano 8 zł 13 gr, na wsi 12 zł 45 gr. Przeciętnie na zakup 1 ksiąŝki biblioteki przeznaczyły w 2009 r. 21 zł 16 gr (w 2008 r. 20 zł 66 gr ). Średnia cena ksiąŝki w bibliotekach wiejskich była niŝsza niŝ w miastach i wynosiła 19 zł 34 gr (w 2008 r. 18 zł 75 gr), w mieście 22 zł 26 gr (w 2008 r. 21 zł 89 gr) 17. ZBIORY AUDIOWIZUALNE I ELEKTRONICZNE Ewidencja zbiorów audiowizualnych i elektronicznych pokazuje zmiany zachodzące, wprawdzie powoli, w strukturze nietradycyjnych zbiorów bibliotek publicznych. Zmniejszają się zasoby zbiorów audiowizualnych, coraz rzadziej gromadzone ze względu na starzenie się technologii w jakiej są zapisane, rosną zbiory dokumentów elektronicznych 18. Na 17 W 1999 r. wydatki na zakup ksiąŝek w przeliczeniu na jednego mieszkańca Polski nie przekraczały 1 zł (obecnie 1 zł 59 gr), w przeliczeniu na 1 czytelnika podwoiły się (z 4 zł 72 gr do 9 zł 24 gr). Te znaczne kwoty umoŝliwiły bibliotekom dopływ nowości, jednak niestety ograniczony poprzez zwiększającą się cenę bibliotecznej ksiąŝki (o 33,5%). 18 Niestety badania księgozbiorowe prowadzone w IKiCz wykazały, Ŝe w wielu bibliotekach brakuje wypracowanej polityki gromadzenia tego typu zbiorów, a kolekcje zbiorów elektronicznych powstają w sposób przypadkowy; zob.: A. Rusek: Zbiory audiowizualne i elektroniczne w bibliotekach publicznych. Raport z badań. Bibliotekarz 2010 nr 10 s. 22-27. 29

koniec 2009 r. zbiory audiowizualne i elektroniczne liczyły łącznie 2 598 230 jedn. inw., o 0,9% mniej niŝ w roku ubiegłym (w 2008 r. zarejestrowano wzrost o 1,6%). Na ten bilans wpłynął spadek liczby materiałów audiowizualnych o 40 574, tj. 1,6% oraz wzrost liczby dokumentów elektronicznych o 16 131 jedn. inw., tj. 15,3% (zob. tabela D.1.). Szybciej ubywa zbiorów audiowizualnych w bibliotekach miejskich (1,7%), bo teŝ tam są ich największe zasoby; na wsi zarejestrowano niewielki przyrost (o 0,3%). Stan liczbowy dokumentów elektronicznych powiększa się zarówno w miastach (w 2009 r. o 15,3%), jak i na wsi (o 14,8%). Powoli zwiększa się udział zbiorów audiowizualnych i elektronicznych oferowanych przez placówki wiejskie w ogólnej ofercie bibliotek publicznych. Nadal jednak 97,2% (w 2008 r. 97,3%) zbiorów audiowizualnych i elektronicznych znajduje się w placówkach miejskich, 90,4% dokumentów elektronicznych (w 2008 r. 90,3%) oraz 97,5% audiowizualnych (97,6 w roku ubiegłym). Tabela D.1. 30 Zbiory audiowizualne i elektroniczne w latach 2000-2009 Lata audiowizualne elektroniczne w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku 2000 2751,4 16,1 2001 2477,2 10,0 21,3 32,3 2002 2535,1 2,3 31,0 45,5 2003 2499,1 1,4 35,8 15,7 2004 2526,4 1,1 45,1 25,7 2005 2550,1 0,9 64,2 42,5 2006 2447,4 4,0 83,3 29,7 2007 2484,9 1,5 96,2 15,5 2008 2517,1 1,3 105,6 9,7 2009 2476,5 1,6 121,7 15,3 Zjawiska powyŝej opisane nie wpływają na zmianę w ogólnej strukturze zbiorów bibliotek publicznych. Przyrost alternatywnych zbiorów jest

tak mały, Ŝe nie zmienia to ich udziału w całości oferty bibliotecznej. Odsetek zbiorów audiowizualnych i elektronicznych w zasobach bibliotecznych ogółem utrzymuje się na poziomie niecałych 2% (1,9), materiały audiowizualne stanowiły 1,8% całości zbiorów (bez zmian w stosunku do roku ubiegłego), udział dokumentów elektronicznych wzrósł do 0,09% (w 2008 r. 0,08%). Udział materiałów audiowizualnych i dokumentów elektronicznych w zbiorach na wsi to 0,1%, w miastach 3,0% (bez zmian w stosunku roku ubiegłego). Tabela D.2. Udostępnienia* zbiorów audiowizualnych i elektronicznych w latach 2000-2009 Lata audiowizualne elektroniczne w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku 2000 4236,1 180,9 2001 3554,1 16,1 245,6 35,7 2002 3562,1 0,2 266,3 8,4 2003 3473,9 2,5 302,9 13,8 2004 3596,9 3,5 634,3 109,4 2005 3562,9 0,9 1259,8 98,6 2006 3222,4 9,6 1219,5 3,2 2007 2889,0 10,3 1261,9 3,5 2008 2959,1 2,4 1214,7 3,7 2009 3264,2 10,3 1305,2 7,5 * Łącznie na zewnątrz i na miejscu. W 2009 r. biblioteki publiczne umoŝliwiały dostęp do 2 476 526 jedn. inw. zbiorów audiowizualnych oraz 121 704 (!) jedn. inw. dokumentów elektronicznych. Trzeba jednak podkreślić, Ŝe w niniejszej analizie dysponujemy tylko wiedzą dotyczącą materiałów zapisanych na nośnikach fizycznych. W 2009 r. wykorzystanie w bibliotekach publicznych materiałów audiowizualnych łącznie na zewnątrz oraz na miejscu (zob. tabela D.2.), 31

wyraźnie wzrosło o 10,3% (w 2008 r. takŝe przyrost o 2,4%, ale w 2007 r. odnotowano wysoki spadek o 10,3%); w mieście zwiększenie o 10,1% (w 2008 r. o 2,7%), na wsi takŝe wzrost o 20% (w 2008 r. spadek o 11,5%). Podobnie sytuacja przedstawia się z wykorzystaniem dokumentów elektronicznych (na zewnątrz i na miejscu) w 2009 r. zarejestrowano przyrost ich wypoŝyczeń o 7,5% (rok wcześniej spadek o 3,7%); w mieście wzrost o 9,9% (w 2008 r. spadek o 5,3%), na wsi niewielki spadek o 0,3% (w 2008 r. wzrost o 1,5%). Obserwowana od lat niestabilność danych dotyczących zarówno stanu zbiorów audiowizualnych oraz dokumentów elektronicznych, jak teŝ ich wykorzystania, utrudnia interpretację ruchu zasobów i zakresu usług związanych z nimi. W 2009 r. udostępniono (na zewnątrz i na miejscu) łącznie 4 569 368 jedn. inw. materiałów audiowizualnych i dokumentów elektronicznych, co stanowiło 2,9% ogółu udostępnień w omawianym roku (audiowizualnych: 3 264 186 jedn. inw., tj. 2,1%; elektronicznych: 1 305 182 jedn. inw., tj. 0,8%). NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe przy obserwowanym spadku wypoŝyczeń ksiąŝek na zewnątrz i udostępnień na miejscu (o czym w dalszej części omówienia) pokazuje to zmianę w zainteresowaniach czytelników. CZYTELNICY Po raz pierwszy od pięciu lat, w 2009 roku odnotowano wzrost liczby czytelników korzystających z oferty sieci bibliotek publicznych (zob. tab. E.1.) 19. W omawianym roku zarejestrowano 6 553 760 osób (więcej o 23 806, tj. 0,4% populacji sprzed roku), jednak przyrost zarejestrowanych czytelników dotyczył placówek funkcjonujących w miastach (o 51 002 osób, tj. 1,1%), a na wsi ich populacja zmniejszyła się (o 27 196 osób, tj. 1,6%) 20. Trudno więc stwierdzić, czy wzrost ten miał charakter jednorazowy, czy teŝ jest początkiem zahamowania tendencji spadkowych, za czym mogą przemawiać niŝsze spadki liczby zarejestrowanych czytelników w 2008 r., niŝ w latach 2006-2007. Prawie 3/4 (74,4%) ogółu czytelników korzysta z placówek miejskich (w 2008 r. 73,9). Odnosząc to do struktury sieci (w przekroju miasto-wieś) widoczne jest odwrócenie proporcji pomiędzy usytuowaniem placówek bibliotecznych a korzystającymi z nich uŝytkownikami. 19 W 2004 r., w pierwszym roku regresu czytelnictwa ubytek liczby czytelników wyniósł poniŝej 1% (0,9) w stosunku do roku poprzedniego, w następnych latach spadki były wyŝsze: w 2005 2,3%, w latach 2006-2007 4,3%, w 2008 r. 2,8%. 20 W latach 2004-2007 większy procentowo i liczbowo ubytek czytelników następował w miastach, niŝ na wsi; w 2008 r. większy procentowo spadek czytelników zarejestrowano na terenach wiejskich o 3,6%, niŝ w miastach 2,5%. 32

Z punktów bibliotecznych korzystały w 2009 r. 101 124 osoby, tj. z górą 4 tys. (3,9%) mniej niŝ rok wcześniej. Czytelnicy obsługiwani przez punkty biblioteczne to zaledwie 1,5% osób korzystających z usług bibliotecznych (w miastach 1,0%, na wsi 3,0%) oraz 0,26% ogółu mieszkańców Polski. Tabela E.1. Czytelnicy ogółem i w punktach bibliotecznych w latach 2000-2009 Lata Czytelnicy ogółem Czytelnicy w punktach bibliotecznych (w tys.) przyrost/ ubytek* (w tys.) przyrost/ ubytek* 2000 7391,6 179,1 2001 7436,2 0,6 155,0 13,4 2002 7508,6 1,0 140,9 9,1 2003 7576,4 0,9 139,3 1,1 2004 7508,5 0,9 133,2 4,3 2005 7337,3 2,3 125,5 5,8 2006 7023,3 4,3 117,7 6,3 2007 6719,1 4,3 114,7 2,5 2008 6530,0 2,8 105,2 8,3 2009 6553,8 0,4 101,1 3,9 * W % poprzedniego roku. W roku 2009, tylko cztery województwa wykazały zwiększenie liczby zarejestrowanych czytelników, znaczące w mazowieckim o ponad 58! tys. (tj. o 6,7%) czytelników więcej niŝ w roku poprzednim, a złoŝył się na to ich przyrost w miastach (o 8,8%) oraz spadek na wsi (o 0,6%); w pozostałych trzech województwach przyrosty były mniejsze: w dolnośląskim o 4773 osoby (o 0,9%), opolskim o 1087 (tj. 0,7%) oraz wielkopolskim o 2106 (tj. 0,4%). W ujęciu procentowym, największe straty w populacji czytelników zarejestrowano w województwach: łódzkim i warmińsko-mazurskim (po 1,9% w stosunku do liczby czytelników w 2008 r.), kujawsko-pomorskim i śląskim (po 1,5% mniej) oraz lubelskim (o 1,3%). W pozostałych województwach straty wynosiły od 0,2% do 0,7%. W miastach wzrost czytelników, oprócz mazowieckiego, odno- 33