biblioteki publiczne w liczbach

Transkrypt

1 biblioteki publiczne w liczbach public libraries in figures Biblioteka Narodowa Instytut Ksià ki i Czytelnictwa

2 Biblioteka Narodowa Instytut Ksià ki i Czytelnictwa The National Library The Books and Readers Institute biblioteki publiczne w liczbach 2007 public libraries in figures 2007 Biblioteka Narodowa Warszawa 2008

3 Opracował zespół w Pracowni Bibliotekoznawstwa Instytutu KsiąŜki i Czytelnictwa w składzie: MAŁGORZATA JEZIERSKA BARBARA BUDYŃSKA DOMINIKA STĘPNIEWSKA Konsultacja: JERZY MAJ Oprogramowanie komputerowe: ANNA HALLAY Komplet danych z Głównego Urzędu Statystycznego o działalności bibliotek oraz stanie ludności otrzymano w lipcu 2008 r. Opracowanie zakończono w listopadzie 2008 r. ISBN ISSN Biblioteka Narodowa Warszawa 2008 Opracowanie i druk: Wydawnictwo BN al. Niepodległości 213, Warszawa

4 PRZEDMOWA Biblioteki Publiczne w Liczbach 2007 to XXXVII rocznik tej serii. Zawiera dane opisujące aktualną kondycję polskiego bibliotekarstwa publicznego, a takŝe zmiany w samych bibliotekach jak i otoczeniu społecznym i technologicznym, rzutujące na ich funkcjonowanie w omawianym roku. W 2007 r. układ rocznika zarówno części tekstowej, jak i tabelarycznej pozostaje w stosunku do roku poprzedniego w niezmienionej postaci. Staraliśmy się o utrzymanie takiego samego zakresu i układu materiału statystycznego oraz jego analizy, aby umoŝliwiało to porównywalność danych i wskaźników w perspektywie wieloletniej. Ostatnie zmiany wprowadzono w 2004 r. i dotyczyły one informacji o sytuacji formalno-prawnej i komputeryzacji bibliotek publicznych. Wprowadzone takŝe wówczas i kontynuowane w bieŝącym roczniku są informacje o stanie liczbowym i wykorzystaniu dokumentów elektronicznych, liczbie bibliotek funkcjonujących w obiektach przystosowanych do obsługi osób niepełnosprawnych, wydatkach na prenumeratę czasopism, oraz rozbudowane tablice dotyczące stanu i uzupełniania zbiorów, struktury wypoŝyczeń. O zawartości rocznika i układzie tablic szczegółowo informujemy w Spisie treści oraz w Uwagach i objaśnieniach do tablic. W poprzednim roczniku zaproponowaliśmy rozszerzanie komentarza o wybrane zjawiska, determinujące działalność bibliotek publicznych, charakterystyczne dla danego roku, wykraczające poza statystyczną analizę danych pozyskiwanych z GUS. W 2006 r. zamieściliśmy poszerzone omówienie problemów związanych z komputeryzacją bibliotek publicznych w Polsce. W komentarzu za 2007 r. rozbudowaliśmy, w stosunku do lat poprzednich, informacje dotyczące statusu formalnoprawnego i organizacyjnego bibliotek publicznych. Uznaliśmy, Ŝe problemy organizacyjne bibliotek, szczególnie sytuacja bibliotek połączonych lub działających w strukturach innych instytucji, jest waŝnym czynnikiem wpływającym na działalność bibliotek publicznych, ich pozycję 7

5 w środowisku lokalnym, moŝliwości pozyskiwania środków pozabudŝetowych na działalność. O wadze problemu mogą świadczyć dyskusje prowadzone w środowisku zawodowym na formalnych i nieformalnych spotkaniach oraz w prasie fachowej, a takŝe na internetowych forach dyskusyjnych. Dyskusje te charakteryzuje niejednoznaczność ocen tego typu rozwiązań organizacyjnych, róŝniących bibliotekarzy i samorządowców, a towarzyszą im emocje ich zwolenników i przeciwników. Postulaty utrzymania w ustawie o bibliotekach zapisu zakazującego łączenia bibliotek o róŝnych zadaniach i odmiennych grupach odbiorców ich usług lub z innymi instytucjami towarzyszyły takŝe działaniom Zespołu ds. opracowania załoŝeń i projektu ustawy o bibliotekach powołanemu przez Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich. Zespół Redakcyjny 8

6 BIBLIOTEKI PUBLICZNE W 2007 R. Omówienie wybranych zagadnień STAN I STRUKTURA SIECI Na koniec 2007 r. zarejestrowano w Polsce według danych GUS 8489 bibliotek publicznych i ich filii, tzn bibliotek głównych i 5864 filie biblioteczne. W stosunku do roku 2006 sieć bibliotek publicznych zmniejszyła się o 53 placówki (tj. o 0,6%). W ujęciu procentowym była to redukcja sieci na tym samym poziomie co w 2006 r. w stosunku do 2005, jednak liczbowo ubyło 4 placówki więcej. Po latach 90., kiedy to straty w sieci w skali roku sięgały nawet 1,7% ( i 1996 r.) jej stanu, od 2001 r. ich poziom utrzymuje się w granicach 0,6-0,8%. W ostatnim pięcioleciu średnioroczne tempo redukcji sieci utrzymuje się na poziomie 0,7% i jest prawie o połowę niŝsze w porównaniu z pierwszym dziesięcioleciem, po usamorządowieniu bibliotek stopnia gminnego (1,3%). W porównaniu z 1989 r. sieć bibliotek publicznych uległa redukcji o 1824 placówki, tj. o 17,7%. Szczegółowe dane na temat zmian w liczebności sieci zawiera tabela A.1. W 2007 r. utrzymała się tendencja większego spadku liczby instytucji bibliotecznych na wsi niŝ w miastach (na wsi ubyło 40 placówek, tj. o 0,7%; w miastach 13, o blisko 0,5%). Placówki na wsi nadal stanowią 2/3 ogółu bibliotek publicznych w Polsce (66,2%). Na zmiany liczebności bibliotek publicznych w 2007 r. złoŝył się ubytek 59 filii bibliotecznych oraz wzrost liczby bibliotek macierzystych (o 6) 1. Odnotowano wzrost w kategorii bibliotek gmin miejsko-wiejskich (o 5) oraz w kategorii inne (o 2), spadek o 1 wśród bibliotek gmin wiejskich; w pozostałych nie zarejestrowano zmian. Od kilku lat obserwowano 1 Wzrost odnotowano w województwach: dolnośląskim (o 3), lubelskim (o 2), lubuskim i podkarpackim (o 1). MoŜe być on pochodną porządkowania stanu prawnego i organizacyjnego bibliotek, np. w wyniku restrukturyzacji sieci w gminie, nadania statusu biblioteki głównej jednej z kilku bibliotek w gminie, dotychczas traktowanych równorzędnie. 9

7 spadek liczby bibliotek określanych w formularzu K-03 jako inne ; nadal jednak stanowią one 2,6% bibliotek głównych. Najwięcej tego typu bibliotek odnotowuje się w województwach podkarpackim (w 2007 r. 39) oraz warmińsko-mazurskim (10). Tabela A Biblioteki i filie w latach Biblioteki i filie Lata Ogółem Miasta Wieś Przybyło/Ubyło* w kat. ogółem , , , , , , , , , , , , , , , , , ,6 * Poprzedni rok = 100%. W 2007 r. ubytki w sieci bibliotek publicznych nastąpiły w 13 województwach. W łódzkim i świętokrzyskim zwiększono stan posiadania (wykazały one po 1 placówce więcej), w podkarpackim utrzymała się liczebność sieci na tym samym poziomie, co w 2006 r. Największe liczbowo ubytki zano-

8 towano w województwie warmińsko-mazurskim (9 placówek), mazowieckim, pomorskim i wielkopolskim (po 8 placówek) oraz w dolnośląskim i śląskim (po 4) 2. W ujęciu procentowym w dwóch województwach ubytki w sieci przekroczyły 2% stanu ich posiadania z 2006 r.: w warmińsko-mazurskim 2,6% i pomorskim 2,3%. W pozostałych województwach spadek procentowy był niŝszy, w wielkopolskim (o 1,1%), mazowieckim i podlaskim (o 0,8%), dolnośląskim i opolskim (o 0,6%), lubelskim, śląskim i zachodniopomorskim (o 0,5%), w pozostałych 3 województwach (od 0,2% do 0,4%). Redukcja sieci ma bezpośredni wpływ na zwiększanie się rejonów obsługi, tzn. liczby mieszkańców przypadających średnio jednej placówce (bibliotece lub filii) 3, co moŝe negatywnie wpływać na realizację potrzeb czytelniczych mieszkańców. W 2007 r. wskaźnik ten wzrósł o kolejne 27 osób i osiągnął poziom 4490 mieszkańców Polski w przeliczeniu na 1 placówkę biblioteczną (w 2006 r. wynosił on 4463). W województwie pomorskim średni rejon obsługi przekroczył 6,5 tys. osób (6541), w śląskim i mazowieckim liczył ponad 5 tys. (odpowiednio: 5574 i 5215), w kolejnych dziewięciu województwach rejony obsługi przekraczały 4 tys. mieszkańców na 1 placówkę. Najkorzystniejsza sytuacja (najmniej liczne rejony) jest w województwach: podkarpackim (2992 mieszkańców na 1 placówkę, bez zmian w stosunku do 2006 r.), opolskim (3221), lubelskim (3598) oraz lubuskim (3763). Zmiany, jakie zaszły w liczebności rejonów obsługi w 2007 r., nie wpłynęły zasadniczo na układ województw według liczby mieszkańców na 1 placówkę, przesunięcia odnotowano w obrębie 5-7 miejsca (zob. tablica XIII/1). W dwóch województwach: świętokrzyskim i łódzkim nastąpiło zmniejszenie liczebności obsługiwanego rejonu, podkarpackie utrzymało stan sprzed roku 4. W pozostałych województwach zarejestrowano wzrost, najwięcej w: pomorskim (o 172 osoby, tj. 2,7%), warmińsko-mazurskim (o 111, takŝe o 2,7%), wielkopolskim (o 63, tj. 1,4%) oraz mazowieckim (o 59, tj. 1,1%). W układzie powiatowym zarejestrowano niewiele zmian. Górną część listy rankingowej (mała liczba mieszkańców w rejonie) zajmują słabo zaludnione powiaty ziemskie, dolną powiaty grodzkie 5. Pierwszy powiat grodzki m. Jaworzno znajdował się na 279. pozycji (rok wcześniej 285.). 2 Województwa mazowieckie i warmińsko-mazurskie, takŝe w roku ubiegłym naleŝały do grupy województw o największych stratach w sieci. 3 Nie bez wpływu są takŝe zmiany demograficzne, migracje itp. 4 Wynika to między innymi ze wzrostu lub utrzymania stanu liczbowego placówek w tych województwach. 5 Wskaźnik rejonu obsługi jest wypadkową liczby mieszkańców i nasycenia siecią, choć ten pierwszy jest dominujący. 11

9 Ponad 40% powiatów ogółem obsługuje rejony o liczebności powyŝej 4 tys. mieszkańców na 1 placówkę, w tym w 23 powiatach grodzkich (6,1%) biblioteki obsługiwały rejony liczące powyŝej 10 tys. mieszkańców (zob. tablica 22). Rysunek A.1. Placówki biblioteczne w latach miasta wieś ogółem W 2007 r. najmniej liczne rejony występowały w powiatach ziemskich: leskim (1397 mieszkańców na 1 placówkę), parczewskim (1648), wieruszowskim (1686), poddębickim (1746), brzozowskim (1808). Wśród powiatów grodzkich najmniejsza liczba osób w rejonie obsługi przypadała miastom: Jaworzno (5307 mieszkańców na 1 placówkę), Sopot (5593), Piekary Śląskie (5906), Krosno (5935). We wszystkich wymienionych powiatach liczba mieszkańców w rejonach obsługi zmniejszyła się w stosunku do 2006 r., jednak nie wpłynęło to na układ rankingu. Dolne pozycje listy powiatów uszeregowanej według kryterium liczebności mieszkańców w rejonie obsługi takŝe są bez zmian. Najwięcej mieszkańców w rejonie obsługi przypadało nadal w mieście Piotrków Trybunalski ( mieszkańców, o 160 osób mniej niŝ przed rokiem), następnie w Białymstoku (19 610), Chełmie (16 946) i Bytomiu (16 797). Wpływ na ograniczenia dostępności do usług bibliotecznych ma tak- Ŝe fakt wyłączania bibliotek lub filii bibliotecznych z ich normalnego 12

10 toku pracy. Od 2001 r. GUS rejestruje placówki, wykazywane w arkuszu K-03 jako nieczynne, tzn. te które z róŝnych powodów zawieszały w analizowanym roku swoją działalność podstawową (choć formalnie nie przeprowadzono procedury likwidacji) 6. W roku 2007 zarejestrowano ich mniej niŝ w 2006, ale stanowiły one nadal 1,0% całej sieci bibliotek publicznych. Sytuację w poszczególnych okresach obrazuje poniŝsze zestawienie: Lata Biblioteki nieczynne % w danym roku ,8% ,8% ,8% ,9% ,9% ,2% ,0% WaŜnym aspektem funkcjonowania i rozwoju sieci bibliotek publicznych jest ich status formalno-prawny i organizacyjny. Problemowi bibliotek łączonych (publiczno-szkolnych, działających w strukturze instytucji kultury lub instytucji spoza sfery kultury), takŝe w kontekście dyskusji nad ustawą o bibliotekach, środowisko bibliotekarskie poświeciło w ubiegłym roku wiele miejsca, m.in. na forum EBIB-u. W komentarzu za 2007 r. nadajemy temu problemowi większą rangę niŝ w latach poprzednich 7. Łączenie bibliotek publicznych i ich filii z innymi instytucjami nie jest zjawiskiem nowym, o występowaniu takich rozwiązań organizacyjnych w sieci bibliotek publicznych sygnalizowano juŝ w latach 60. i 70. ubiegłego stulecia, a więc na długo przed zmianami społeczno-politycznymi lat 90. W poszczególnych okresach dokonywano fuzji z róŝnym natęŝeniem, wyraźne ich nasilenie nastąpiło po usamorządowieniu bibliotek publicznych (po 1989 r.). W tym okresie środowisko bibliotekarskie podejmowało wiele inicjatyw, aby ograniczyć działania 6 Zawieszanie działalności moŝe wynikać z róŝnych powodów: remontu, utraty lokalu, choroby pracownika. Biblioteki w następnych latach wznawiają działalność lub są likwidowane. 7 Systematyczna analiza zjawiska jest moŝliwa od 2001 r., bowiem od tego roku GUS wprowadził moŝliwość określenia w formularzu K-03 statusu biblioteki: czy biblioteka jest instytucją samodzielną, czy teŝ działa w strukturze innej instytucji. Wcześniej zbierano dane o bibliotekach publiczno-szkolnych. 13

11 niekorzystne dla bibliotek. Ich efektem była nowelizacja ustawy o bibliotekach w roku W 2007 r. łącznie odnotowano 1897 bibliotek i filii połączonych z innymi instytucjami, o 105 (5,2%) mniej niŝ w 2006 r. (2002) oraz o 184 mniej niŝ w 2005 r. (2081), a procentowy ich udział w sieci w stosunku do ogółu placówek spadł z 23,4% w 2006 r. do 22,3% (tj. o 1,1). Jednak mimo funkcjonowania, od ponad sześciu lat, zakazu łączenia bibliotek z innymi jednostkami organizacyjnymi, liczba tak zorganizowanych placówek przekracza nadal 1/5 liczebności sieci 9. Łączenie bibliotek publicznych z innymi instytucjami jest zjawiskiem społecznie istotnym ze względu na utrzymujący się jego poziom. Jest równieŝ zjawiskiem niekorzystnym z punktu widzenia bibliotekarskiego, tym bardziej, iŝ prawie 83% (82,7) z nich znajduje się na wsi (w 2006 r. 83,1%). W 2007 r. na poziomie poszczególnych województw sytuacja była zróŝnicowana. Do 20% ogółem placówek połączonych (publiczno-szkolnych, w strukturach instytucji kultury lub spoza sfery kultury) w stosunku do ogółu funkcjonujących w województwie zarejestrowano w: śląskim (10,1), mazowieckim (15,0), pomorskim (15,4), kujawsko-pomorskim (16,1), świętokrzyskim (16,8) i łódzkim (18,8); od 20 do 30% w: małopolskim (21,8), lubuskim (22,0), podkarpackim (23,8), wielkopolskim (24,7), lubelskim (25,6) i podlaskim (28,2). PowyŜej 30% placówek działających w fuzji organizacyjnej z innymi jednostkami odnotowano w: zachodniopomorskim (30,6), dolnośląskim (34,0), warmińsko-mazurskim (36,6) i opolskim (najwięcej 38,8). W 2007 r. najkorzystniejsze zmiany zaszły w województwie łódzkim, tam odnotowano mniej o 19 bibliotek pozostających w fuzji z innymi instytucjami oraz w lubuskim o 18, w zachodniopomorskim o 15, lubelskim i mazowieckim po 13 oraz małopolskim o 11. W 5 województwach zarejestrowano mniej od 2 do 8 bibliotek łączonych (świętokrzyskim, podkarpackim, podlaskim, śląskim i dolnośląskim). W dwóch województwach (kujawsko-pomorskim, opolskim) GUS nie odnotował Ŝadnych zmian, w 3 natomiast 8 Z początkiem 2002 r. weszła w Ŝycie nowelizacja ustawy o bibliotekach z dnia 27 lipca 2001 r., która wprowadziła do art. 13 ustawy o bibliotekach z dnia 27 czerwca 1997 r. ust. 7, stwierdzający, iŝ biblioteki publiczne nie mogą być łączone z innymi instytucjami oraz z bibliotekami szkolnymi i pedagogicznymi. Zapis ten miał na celu zachowanie i ochronę statutowej odrębności bibliotek publicznych oraz moŝliwości realizacji przypisanych im ustawą zadań. W działania te wpisują się takŝe prace związane z rozdziałem dotacji MKiDN na zakup nowości wydawniczych (warunkiem otrzymania dotacji jest prowadzenie bibliotek w formie instytucji kultury) oraz działania wbp oraz RIO. 9 W 2007 r. stanowiły one 22,3% ogółu bibliotek i filii bibliotecznych (w 2006 r. 23,4%; w ,2; w 2004 r. 27,2; najwyŝszy odsetek w tym okresie odnotowano w 2001 r. 27,7%). 14

12 zarejestrowano przyrost tego typu rozwiązań organizacyjnych: pomorskim o 6 (jedną bibliotekę publiczno-szkolną i 5 połączonych z ośrodkami kultury), w wielkopolskim o 4 (publiczno-szkolnych o 2, połączonych z ośrodkami kultury i innymi instytucjami po 1) oraz w warmińsko-mazurskim o 1 (przybyła jedna biblioteka publiczno-szkolna oraz jedna połączona z ośrodkiem kultury, przy jednoczesnym ubytku biblioteki połączonej z instytucją spoza sfery kultury). W dolnośląskim, lubelskim, małopolskim, śląskim przybywało bibliotek połączonych w jednej z kategorii, przy jednoczesnym ograniczaniu ich liczby w innej, co w efekcie spowodowało, Ŝe bilans ogólny był korzystny (zmniejszyła się liczba placówek połączonych). Tabela A.2. Biblioteki i filie biblioteczne połączone ogółem Lata ogółem miasto wieś róŝnica w ogółem do poprzedniego roku * * Od 2001 r. rejestrowano takŝe biblioteki włączone w struktury instytucji spoza kultury. W poszczególnych latach sytuacja wśród bibliotek połączonych była niestabilna, np. w 2000 r. i 2001 r. nastąpił znaczny ich przyrost, w kolejnych latach spadek (wyłączając 2004 r.). Wahania dotyczące liczby bibliotek połączonych sugerują, by informacje o nich traktować szacunkowo. RóŜnorodność i niejednoznaczność przyjmowanych rozwiązań organizacyjnych utrudnia takŝe określenie sytuacji formalno-prawnej. Inne działania dodatkowo zaciemniają obraz funkcjonowania bibliotek połączonych. Wbrew zakazowi zapisanemu w nowelizacji ustawy o bibliotekach dochodzi do róŝnego typu nieformalnych fuzji organizacyj- 15

13 nych, najczęściej przenoszenia księgozbiorów bibliotek publicznych do szkół. W sieci bibliotek publicznych tworzy się zlepki organizacyjne, np. remizo-świetlice oraz punkt czytelnictwa, podległe GOK 10, pocztobiblioteki (centra komunikacji społecznej). PoniŜej przedstawiamy szczegółowe omówienie rejestrowanych przez GUS łączeń. Biblioteki (filie) publiczno-szkolne 11. W 2007 r. zarejestrowano 233 biblioteki publiczno-szkolne. Stanowiły one 2,7% ogółu placówek w sieci bibliotek publicznych oraz 12,3% ogółu placówek połączonych. Ponad połowa z nich (125 z 233, tj. 53,6%) usytuowana była w czterech województwach: warmińsko-mazurskim 39 placówek (wzrost o 1 w stosunku do 2006 r.), wielkopolskim 30 (o 2 więcej), zachodniopomorskim 29 (mniej o 3) oraz łódzkim 27 (mniej o 7). W ośmiu województwach ich liczba nie przekroczyła 10 placówek, w 4 kształtowała się na poziomie Prawie 87% (86,7) z nich działała na terenach wiejskich. 10 bibliotek publiczno-szkolnych funkcjonowało jednocześnie w strukturach ośrodków kultury (takie rozwiązania stosowane były na terenach wiejskich w województwach: łódzkim 4, śląskim 1 i warmińsko-mazurskim 5). W 2007 r. zarejestrowano wzrost liczby bibliotek publiczno-szkolnych w województwach: małopolskim i wielkopolskim po 2 oraz lubelskim, pomorskim, warmińsko-mazurskim po 1. Biblioteki (filie) w strukturze ośrodka kultury lub innej instytucji kultury 12. W 2007 r. placówek działających w strukturach ośrodków kultury było 1562 (mniej o 75 w stosunku do 2006 r.), stanowiły one ponad 18% (18,4) ogółu placówek w sieci bibliotek publicznych oraz ponad 80% (82,3) wszystkich placówek połączonych. Podobnie, jak pozostałe placówki połączone, zdecydowana ich większość działa w strukturach ośrodków kultury na obszarach wiejskich (81,8%). W 2007 r. tylko w województwie śląskim odsetek tego typu placówek kształtował się poniŝej 10% stanu sieci ogółem (7,5%), w ośmiu utrzymywał się na poziomie 10-20%, w pięciu 20-30% (lubelskim, małopolskim, podkarpackim, podlaskim, warmińsko-mazurskim), w dwóch województwach przekroczył 30% ogółu placówek: opolskim (32,6%) oraz dolnośląskim (30,2). Największa pod względem liczby grupa bibliotek publicznych działających w strukturach ośrodków kultury znajdowała się 10 Np. w województwie śląskim. 11 Najbardziej zbadana (opisana) jest sytuacja bibliotek publicznych łączonych ze szkolnymi, dzięki rejestracji tego zjawiska przez GUS oraz w roczniku Biblioteki Publiczne w Liczbach, a takŝe badaniom przeprowadzonym w latach w IKiCz. Budyńska B., Krajewska A. M.: Biblioteki publiczno-szkolne. Biblioteki publiczne usytuowane w szkołach. Warszawa W początkach lat 90. (w 1992 r.) było ponad 600 takich rozwiązań i liczba ta nadal rosła. W. Przybyszewski: Biblioteki publiczne w 1992 r. Bibliotekarz 1993 nr 7/8. 16

14 w województwach: dolnośląskim 199, małopolskim i podkarpackim po 161, lubelskim 144 oraz wielkopolskim 140. W trzech województwach odnotowano w 2007 r. wzrost liczby tego typu rozwiązań organizacyjnych: pomorskim o 5, warmińsko-mazurskim i wielkopolskim po 1. Biblioteki (filie) w strukturze organizacyjnej instytucji spoza sfery kultury 13. Są to głównie placówki włączone w struktury urzędów jednostek samorządu terytorialnego (gminy, powiatu) lub zespołów administrujących placówki samorządowe np. oświaty, kultury, sportu. W 2007 r. zarejestrowano 102 (o 13 mniej niŝ w 2006 r.) biblioteki połączone z instytucjami spoza sfery kultury. Stanowiły one 1,2% całej sieci bibliotek publicznych oraz 5,4% połączonych struktur, a 87,3% z nich to placówki wiejskie. Najliczniejszą ich grupę zarejestrowano (tak jak w poprzednim roku) w województwie zachodniopomorskim (29 placówek, o 3 mniej) i stanowiły one 7,7% sieci. W pozostałych województwach ich odsetek w stosunku do ogółu placówek był zdecydowanie mniejszy w dziesięciu województwach wynosił od 0,2 do 3,4%, w pięciu nie wykazano w ogóle tego typu łączeń. W dwóch województwach w 2007 r. GUS odnotował wzrost ich liczby (dolnośląskim o 3, śląskim i wielkopolskim po 1), najkorzystniejszą zmianę odnotowano w województwie mazowieckim, gdzie zarejestrowano mniej o 10 bibliotek działających w strukturze organizacyjnej instytucji spoza sfery kultury. KOMPUTERYZACJA W komentarzach ostatnich trzech roczników szczególnie wiele uwagi poświęcono problematyce komputeryzacji bibliotek publicznych. Były to bowiem pierwsze lata wprowadzenia danych o komputeryzacji do formularza GUS i pozyskiwania pełnych informacji w tym zakresie 14. Ponadto, instalowanie i wdraŝanie komputerów do działalności bibliotek to proces dynamiczny, z którym łączą się istotne zmiany zarówno w organizacji i zarządzaniu bibliotekami, jak i w ich działalności merytorycznej (nowe formy pracy i usług). Tworzenie zasobów elektronicznych, digitalizacja zbiorów, zarządzanie zasobami informacyjnymi to zagadnienia, z którymi coraz więcej bibliotek publicznych stara się zmierzyć. Wydaje się jednak, Ŝe obecnie tempo zmian nieznacznie osłabło. Nadal, przy braku ogólnopolskich projektów, działania w zakresie komputeryzacji bibliotek są wypadkową aktywności bibliotekarzy, hojności organizato- 13 Dane o tego typu rozwiązaniach organizacyjnych są rejestrowane przez GUS od 2001 r. 14 Pierwszą próbę przeprowadzenia pełnego badania stanu komputeryzacji bibliotek publicznych w Polsce podjął GUS w 1999 r. Było to badanie jednorazowe, na osobnym formularzu, ich opis znajduje się w roczniku za 1999 r. 17

15 rów bibliotek, a takŝe moŝliwości stwarzanych w ramach rozwoju regionalnego. Z większym lub mniejszym natęŝeniem kontynuowane są projekty, które zapoczątkowano w latach poprzednich, kolejne województwa rozpoczęły budowę regionalnych systemów informacji 15. Sytuację tę mogą w duŝym stopniu zmienić projektowane na następne lata działania Programu Bibliotecznego 16 oraz Biblioteki+ 17, które w priorytetowych celach mają zapisaną modernizację bibliotek, poprawę bazy lokalowej i wyposaŝenia technologicznego oraz podnoszenie kompetencji bibliotekarzy m. in. teleinformatycznych. W 2007 r. według danych GUS 5076 (59,8%) bibliotek i filii w Polsce korzystało z komputerów, w 2006 roku takich placówek było 4456 (52,2%) i dysponowały one komputerami. Liczba placówek wyposaŝonych w komputery powiększyła się o 620, tj. o 13,9%, a uŝytkowanych przez nie komputerów o 3518 (16,7%). Jednak dynamika wzrostu tych wskaźników w ostatnich dwóch latach wyraźnie osłabła, w 2006 r. był to wzrost odpowiednio o 20,8% i 23,5% w stosunku do 2005 r., w 2005 r. o 23,6% i 33% w stosunku do WyposaŜone w komputery są przede wszystkim biblioteki główne 91,6% (wszystkie biblioteki stopnia wojewódzkiego oraz powiatowego; pozostałe biblioteki w róŝnym stopniu: miejskie w 98,1%, miejsko-wiejskie w 95,4%, gmin wiejskich w 90% oraz inne w 58,8%); filie biblioteczne w mniejszym zakresie 45,6%. Ponad 3/4 (75,8%) placówek miejskich uŝytkuje komputery, na obszarach wiejskich więcej niŝ połowa (51,6%). Nadal zróŝnicowany jest stopień skomputeryzowania 19 bibliotek w poszczególnych województwach (Tabela B.1.). Wyraźnym liderem jest województwo warmińsko-mazurskie, które pomimo wysokiego nasycenia bibliotek sprzętem komputerowym w latach poprzednich, takŝe w 2007 r. utrzymało wysokie tempo wyposaŝania bibliotek w komputery o 20% wzrosła ogółem liczba bibliotek dysponujących komputerami 15 Kontynuowano projekty: Program IKONKA.cd, Fidkar Małopolski, Dolnośląski Zasób Biblioteczny, INFOBIBNET informacja, biblioteka, sieć, regionalne biblioteki cyfrowe. W 2007 r. rozpoczęto tworzenie np. Mazowieckiego Systemu Informacji Bibliotecznej, Pomorskiej Sieci Informacji Regionalnej, BibliotekI Cyfrowej Zachodniopomorskiego Systemu Inform@cji Region@lnej i N@ukowej. 16 Projekt Program Biblioteczny w Polsce jest częścią światowej inicjatywy Global Libraries Fundacji Billa i Melindy Gates. Partnerem i grantobiorcą Fundacji w Polsce jest Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności (PAFW). Realizatorem Programu jest Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego. 17 Program prowadzony przez Instytut KsiąŜki. 18 MoŜe to być takŝe skutek przesunięcia dostaw sprzętu komputerowego planowanego na 2007 w ramach Programu IKONKA.cd z 2007 r. na rok Mierzony procentem placówek dysponujących komputerem(ami) do ogółu bibliotek. 18

16 oraz o 32,4% liczba komputerów przekazanych bibliotekom; na obszarach wiejskich przyrost ten był jeszcze większy, odpowiednio: 33,6% i 50,9%. W efekcie tych działań 77,5% bibliotek ogółem województwa warmińsko-mazurskiego jest wyposaŝonych w sprzęt komputerowy, a na obszarach wiejskich w 73,5%. Tabela B.1. Odsetek placówek skomputeryzowanych w latach r. a procentowy przyrost bibliotek skomputeryzowanych w 2007 r.* Województwo % placówek skomputeryzowanych % przyrost w 2007 r. w stosunku do 2006 r warmińsko-mazurskie 51,3 56,3 62,9 77,5 20,0 małopolskie 46,8 53,1 59,3 68,0 14,3 kujawsko-pomorskie 41,7 44,6 61,6 66,7 8,1 pomorskie 45,0 51,2 58,4 65,7 9,9 mazowieckie 35,0 45,2 59,7 65,6 9,0 łódzkie 51,7 53,3 58,3 63,4 8,8 podlaskie 42,0 46,1 52,4 62,9 19,1 lubelskie 38,9 45,4 54,7 59,8 8,8 śląskie 31,2 41,5 49,1 57,1 15,8 dolnośląskie 26,0 37,4 50,5 55,9 10,2 wielkopolskie 31,4 38,0 48,0 55,5 14,5 lubuskie 17,0 37,3 47,2 54,9 15,7 podkarpackie 21,0 31,9 42,2 54,4 28,7 zachodniopomorskie 23,5 37,1 43,3 51,5 18,2 świętokrzyskie 13,5 31,3 35,7 45,3 27,4 opolskie 28,3 32,9 37,0 42,9 15,0 * Dane uszeregowano według odsetka placówek skomputeryzowanych w 2007 r. Generalnie jednak, w 2007 r. największy procentowy przyrost 20 bibliotek wyposaŝanych w sprzęt komputerowy zarejestrowano w województwach, gdzie stopień skomputeryzowania był niski (np. w podkarpackim wzrost o 28,7%, świętokrzyskim o 27,4, zachodniopomorskim o 18,2) lub na poziomie średnim (podlaskim o 19,1). W 2007 r. w 7 wojewódz- 20 W liczbach bezwzględnych, największy wzrost placówek wyposaŝanych w komputery zarejestrowano w województwach: podkarpackim 85, małopolskim i śląskim po 65, mazowieckim 54, wielkopolskim 51 i warmińsko-mazurskim

17 twach skomputeryzowanych było ponad 60% placówek, w następnych siedmiu od 50 do 60%. Tylko w dwóch województwach odsetek bibliotek i filii wyposaŝonych w komputery był niŝszy niŝ 50%: opolskim (42,9%) i świętokrzyskim (45,3%). W Polsce przeciętnie na jedną skomputeryzowaną placówkę przypadało w 2007 r. 4,9 komputera (w 2006 r. 4,7), a na jednostkę organizacyjną sieci w ogóle 2,9 (w 2006 r. 2,5 komputera). Na wsi przeciętnie jedna skomputeryzowana placówka posiadała 2,9 komputera (bez zmian w stosunku do 2006 r.), a przeciętna biblioteka lub filia 1,5 (w ,3 komputera). W mieście odpowiednio 7,5 i 5,7 (w 2006 r. 7,0; 4,9). W minionym roku, analogicznie jak w 2006 r., dynamiczniej wzrastała liczba bibliotek wyposaŝonych w sprzęt komputerowy i samych komputerów na obszarach wiejskich, niŝ w miastach. Nadal jednak na terenach wiejskich jest duŝo obszarów zaniedbanych pod tym względem. Procentowo, w miastach zarejestrowano w 2007 r. o 8,6% więcej bibliotek skomputeryzowanych w stosunku do 2006 r., na wsi o 18,3%, (w 2006 r. odpowiednio: 15,7 i 25,4); sprzętu komputerowego: w miastach o 16,4%, na wsi o 17,2 (w 2006 r. odpowiednio: 19,9 i 31,3) 21. Systematycznie poprawia się wyposaŝenie bibliotek wiejskich w sprzęt komputerowy. W 2007 r takich bibliotek (tj. 51,6%) korzystało z 8355 komputerów. Wysoki odsetek skomputeryzowanych bibliotek na wsi (60% placówek i powyŝej) odnotowano w województwach: warmińsko-mazurskim (73,5%) i małopolskim (61,5); od 50 do 60% w: kujawsko-pomorskim (58,9), pomorskim (58,0), lubelskim (56,7), podlaskim (55,8), śląskim (55,3), łódzkim (52,8) oraz mazowieckim (50,6); od 40 do 50% w: dolnośląskim (49,3), lubuskim (44,8), podkarpackim (48,7), wielkopolskim (46,8). 40% nie osiągnęły województwa: opolskie (32,9), świętokrzyskie (34,8) i zachodniopomorskie (35,8). W omawianym roku o 30% wzrosła liczba bibliotek publicznych na wsi wyposaŝonych w sprzęt komputerowy w województwach: świętokrzyskim (o 36,2%), podkarpackim (o 34,8) i wspomnianym juŝ warmińsko-mazurskim (o 33,6). Znaczący wzrost zarejestrowano teŝ w: lubuskim (24,6%), opolskim (21,2), zachodniopomorskim (19,2), podlaskim (18,8) i wielkopolskim (18,2) 22. Przyrost liczby komputerów przypadających na jednostkę organizacyjną sieci zarejestrowano we wszystkich województwach (zob. tabl. XIII/2); 21 W 2007 r. z 620 bibliotek, które pozyskały komputery 448, tj. 72,3% to biblioteki wiejskie; liczbowo, więcej sprzętu trafiło do bibliotek miejskich, z 3518 komputerów pozyskanych w 2007 r zainstalowano w bibliotekach miejskich (65,1%). 22 W liczbach bezwzględnych najwięcej przybyło w województwach: podkarpackim 73, małopolskim 47, warmińsko-mazurskim 44, mazowieckim

18 największy w warmińsko-mazurskim (o 1,22). Tam, najbardziej zasobne biblioteki mają średnio prawie 5 komputerów 4,62 na 1 placówkę. PowyŜej 3 zarejestrowano w: mazowieckim 3,81 i pomorskim 3,75 (analogicznie jak w roku ubiegłym), w 2007 r. dołączyły do nich: śląskie (3,23), łódzkie (3,05) i zachodniopomorskie (3,04). W rankingu województw układ na dole tabeli niewiele się zmienił. Podobnie jak w 2006 r., wśród województw o najmniejszym nasyceniu komputerami są: świętokrzyskie (wzrost z 1,66 do 1,98), opolskie (z 1,68 do 1,98) i podkarpackie (z 1,68 do 2,03). Rysunek B.1. Odsetek placówek skomputeryzowanych w 2006 r. a przyrost komputerów w warmińsko-mazurskie kujawsko-pomorskie mazowieckie małopolskie pomorskie łódzkie % skomp. w 2006 przyrost w 2007 lubelskie podlaskie dolnośląskie śląskie wielkopolskie lubuskie zachodniopomorskie podkarpackie opolskie świętokrzyskie Na terenach wiejskich największe nasycenie komputerami odnotowano w województwach: warmińsko-mazurskim 2,5 komputera na 1 placówkę (i tu takŝe odnotowano największy wzrost o 0,9 w stosunku do 2006 r.) oraz w pomorskim 1,9. W pozostałych województwach od 1 do 1,7 komputera, tylko w opolskim 0,8. 21

19 W powiatach sytuacja kształtuje się analogicznie jak w roku ubiegłym (zob. tabl. 22). Powiaty grodzkie nadal sytuują się w górnej części listy powiatów o największej liczbie komputerów przypadających na placówkę, a pierwsza dziesiątka to miasta wojewódzkie lub byłe wojewódzkie. Na pierwszym miejscu pozostaje m. Chełm (18,0 komputeów na 1 placówkę), a na miejsce 8 (z 21) awansował Słupsk 11,2. Pierwsze powiaty ziemskie to na miejscu 30. gołdapski (awans o 4 pozycje w stosunku do 2006 r., 6,8 komputera na 1 placówkę), następnie: węgorzewski (miejsce 36.; 5,9), chojnicki (miejsce 38.; 5,9) oraz braniewski (miejsce 41.; 5,8). Dolną część listy tworzą przede wszystkim powiaty ziemskie: sejneński (0,4), kazimierski (0,6), średzki, obornicki, jędrzejowski (po 0,8). W roku 2007 ponad połowa bibliotecznych komputerów była dostępna dla czytelników z , tj. 53,9%; na wsi takŝe zdecydowana większość 6153 z 8355, tj. 73,6%. Łącza do Internetu posiadało 87,3% komputerów (o 3,8% więcej niŝ w 2006 r.), z tego (spadek z 57,4% do 55,8%) było dostępnych dla czytelników; na wsi odpowiednio: 89,2% i 77,4%. Mniejsze nasycenie na wsi komputerami powoduje, Ŝe są one jednocześnie wykorzystywane do prac warsztatowych (biblioteczno-bibliograficznych), jak i przez czytelników, a większość sprzętu w bibliotekach wiejskich pozyskiwana z programu IKONKA jest przeznaczona wyłącznie dla czytelników do korzystania z Internetu. Biblioteki zasobniejsze w sprzęt komputerowy (np. miejskie) mogą wydzielać stanowiska komputerowe wyłącznie dla czytelników oraz przeznaczyć większą ich liczbę do prac administracyjnych, biurowych. Z ogólnej liczby komputerów (77,1%) pracowało w bibliotecznych sieciach lokalnych lub innych instytucji, 5645 (tj. 22,9%, mniej o 0,6%), jako jednostki autonomiczne. Biorąc pod uwagę dane bezwzględne, w omawianym okresie liczba komputerów stosowanych do prac biblioteczno-bibliograficznych wzrosła z 8722 do 9999 (tj. o 1277, 14,6%); wykorzystywanych w gromadzeniu, opracowaniu zbiorów i bibliografii z 5382 w 2006 r. do 6072 w 2007 r. (prawie o 13% więcej), terminali katalogowych (z 2091 do 2421, tj. 15,8%), ewidencję czytelników i udostępnień obsługiwało 1647 komputerów (o 21,2% więcej niŝ przed rokiem). W ujęciu procentowym odsetek komputerów wykorzystywanych do prac biblioteczno-bibliograficznych w stosunku do ogółu uŝytkowanych w bibliotekach zmniejsza się. W 2007 r. do tego celu słuŝyło 40,6% komputerów (mniej o 0,7 niŝ w 2006 r.), w 2006 r. 41,3, w 2005 r. 43,4. MoŜe to wynikać z wolniejszego tempa komputeryzacji procedur bibliotecznych niŝ dopływu sprzętu komputerowego do bibliotek, szczególnie wiejskich oraz przeznaczania coraz większej liczby komputerów do prac pozabibliotecz- 22

20 nych lub wyłącznie do korzystania z Internetu. W małych placówkach o nielicznej obsadzie (czasami jednoosobowej) tworzenie baz katalogowych lub innych baz danych, retrospektywne wprowadzanie zbiorów jest bardzo powolne lub nie prowadzi się takich prac. Coraz więcej bibliotek, szczególnie stopnia podstawowego, przy opracowaniu zbiorów korzysta z gotowych opisów z baz bibliotek wyŝej zorganizowanych, co wpływa na zmniejszenie odsetka komputerów stosowanych w gromadzeniu i opracowaniu zbiorów w stosunku do ogółu wykorzystywanych do prac biblioteczno-bibliograficznych (zob. rys. B.2.). Rysunek B.2. Wykorzystanie komputerów w 2004 r. 15% 21% 64% Wykorzystanie komputerów w 2007 r. 16% 24% 60% grom. i oprac. katalogi ewidencja Powiększa się dysproporcja między liczbą bibliotek posiadających komputery a liczbą bibliotek uŝytkujących oprogramowanie biblioteczne 23. W 2005 r. z 3688 skomputeryzowanych bibliotek i filii 2206 stoso- 23 W 2004 r. dane GUS nie wykazały róŝnicy między tymi wartościami (2984). 23

21 wało oprogramowanie biblioteczne (tj. 59,8%), w 2006 r. z (tj. 59%); w 2007 r. z (58,9%); w mieście z (76,6%), na wsi z (45,7%). Dysproporcja ta pogłębia się na obszarach wiejskich, w 2006 r. w miastach 74,5% bibliotek uŝytkowało programy biblioteczne, na wsi 46,4%. Nadal program MAK, opracowany i rozpowszechniany przez Bibliotekę Narodową najczęściej występuje w bibliotekach publicznych (w 2007 r wskazań, w zeszłym roku 1340), pozostałe to: SOWA (965), Libra (253), Prolib (107), Aleph (89, w zasadzie w dwóch województwach: dolnośląskim 62 i mazowieckim 26), Patron (62). Coraz powszechniejszy w bibliotekach publicznych staje się dostęp do Internetu. Biblioteki, które pozyskują sprzęt wyposaŝają go w łącza internetowe. Wydaje się, Ŝe umoŝliwienie dostępu do rozległych sieci to podstawowy zakres usług oferowany przez biblioteki wiejskie z wykorzystaniem komputera. O pozostałe, biblioteki wzbogacają się wolniej. W 2007 r. dostęp do katalogów własnych w Internecie oferowało 976 placówek bibliotecznych, na wsi 132 (w 2006 r. odnotowano 757 takich placówek, na wsi 81), do zewnętrznych baz danych (np. poprzez Internet, płyty CD, DVD, dyskietki) 3726, na wsi 1887 (w 2006 r bibliotek, na wsi 1546). Z rozkładu powiatowego wynika (podobnie jak w roku ubiegłym), Ŝe w kilku powiatach w Ŝadnej z bibliotek publicznych komputery nie słuŝyły do prac biblioteczno-bibliograficznych. Dane, jakimi dysponujemy, w zakresie komputeryzacji pozwalają jedynie na pokazanie zasobności bibliotek (wyposaŝenia w sprzęt, oprogramowania i częściowo jego zastosowania), nie dają natomiast moŝliwości oceny sprzętu pod względem technologicznym oraz zakresu i jakości jego wykorzystania. WaŜnym problemem umykającym statystyce jest starzenie się sprzętu komputerowego i kontrola jego wymiany, tak by utrzymać go na odpowiednim poziomie parametrów technicznych. Oddzielnym problemem jest równieŝ ocena wykorzystania komputerów w procedurach bibliotecznych i obsłudze czytelników. PUNKTY BIBLIOTECZNE W 2007 r. zarejestrowano 1618 punktów bibliotecznych ogółem, większość na obszarach wiejskich 65,7%. W omawianym roku ubyło 52 jednostki ogółem, tj. 3,1% ich stanu z 2006 r.; w miastach odnotowano o 15 punktów bibliotecznych mniej (2,6%), na wsi o 37 (3,4%). Liczba czytelników korzystających z ich oferty spadła do (o 2960 osób mniej niŝ w 2006 r., tj. 2,5%), wypoŝyczyli oni wol. księgozbio- 24

22 ru w ciągu roku (liczba wypoŝyczeń spadła o , tj. 6,6%). Przeciętnie z 1 punktu korzystało 71 czytelników (rok wcześniej 70), którzy wypoŝyczyli średnio 838 ksiąŝek (w 2006 r. 869). Statystyczny czytelnik wypoŝyczył średnio niecałe 12 ksiąŝek. Tabela C.1. Czytelnicy i wypoŝyczenia w punktach bibliotecznych w latach Lata Punkty biblioteczne Czytelnicy WypoŜyczenia* Ogółem Wieś Wieś w % ogółu Ogółem (w tys.) Na 1 punkt Ogółem (w tys.) Na 1 punkt , , , , , , * Bez zbiorów specjalnych. Wyraźny spadek odnotowano w wypoŝyczeniach zbiorów specjalnych. W 2007 r. w punktach bibliotecznych wypoŝyczono jednostki inw. tych zbiorów (o jedn. inw., tj. 40,9%! mniej w stosunku do 2006 r.). WypoŜyczenia zbiorów specjalnych stanowiły w 2007 r. 4,7% ogólnej liczby wypoŝyczeń, w 2006 r. 7,2%; w ,7%, w 2004 r. 9,2%. W omawianym roku z punktów bibliotecznych skorzystało 1,7% ogółu czytelników bibliotek publicznych (bez zmian w stosunku do dwóch ostatnich lat), zmniejszaniu uległ ich społeczny zasięg czytelnikami punktów jest 0,30% mieszkańców Polski (w 2006 r. 0,31, w 2005 r. 0,33). Spadki liczbowych i procentowych wskaźników, charakteryzujących funkcjonowanie punktów bibliotecznych w 2007 r. w porównaniu z 2006 r., mogą świadczyć o utrzymywaniu się tempa ubywania tych placówek. Marginalizacja punktów, jako formy upowszechniania ksiąŝki i czytelnictwa, jest faktem i nie naleŝy oczekiwać istotnych zmian w zakresie ich działania. Przeciwnie, wobec unowocześniania pozostałych bibliotek w sieci, prawdopodobny jest dalszy spadek wskaźników. 25

23 KSIĘGOZBIORY Według danych GUS w 2007 r. stan zasobności księgozbiorowej bibliotek publicznych utrzymywał się na zbliŝonym poziomie roku ubiegłego. Na koniec roku sprawozdawczego księgozbiór bibliotek publicznych liczył wol. ksiąŝek i czasopism oprawnych 24, niewiele (bo tylko o wol., tj. 0,04%) więcej niŝ w roku poprzednim. Jest to kolejny (czwarty) rok wzrostu zasobności księgozbiorowej (po trwającym od 1996 r. 25 systematycznym spadku). W poprzednich latach wzrost ten był jednak bardziej znaczący (w 2006 r. prawie o 0,3%, w 2005 r. o 0,5%). Analogicznie do roku poprzedniego, przyrost księgozbioru dotyczył bibliotek w miastach, które wzbogaciły się w ciągu roku o wol. (0,1%), w bibliotekach wiejskich odnotowano spadek zasobności o 7168 wol. (tj. 0,01%; jednak niŝszy niŝ w 2006 r. o 0,1%). W 2007 r. ruch w zasobach księgozbiorowych miał charakter zrównowaŝony, wpływy do bibliotek publicznych, jak i ubytki kształtowały się na podobnym poziomie, podczas gdy w latach rejestrowano przewagę przybytków. W omawianym okresie do bibliotek publicznych wpłynęło z róŝnych źródeł (zakupu, darów, wymiany, depozytów itp.) ogółem wol. księgozbioru (o wol. mniej niŝ przed rokiem, tj. o 0,6%). Korzystnie zmienia się struktura wpływów. Zakup ze środków samorządowych oraz dotacji celowej MKiDN wynosił wol. ksiąŝek i stanowił 79,7% ogółu wpływów (w ,6%), reszta przybytków to księgozbiory przejęte z innych bibliotek ( wol., tj. 3,6%; w 2006 r. 6%) oraz pochodzące z innych źródeł ( wol., tj. 16,7%; w 2006 r. 17,4%). W ujęciu procentowym udział wpływów materiałów bibliotecznych w księgozbiorach ogółem wynosił 3,4% (w tym z zakupu 2,7); w miastach odpowiednio 3,7 i 2,8; na wsi 2,9 i 2,6. W 2007 r. z bibliotek publicznych wycofano 3,3% stanu księgozbioru, nieco więcej niŝ rok i dwa lata wstecz (w 2006 r. 3%, w 2005 r. 2,9%). Ubytki były wyŝsze o 11,3% niŝ w roku poprzednim i wynosiły wol. (o wol. więcej). Rośnie względny poziom ubytków, w 2007 r. wyniósł 11,8 wol. na 100 mieszkańców (w 2006 r. 10,6 wol., w 2005 r. 10,2 wol.). Więcej ubytkuje się w bibliotekach na obszarach miejskich 12,4 wol. na 100 mieszkańców, na wsi 11,0 wol. (w 2006 r. odpowiednio: 11,0; 10,1 wol.). Relatywnie mniejsze ubytki na wsi to wynik 24 Bez zbiorów specjalnych. 25 Pomijając wahnięcie danych w 2000 r., wynikłe z niedokładności w sprawozdaniach bibliotek, spowodowanych zmianami organizacyjnymi w trakcie reformy administracyjnej. 26

24 większej niechęci samych bibliotekarzy do oczyszczania zbiorów z pozycji nieaktualnych, zniszczonych itp, a takŝe brak przychylności i zrozumienia ze strony organizatorów dla takich działań. Tabela D.1. Stan i przyrosty księgozbiorów w latach Lata Księgozbiory (w tys. wol.) Przyrost/ubytek w % poprz. roku , , , , , , , , ,04 Największych selekcji, m.in. przestarzałych i zdezaktualizowanych księgozbiorów, dokonały biblioteki w województwach: warmińsko-mazurskim (16,7 wol. na 100 mieszkańców), lubelskim (16,5), dolnośląskim (16,4) i lubuskim (15,3). Niskie wskaźniki selekcji zarejestrowano w: świętokrzyskim (6,7), łódzkim i podlaskim (po 6,8), podkarpackim (10,6). Jest to grupa województw, w których selekcja w 2007 r. była niŝsza niŝ zakup nowych ksiąŝek, co wpłynęło na wzrost wskaźnika zasobności księgozbiorowej. Zmiany w strukturze wpływów, wzrost dopływu nowości wydawniczych, większe ubytki, nie dały oczekiwanego wzrostu poziomu wskaźnika określającego efektywność wykorzystywania zbiorów, który od lat utrzymuje się na podobnym poziomie 1,0 1,1 wypoŝyczeń na jednostkę inwentarzową zbiorów (łącznie ze zbiorami specjalnymi) w ciągu roku 26. W latach wskaźnik ten wynosił 1,0, w ,1; zaś w 2007 r. ma wartość 0,9 wypoŝyczenia na jednostkę inwentarzową zbiorów. PowyŜej 26 Jest to wskaźnik określający ogólną liczbę wypoŝyczeń w ciągu roku podzieloną przez ogólną liczbę zbiorów. Zbiory niedostosowane do potrzeb uŝytkowników charakteryzuje wolniejszy obieg. 27

25 jednego wypoŝyczenia odnotowano w województwach: lubelskim, małopolskim, pomorskim i śląskim (po 1,1); najniŝszy wskaźnik miały województwa opolskie, podlaskie i zachodniopomorskie (po 0,7). Szczegółową listę zawiera tablica 15. Rysunek D.1. Stan i przyrost księgozbiorów ,6 0,4 0,2 0-0,2-0,4-0, , , ,5 133 przyrost w % poprz. roku księgozb. w tys. wol. Przekazywanie dotacji celowej z budŝetu państwa na zakup nowości wydawniczych (w latach ,5 mln, w 2005 r. 30 mln, w 2004 r. 10 mln zł) i powiązanie jej przyznawania z wkładem na ten cel samorządowych środków finansowych pozwoliło na zahamowanie w bibliotekach publicznych ujemnego trendu w uzupełnianiu zbiorów oraz utrzymanie zakupu na stabilnym poziomie. Czwarty rok z rzędu zanotowano wzrost liczby zakupionych ksiąŝek do bibliotek publicznych. W 2007 r. zakupiono ich wol., tj. o wol. (3,4%) więcej niŝ rok wcześniej. W pierwszych dwóch latach przyznawania dotacji był to przyrost znaczący: w 2004 o 29,1%, w 2005 r. o 36,2%, w 2006 r. juŝ tylko 1,8%. W 2007 r. na ksiąŝki do bibliotek publicznych wydatkowano zł, o zł więcej (tj. 4,1%) niŝ rok wcześniej; lata to wydatki rzędu 69 mln zł. Wydatki na zakup ksiąŝek w przeliczeniu na 1 mieszkańca rosną powoli z 1 zł 83 gr w 2006 r. do 1 zł 90 gr w 2007 r. (o 7 gr, w 2006 r. o 2 gr); w miastach 2 zł, na wsi 1 zł 75 gr (w 2006 r. odpowiednio: 1 zł 92 gr; 1 zł 67 gr). Wydatki na 1 czytelnika wzrosły z 9 zł 93 gr do 10 zł 80 gr 28

26 (o 87 gr, w 2006 r. o 51 gr) 27. Średnio na zakup 1 ksiąŝki biblioteki wydatkowały w 2007 r. 20 zł 05 gr (w 2006 r. 19 zł 92 gr, w 2005 r. 20 zł 12 gr). Średnia cena ksiąŝki zakupionej do bibliotek wiejskich była niŝsza niŝ w miastach i wynosiła w 2007 r. 18 zł 22 gr (w mieście 21 zł 24 gr), w 2006 r. odpowiednio: 18 zł 13 gr i 21 zł 07 gr. Tabela E.1. Lata Zakup nowości i ubytki w latach Zakup nowości w wol. na 100 mieszkańców Ubytki w wol. na 100 mieszkańców ,7 10, ,6 9, ,5 9, ,4 10, ,2 8, ,1 8, ,6 9, ,0 10, ,2 10, ,5 11,8 W ostatnich trzech latach względny wskaźnik zakupu, określany liczbą zakupionych ksiąŝek na 100 mieszkańców utrzymuje się na poziomie dziewięciu woluminów i z roku na rok lekko wzrasta (zob. tabela E.1.). W 2007 r. osiągnął wartość 9,5 wolumina na 100 mieszkańców (w 2006 r. 9,2 wol., w 2005 r. 9,0 wol.) i jest to najlepszy wynik od 1991 r. Nadal stanowi on jednak tylko nieco ponad połowę najniŝszej normy określonej przez resort kultury w 1980 r. i realizowanej z nadwyŝką aŝ do 1990 r. Utrzymuje się tendencja wyrównywania dysproporcji w dopływie nowych ksiąŝek do bibliotek na obszarach wiejskich w porównaniu z zakupami dokonywanymi w miastach. W 2006 i 2005 r. odnotowano wyŝsze wskaźniki względne zakupu ksiąŝek na wsi. Tak teŝ było w 2007 r., na wsi kupiono 9,6 wol. na 100 mieszkańców, w mieście 27 Przyrost drugiego z tych wskaźników wynika częściowo ze spadku liczby czytelników. 29

27 9,4; w 2006 r. na wsi 9,3 wol., w mieście 9,1; w 2005 r. odpowiednio: 9,05 wol., 8,98 wol. Rysunek E.1. Zakup i ubytki w latach w woluminach na 100 mieszkańców zakup ubytki W 2007 r. w wojewódzkim rankingu względnego wskaźnika zakupu ksiąŝek zaszły pewne przesunięcia w stosunku do 2006 r. (zob. tabl. XIII/6). W większości województw nastąpił wzrost wskaźnika, tylko w dwóch był on niŝszy niŝ w 2006 r. (dolnośląskim i podlaskim). Sześć województw uzyskało wskaźnik zakupu równy lub wyŝszy niŝ średnia dla kraju w 2007 r. Pierwsze dwa województwa z ubiegłorocznej czołówki zachowały na rankingowej liście swoje pozycje: mazowieckie ze wskaźnikiem 12,2 wol. na 100 mieszkańców (przed rokiem 11,9) oraz podkarpackie 11,4 (10,6). Na trzecie miejsce z piątego awansowało opolskie 10,7 (rok wcześniej 9,8); wysokie wskaźniki zakupu ksiąŝek (po 10,4 wol.) osiągnęły takŝe: lubelskie i lubuskie (rok wcześniej miejsca 3. i 4.) oraz śląskie średnią dla kraju 9,5 (w 2006 r. 8. miejsce z wynikiem 9,0). Dolne pozycje listy rankingowej, w nieznacznie zmienionej kolejności niŝ w zeszłym roku, zajmowały województwa: 16. i 15. pozycja pomorskie i łódzkie 7,6 wol. (w 2006 r. miejsce 15. i 14.; 7,4), kolejne 13. i 14. miejsce ze wskaźnikiem 8,3 wol., kujawsko-pomorskie (spadek z 12.; w roku ubiegłym 8,1) i zachodniopomorskie (awans z miejsca 16., w roku ubiegłym 7,2). 30

28 Rysunek E.2. Zakup w wol. na 100 mieszkańców 2006 r. a przyrost lub spadek w 2007 r. w % 15,0 12,5 10,0 % 7,5 5,0 2,5 0,0-2,5 zachodniopomorskie świetokrzyskie opolskie podkarpackie śląskie lubuskie warmińsko-mazurskie lubelskie łódzkie pomorskie mazowieckie kujawsko-pomorskie małopolskie wielkopolskie dolnośląskie podlaskie zakup 2006 przyrost/spadek w % NajwyŜszy, powyŝej 1 wol. na 100 mieszkańców, wzrost względnego wskaźnika zakupu zarejestrowano w województwie zachodniopomorskim (1,1), w którym od lat odnotowywano niską jego wartość. Wysokie przyrosty wskaźnika w stosunku do roku ubiegłego osiągnęły takŝe województwa: opolskie i świętokrzyskie (po 0,9 wol. na 100 mieszkańców), podkarpackie (0,8) i śląskie (0,5). Procentowo najwięcej (powyŝej 5%) zyskały: zachodniopomorskie (15,3%), świętokrzyskie (11,8), opolskie (9,2), podkarpackie (7,5), śląskie (5,6). Zmniejszenie względnego wskaźnika zakupu zarejestrowano w: dolnośląskim i podlaskim (0,1 wol. na 100 mieszkańców, tj. 1,1% mniej niŝ w 2006 r.). Układ wojewódzki graficznie prezentuje rysunek E.2. Ponad połowa powiatów, 212 z 379 (55,9%), osiągnęła lub przekroczyła wskaźnik 9,5 wol. na 100 mieszkańców (czyli średni poziom w skali kraju), w tym 15 (z 65) powiatów grodzkich. W pierwszej dziesiątce powiatów 31

29 według względnych wielkości zakupu nowych ksiąŝek w 2007 r. znalazło się 5 miast na prawach powiatu (zob. tabl. 22). Na pierwszym miejscu od lat plasuje się miasto Krosno, z wynikiem 29,9 wol. na 100 mieszkańców (w ubiegłym roku 23,9 wol.; wzrost o 6%); kolejne pozycje zajmują: m. Jaworzno 19,3 (w 2006 r. pozycja 25. z 13,3 wol.) oraz m. Warszawa 17,7 (w 2006 r. zakup na poziomie 17,5 wol., miejsce czwarte). Miejsca 4. i 5. to pierwsze powiaty ziemskie: białobrzeski 17,6 (rok wcześniej 3., 17,7) oraz polkowicki 17,5 (w 2006 r. 31. miejsce, 13,3), w dalszej kolejności ponownie powiaty grodzkie: m. Jastrzębie-Zdrój 16,9 (w 2006 r. 12.; 14,7) oraz m. Tarnobrzeg 16,7 (awans z 44.). Pierwszą dziesiątkę zamykają powiaty: leski 28 16,5, przysuski 16,4 i węgorzewski 16,1. Ostatnie miejsca na liście rankingowej zajęły same powiaty grodzkie; wśród dziesięciu powiatów o najniŝszym względnym wskaźniku zakupu nie ma powiatu ziemskiego (w 2006 r. było ich 3.). Tak, jak rok i dwa lata wcześniej, znajdują się tu miasta: Konin 1,7 wol. (w 2006 r. 2,0 wol.), Radom 2,3 (2,2), Bytom 3,1 (2,1) oraz Toruń, Ruda Śląska, Bydgoszcz, Łódź, Ostrołęka, Kalisz, Tarnów. Pierwszy powiat ziemski policki osiągnął wynik 4,3 (w roku ubiegłym 4,6). Wskaźnik zasobności księgozbiorowej określany liczbą woluminów na 100 mieszkańców wzrósł w 2007 r. o 1 wol. do wartości 356 wol. W siedmiu województwach odnotowano (m.in. w wyniku duŝych selekcji) spadek jego wartości, dwa województwa (małopolskie i mazowieckie) utrzymały stan sprzed roku, w pozostałych siedmiu wskaźnik wzrósł od 1 do 5 wol. na 100 mieszkańców. Nie zmieniło to znacząco układu województw na liście rankingowej w stosunku do 2006 r., a przesunięcia zaszły jedynie w środkowej strefie rozkładu. NajwyŜszymi wskaźnikami legitymowały się w 2007 r. województwa: podkarpackie (427 wol. na 100 mieszkańców, przed rokiem 424), zachodniopomorskie (417, spadek o 1 wol.), opolskie (405, wzrost o 3 wol.), lubuskie (396, spadek o 1 wol.) oraz podlaskie (381, wzrost o 5 wol.). Listę zamykają województwa: pomorskie (272 wol. na 100 mieszkańców, spadek o 1 wol.), lubelskie (wskaźnik (313 wol., spadek o 4), mazowieckie (324, drugi rok bez zmian), małopolskie (331, bez zmian) oraz świętokrzyskie (350, wzrost o 4 wol.). Szczegółową listę zawiera tablica XIII/5. Rozkład wskaźnika w układzie powiatowym w zasadzie nie uległ zmianie w stosunku do 2006 r. (zob. tabl. 22). W górnej części listy, jedyną róŝnicą jest przesunięcie powiatu leskiego, który pięć lat z rzędu zajmował pierwszą lokatę, na miejsce drugie. Górne pozycje na liście zajmowały kolejno: powiat grodzki Katowice 805 wol. (druga lokata w 2006, wzrost 28 Powiat leski od momentu utworzenia w 2002 r. utrzymuje się w ścisłej czołówce powiatów o wysokim wskaźniku zakupu, w 2006 r. był drugi (z 19,7). 32

30 o 16 wol.) oraz powiaty ziemskie: leski 789 wol. na 100 mieszkańców (mniej o 2 wol.), łobeski 676 (mniej o 8), kamieński 664 (mniej o 3), pyrzycki 635 (mniej o 22). Ponad 40% (41,7) powiatów nie osiągnęło wskaźnika obliczonego dla kraju. W strefie niskich wskaźników zasobności księgozbiorowej (poniŝej 200 wol.) widnieją te same powiaty grodzkie co w latach poprzednich, w nieco tylko zmienionej kolejności: Zabrze (145 wol. na 100 mieszkańców, wzrost o 1 wol.), Radom (168, spadek o 13), Bytom (172 wol., wzrost o 1), Gdańsk (187, spadek o 4) oraz powiaty ziemskie: malborski (196, spadek o 2), warszawski zachodni (196 wol., bez zmian). Ponad połowa bibliotek publicznych w Polsce dysponowała w 2007 r. księgozbiorami o wielkości wol.; 37% od 5001 do wol.; do 5000 wol. 7,5% (w tym do %); powyŝej wol. 3,4%. Przeciętna wielkość księgozbioru przypadającego na jedną bibliotekę lub filię wynosiła wol. (w mieście wol.; na wsi 9915 wol.) Średnia wielkość dla biblioteki głównej to wol. ksiąŝek, filii bibliotecznej wol. (w mieście odpowiednio: , ; na wsi , 8144). ZBIORY AUDIOWIZUALNE I ELEKTRONICZNE Dokumenty audiowizualne i elektroniczne gromadzone są przede wszystkim w bibliotekach miejskich; zarejestrowano tam 97,6% ogółu materiałów audiowizualnych i 90,6% elektronicznych. Na koniec 2007 r. liczyły łącznie jedn. inw. Ich odsetek w całości materiałów bibliotecznych utrzymuje się na stałym poziomie, stanowią zaledwie 1,8% całości zasobów bibliotecznych (materiały audiowizualne 1,8%, dokumenty elektroniczne 0,07%). W analizowanym roku wzrosły zasoby zarówno materiałów audiowizualnych do jedn. inw. (o , tj. 1,5%), jak i dokumentów elektronicznych jedn. inw. (o , tj. 15,5%). W latach poprzednich obserwowano niestabilność stanu zbiorów audiowizualnych, spadki liczebności tych dokumentów (w latach: 2001 r., 2003 r., 2006 r.) przeplatały się ze wzrostami. W 2007 r. odnotowano wzrost, w mieście o 1,5%, na wsi o 1,6%. Zasoby zbiorów elektronicznych systematyczne przyrastają, choć z mniejszą dynamiką, w 2007 r. o 15,5% (w 2006 r. o 29,7%); w mieście o 13,4%, na wsi o 15,4%. (zob. tabela F.1.). W 2007 r. w bibliotekach publicznych zarejestrowano spadek wypoŝyczeń na zewnątrz oraz udostępnień na miejscu zbiorów audiowizualnych. WypoŜyczeń na zewnątrz odnotowano jedn. inw., 33

31 o jedn. inw., tj. o 9,5% mniej (w 2006 r. spadek wypoŝyczeń wynosił 10,4%) oraz udostępniono na miejscu jedn. inw., spadek o , tj. o 23,6% (w roku ubiegłym odnotowano wzrost o 7,3%). Tabela F Zbiory audiowizualne i elektroniczne w latach Lata a u d i o w i z u a l n e e l e k t r o n i c z n e w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku ,3 w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku Do 1999 r. nie zbierano odrębnie danych o dokumentach elektronicznych ,2 2,4 4, ,4 2,0 16,1 274, ,2 10,0 21,3 32, ,1 2,3 31,0 45, ,1 1,4 35,8 15, ,4 1,1 45,1 25, ,1 0,9 64,2 42, ,4 4,0 83,3 29, ,9 1,5 96,2 15,5 W dokumentach elektronicznych odnotowano sytuację analogiczną do roku ubiegłego, nastąpił wzrost wypoŝyczeń na zewnątrz tych zbiorów na zbliŝonym poziomie (w 2007 r. o 36,7%, w 2006 r. 40,7%), w udostępnieniach na miejscu spadek, jednak nie tak wysoki, jak w roku ubiegłym (o 0,4%, w 2006 r. o 6,6%). WypoŜyczenia zbiorów elektronicznych na zewnątrz zarejestrowano na poziomie jedn. inw. (wzrost o ), a udostępnienia na miejscu jedn. inw. (spadek o 4395). Od chwili podjęcia rejestracji udostępnień materiałów elektronicznych w 1999 r., obserwowano tendencję wzrostową tego zjawiska (wyjątek stanowił rok 2006). Jednak wzrost wykorzystania dokumentów elektronicznych w omawianym okresie nie był tak znaczący, jak w latach po-

32 przednich. Prawdopodobnie wynika to z konkurencyjności i coraz większej dostępności Internetu w ogóle. Dokumenty, a precyzyjniej zbiory elektroniczne, będą coraz częściej obecne w ofercie bibliotek publicznych, tak jak to ma miejsce w bibliotekach np. uczelnianych, naukowych. Problemem jest pojawianie się nowych ich nośników, za czym nie nadąŝa wyposaŝenie techniczne bibliotek niezbędne do odtwarzania, jak i brak odpowiednich narzędzi ewidencji i rejestracji tego typu zbiorów. Tabela F.2. Udostępnienia* zbiorów audiowizualnych i elektronicznych w latach Lata a u d i o w i z u a l n e e l e k t r o n i c z n e w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku ,6 152, ,1 2,2 180,9 18, ,1 16,1 245,6 35, ,1 0,2 266,3 8, ,9 2,5 302,9 13, ,9 3,5 634,3 109, ,9 0,9 1259,8 98, ,4 9,6 1219,5 3, ,0 10,3 1261,9 3,5 * Łącznie na zewnątrz i na miejscu. Wykorzystanie w bibliotekach publicznych materiałów audiowizualnych łącznie na zewnątrz oraz na miejscu, spadło w stosunku do 2006 r. o 10,3% (w mieście spadek 10,6%, na wsi wzrost o 2,5%). Wykorzystanie dokumentów elektronicznych (na zewnątrz i na miejscu) wzrosło o 3,5% (w mieście wzrost o 5,2%, na wsi spadek o 2,0%). Informacje dotyczące wykorzystania tych zbiorów w poszczególnych latach zawiera tabela F.2. 35

33 CZYTELNICY W 2007 roku, podobnie jak w trzech ostatnich latach, odnotowano zmniejszenie liczby osób zainteresowanych korzystaniem z oferty bibliotek publicznych, ich filii lub punktów bibliotecznych. W omawianym roku prawie co szósty mieszkaniec Polski był zarejestrowanym czytelnikiem bibliotek publicznych 17,6%, w tym co piąty mieszkaniec miasta (21,2%) oraz co ósmy mieszkaniec wsi (12%). Tabela G Czytelnicy ogółem i bez punktów bibliotecznych w latach Lata Czytelnicy ogółem (w tys.) przyrost/ ubytek* Czytelnicy bez korzystających z punktów (w tys.) przyrost/ ubytek* ,1 7073, ,0 0,2 7119,0 0, ,6 0,8 7212,5 1, ,2 0,6 7281,2 1, ,6 1,0 7367,7 1, ,4 0,9 7437,1 0, ,5 0,9 7375,3 0, ,3 2,3 7211,8 2, ,3 4,3 6905,6 4, ,1 4,3 6604,4 4,4 * W % poprzedniego roku. Spadek liczby czytelników korzystających z bibliotek publicznych odnotowano w roku 2004, tj. po raz pierwszy od 1992 r. Zarejestrowano wówczas o 0,9% czytelników mniej w stosunku do 2003 r.; w roku następnym spadek wynosił juŝ 2,3%. W latach zjawisko to osiągnęło poziom 4,3% w skali roku. W 2007 r. zarejestrowano czytelników, tzn. mniej o (o 4,3%), co oznacza spadek na poziomie roku poprzedniego oraz prawie dwukrotnie wyŝszy niŝ w roku 2005 (zobacz tabl. G.1.). W układzie wojewódzkim największe

34 straty w populacji czytelników zarejestrowano w województwie dolnośląskim (7,2% w stosunku do czytelników w 2006 r.) oraz kujawskopomorskim (6,4%); powyŝej 5% strat odnotowano w: świętokrzyskim (5,5), lubuskim (5,4) oraz wielkopolskim (5,1); najmniejsze straty w mazowieckim 2,1 i małopolskim 2,9. Większy ubytek czytelników (tak jak i rok wcześniej) nastąpił w miastach o , tj. 4,6% (w 2006 r. 4,8%) niŝ na wsi spadek o , tj. 3,5% (w 2006 r. 2,8%). W 2004 r. procentowy ubytek liczby czytelników w miastach i na wsi był na podobnym poziomie (w miastach 0,9%, na wsi 0,8%), ale juŝ w 2005 r. oraz w 2006 r. zarejestrowano wyŝsze procentowo spadki czytających w miastach (w 2005 r.: w miastach 2,4%, na wsi 2%; w 2006 r. odpowiednio: 4,8% i 2,8%). Mimo tych zmian 73,6% czytelników bibliotek publicznych to mieszkańcy miast. W stosunku do 2003 r. (ostatniego roku w którym nie odnotowano spadku liczby czytelników) w bibliotekach publicznych zarejestrowano o ponad 11% mniej czytelników, w bibliotekach miejskich 12,2%, wiejskich 8,9%. Tabela G.2. Czytelnicy na 100 mieszkańców Lata ogółem na wsi ,9 13, ,0 13, ,1 13, ,2 13, ,6 13, ,8 13, ,7 13, ,2 12, ,4 12, ,6 12,0 Spadek bezwzględnej liczby czytelników zarejestrowanych w bibliotekach publicznych wpłynął na obniŝenie pozostałych wskaźników charakteryzujących stan czytelnictwa instytucjonalnego w Polsce (zob. tabela G.2. i G.3.). W 2007 r. ich odsetek wśród ogółu mieszkańców 37

35 kraju w kategorii ogółem zmniejszył się z 18,4% do 17,6% (o 0,8, spadek na poziomie ubiegłego roku), w miastach z 22,2% do 21,2% (mniej o 0,9), na wsi z 12,4% do 12,0% (o 0,4). Przeciętna liczba czytelników na 1 placówkę biblioteczną w kategorii ogółem zmniejszyła się z 822 do 792 (o 3,6%), w miastach o 4,2%, na wsi o 2,8%. Zmniejszenie wartości wskaźnika społecznego zasięgu oddziaływania bibliotek publicznych odnotowano w 2007 r. we wszystkich województwach. W ujęciu procentowym największe straty (powyŝej 5% stanu z poprzedniego roku) nastąpiły: kolejny rok w dolnośląskim (o 7,0%, w 2006 r. 7,9%), kujawsko-pomorskim (6,6), świętokrzyskim (5,8), wielkopolskim (5,6) oraz lubuskim (5,2). Najmniejsze straty wskaźnika społecznego zasięgu oddziaływania zarejestrowano w: lubelskim (o 2,6%) i mazowieckim (2,3%). Rysunek G.2. Czytelnicy na 100 mieszkańców ogółem i na wsi ogółem na wsi W 2007 r. przesunięcia na liście rankingowej województw według liczby czytelników na 100 mieszkańców były niewielkie. Tak samo jak o rok wcześniej, pierwsze dwa miejsca zajmowały województwa: małopolskie (ze wskaźnikiem 20,8, spadek o 0,7) oraz śląskie (20,6, spadek o 0,9), na trzecie miejsce z piątego awansowało lubelskie (18,6, spadek o 0,5). Na kolejnych miejscach uplasowały się: dolno- 38

36 śląskie (18,5, spadek o 1,4), lubuskie (18,4, spadek o 1,0). Ostatnie na liście pozostaje (od kilku juŝ lat) województwo podlaskie (14,1, spadek wskaźnika o 0,7) oraz świętokrzyskie (14,7, spadek o 0,9). Do województw z najniŝszym odsetkiem czytelników zarejestrowanych w bibliotekach publicznych wśród ogółu mieszkańców w 2007 r., analogicznie do roku ubiegłego, naleŝały takŝe: pomorskie (15,1, spadek o 0,7), opolskie (15,4, spadek o 0,6) oraz kujawsko-pomorskie (15,5, spadek o 1,1). Szczegóły zawiera tabl. XV/1. Tabela G.3. Lata Czytelnicy na 1 placówkę biblioteczną Liczba czytelników na 1 placówkę ogółem na wsi W układzie powiatowym, tak jak w 2006 r., pierwsza dziesiątka powiatów o wysokich wskaźnikach zasięgu czytelnictwa to powiaty grodzkie. W 2006 r. pośród pierwszej dziesiątki plasowały się dwa powiaty ziemskie chrzanowski i kamieński w 2007 r. utrzymał się tylko powiat chrzanowski, kamieński z miejsca 4. przesunął się na 14. Na czele listy rankingowej w 2007 r. usytuowały się, tak jak w roku ubiegłym, m. Krosno (38,2, ze spadkiem o 1,5, tj. 3,8%) oraz m. Katowice (36,4, spadek o 1,4, tj. 3,7%). Na trzecie i czwarte miejsca awansowały powiaty grodzkie: z siódmego miejsca m. Biała Podlaska (34,1, wzrost o 3,2, tj. 10,4%) oraz z dziewiątego m. Jaworzno (33,1, wzrost o 3,1, tj. 10,3%). Jedyny powiat 39

37 ziemski chrzanowski sytuuje się na piątej pozycji (z trzeciej) ze wskaźnikiem 32,6 (wzrost o 1,0, tj. 3,2%). Kolejne miejsca zajmowały powiaty grodzkie: m. Płock (30,8, bez zmian w stosunku do roku ubiegłego), m. Jastrzębie Zdrój (30,7, spadek o 0,6), m. Olsztyn (29,2, wzrost o 0,9, awans z miejsca 13. na 8.), m. Siedlce (29,1, spadek o 2,1) oraz m. Kraków (27,7, spadek o 1,0). 9 powiatów z 379 (mniej o 4 w porównaniu z rokiem 2006) charakteryzowało się w 2007 r. wysokimi wskaźnikami czytelnictwa, od 29 do ponad 38 czytelników na 100 mieszkańców (zob. tabl. 23). Rysunek G.3. Czytelnicy na 1 placówkę ogółem w ieś Prawie 2/3 powiatów nie osiągnęło średniego poziomu zasięgu czytelnictwa w Polsce (czyli nie przekroczyło 17,6 czytelników na 100 mieszkańców). Ostatnie dziesięć miejsc na tej liście zajmują przede wszystkim powiaty ziemskie, ale na początku zestawienia plasuje się powiat grodzki m. Bytom (w którym zasięg czytelnictwa obniŝył się z 9,4 do 8,2 czytelników na 100 mieszkańców). Pozostałe powiaty to: wysokomazowiecki (8,6 czytelników, bez zmian w stosunku do 2006 r.), gorzowski (8,8, spadek o 0,7), kazimierski (9,6, spadek o 0,1), jarosławski (9,9, spadek o 1,6), zambrowski (10,0, spadek o 1,0), wałecki (10,2, spadek o 0,2) pucki (10,5), łosicki (10,7) i opoczyński (10,9). W ostatniej pięćdziesiątce powiatów, tak jak i rok wcześniej, oprócz m. Bytom znalazły się jeszcze trzy powiaty grodzkie: Radom (ze wskaźnikiem 10,9) oraz Bydgoszcz (11,8), w 2007 r. dołączyło do nich m. Kalisz (11,9). 40

38 STRUKTURA UśYTKOWNIKÓW ZróŜnicowanie upodobań, oczekiwań i kompetencji publiczności czytającej skłania do analizy struktury osób korzystających z usług tych instytucji, aby moŝliwie najlepiej dostosować zasoby bibliotek do oczekiwań ich uŝytkowników. Tabela H.1. Struktura uŝytkowników według wieku w 2007 r. Wiek w latach Liczba % ogółu ( surowy ) % ogółu skumul. Waga (lata) Wsp. koryg. % ogółu (skoryg.) % skorygow. skumul. Do ,9 26,9 11 2,4 19,8 19, ,6 43,5 4 4,2 34,7 54, ,9 60,4 5 3,4 28,1 82, ,4 82,8 20 1,1 9,1 91, ,5 94,3 16 0,7 5,8 97,5 pow ,6 99,9 19 0,3 2,5 100 RAZEM ,0 x x 12,1 100,0 x Analogicznie do lat ubiegłych prezentujemy rozkład wieku publiczności czytającej (tab. H.1.) w dwóch wersjach: w kol. 2 zamieszczamy surowe dane, przeniesione z sumarycznego arkusza K-03 GUS oraz w kol. 7 rozkład skorygowany 29 (waŝony przez liczbę lat w danej kategorii). Dane GUS ujęte są w klasy o nierównych rozpiętościach, co jest poprawne z punktu widzenia swoistości cechy wieku i ma uzasadnienie w charakterystycznych dla określonego wieku zachowaniach czytelniczych. Nierówne rozpiętości przedziałów uniemoŝliwiają jednak wskaza- 29 Skorygowane frakcje procentowe w kol. 7 obliczono następująco: 1) przyjęto jako wagi liczbę lat równą rozpiętości przedziałów, przy tym dla niedomkniętego przedziału pierwszego przyjęto początek edukacji szkolnej, dla ostatniego 19 lat (dość umowna granica wieku 75 lat jako ustania aktywności czytelniczej); 2) przez liczbę lat, przyjętą jako wagi, podzielono kaŝdy surowy procent ogółu danej kategorii, a ilorazy wpisano w kol. 6 i zsumowano; 3) traktując tę sumę jako 100%, obliczono frakcje procentowe od kaŝdej wartości w kol. 6 i wpisano ją jako skorygowany (waŝony) wskaźnik procentowy struktury wieku, uzyskując wyniki proporcjonalne do pojemności kaŝdego surowego przedziału. 41

39 nie poprawnej dominanty, dlatego dajemy moŝliwość porównania struktury uŝytkowników według tych dwóch wskaźników. W dalszej analizie posługujemy się wskaźnikiem surowym, poniewaŝ jest on w tej wersji prezentowany w zestawieniach tabelarycznych w układzie wojewódzkim i powiatowym. Sygnalizowana w poprzednich rocznikach tendencja przesuwania się struktury wieku czytelników w kierunku starszych roczników pogłębia się. Znajduje to potwierdzenie w analizie udziału poszczególnych kategorii wieku w ogółem. Odsetek czytelników w przedziale wiekowym do 24 lat w kolejnych latach systematycznie zmniejszał się, jak ukazano poniŝej: 42 Lata Czytelnicy w % ogółu do lat 24 powyŝej 24 lat ,7 33, ,1 34, ,7 36, ,3 37, ,4 39,5 W 2007 r. według danych rozkładu surowego czytelnicy do lat 24 stanowili 60,4% ogółu czytelników bibliotek publicznych, tj. o 1,9 mniej niŝ rok wcześniej; w tym czytelnicy do lat 15 to nadal ponad 1/4 zbiorowości, w wieku powyŝej 16%, a w przedziale prawie 17%. Spadek udziału procentowego w ogółem wszystkich kategorii do 24 lat odnotowano w 2007 r. na podobnym poziomie. Procentowy udział czytelników powyŝej 24 roku Ŝycia w ogólnej liczbie uŝytkowników bibliotek zwiększał się w poszczególnych latach, w 2007 r. osiągnął wartość 39,5% (tj. więcej o 1,8); odsetek wzrósł we wszystkich kategoriach powyŝej 24 roku Ŝycia, równieŝ w przedziale (o 0,7), pomimo, podobnie jak w 2006 r., mniejszej liczby czytelników w tym przedziale wieku zarejestrowanych w bibliotekach publicznych. Zmiana struktury wieku czytelników bibliotek publicznych w 2007 r. wynika ze zmniejszającej się liczby uŝytkowników bibliotek publicznych we wszystkich grupach wiekowych do 44 roku Ŝycia. Tylko w dwóch kategoriach zarejestrowano wzrost liczby czytelników w stosunku do 2006 r.: w grupie o 1,5% oraz czytelników po 60. roku Ŝycia o 5,1%. Przesuwanie się struktury wieku korzystających z bibliotek publicznych w kierunku dwóch najwyŝszych kategorii wieku (45-60 lat i powyŝej) w duŝym stopniu jest wynikiem procesu starzenia się społeczeństwa polskiego, ale takŝe słabnącego zainteresowania tradycyjną ksiąŝką wśród młodzieŝy. Nadal jednak dominującą grupę uŝytkowników bibliotek publicznych stanowią ludzie uczący się lub studiujący, uzupełniający swoje wykształcenie.

40 PowyŜsze tezy potwierdza porównanie struktury czytelników według wieku (tabela H.1.) oraz analiza przekroju społecznego uŝytkowników bibliotek publicznych tzn. struktury czytelników według zajęcia (H.2.). ZauwaŜalna jest zbieŝność frakcji procentowych według danych surowych rozkładu wieku do lat 24 (60,4%) z udziałem procentowym łącznie kategorii uczniowie i studenci (58,6%). Rysunek H.1. Czytelnicy wg wieku w 2007 r. w % ogółu do pow. 60 % surowy % skorygowany NaleŜy zwrócić takŝe uwagę na inne okoliczności, które mogą wpływać na obecną strukturę czytelników. Ewidencje bibliotek publicznych nie nadąŝają w pełni za zmianami w rejestrowaniu sposobów korzystania z ich usług, w związku z czym najczęściej nieuchwytni dla statystyki bibliotecznej są uŝytkownicy niekonwencjonalnych źródeł informacji, np. róŝnych nośników elektronicznych, Internetu i ksiąŝki cyfrowej, wskutek czego statystyka biblioteczna traci z pola widzenia głównie najmłodsze grupy uŝytkowników. W przekroju społecznym wśród korzystających z bibliotek publicznych największe spadki ich liczby, podobnie jak i rok wcześniej, dotyczą przede wszystkim uczniów. W 2007 r. w stosunku do roku ubiegłego zarejestrowano ich mniej o 7,3% (w 2006 r. o 7,0%), ubyło takŝe niezatrudnionych (o 4,0%) oraz studentów (o 3,3%), nieznacznie robotników (o 0,8%), rolników (o 0,3) oraz osób z kategorii inni zatrudnieni (o 0,6). Jedyna kategoria, w której odnotowano wzrost 43

41 liczby zarejestrowanych czytelników to pracownicy umysłowi (o 1,4%, w 2006 r. był spadek o 0,3%). Spadek liczby czytelników zarejestrowanych w 2007 r. w bibliotekach publicznych wpłynął na przesunięcia w strukturze uŝytkowników bibliotek analizowanych według zajęcia Udział uczniów odwiedzających biblioteki publiczne w stosunku do ogółu korzystających zmniejszył się z 47,0% w 2006 r. do 45,5% w 2007 r. (tj. o 1,5), w dwóch kategoriach (rolnicy i niezatrudnieni) nie odnotowano zmian, w pozostałych zwiększyły się frakcje procentowe od 0,1 do 0,9 (pracownicy umysłowi). Uczniowie stanowią prawie połowę uŝytkowników bibliotek (45,5%), w dalszej kolejności są niezatrudnieni (15,9% ogółu korzystających, bez zmian w stosunku do 2006 r.), pracownicy umysłowi (15,5) oraz studenci (13,1). Najmniejszy udział wśród publiczności czytającej mają: rolnicy 1%, inni zatrudnieni 2,9% oraz robotnicy 6,0% (zob. tabela H.2.). Rysunek H Czytelnicy wg wieku w % w latach (rozkład o nierównych przedziałach) 0 do pow Fakt dominującego udziału wśród publiczności czytającej dzieci i młodych ludzi do 24 roku Ŝycia, uczących się i studiujących nie oznacza koncentrowania aktywności bibliotecznej wyłącznie na tych kategoriach uŝytkowników. Wzrost liczby seniorów wśród ogółu korzystających z bibliotek, przeobraŝenia w ich gustach i upodobaniach to wyznaczniki kierunków zmian i rozszerzania oferty usług bibliotek publicznych, podobnie 44

42 jak problemy ludzi niepełnosprawnych, o których do niedawna w działalności bibliotek publicznych niewiele się mówiło. Tabela H.2. UŜytkownicy bibliotek publicznych wg zajęcia w 2007 r. Zajęcie Liczba % ogółu RóŜnica odsetek do 2006 r. M uczniowie* ,5 1,5 S studenci** ,1 0,1 U prac. umysłowi*** ,5 0,9 P robotnicy**** ,0 0,2 R rolnicy***** ,0 0,0 I inni zatrudnieni****** ,9 0,1 Nz niezatrudn.******* ,9 0,0 RAZEM x * Nie pracująca młodzieŝ, ucząca się w szkołach podstawowych, średnich i pomaturalnych. ** Studenci stacjonarni w szkołach wyŝszych; studenci zaoczni (pracujący) są kwalifikowani zgodnie z kategorią zatrudnienia. *** Zatrudnieni na podstawie umowy o pracę lub nominacji, etatowi członkowie ciał przedstawicielskich (parlamentu, organów samorządowych, rad nadzorczych itp.), przedstawiciele wolnych zawodów (adwokaci, artyści itp.). **** Z wyjątkiem robotników zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie (naleŝą do kategorii R), robotnicy w przetwórstwie rolnym, a takŝe inni pracownicy najemni nie będący pracownikami umysłowymi. ***** Będący właścicielami lub dzierŝawcami gospodarstw rolnych oraz członkowie ich rodzin, jeśli nie kwalifikują się do innych grup (np. uczące się dzieci rolników nale- Ŝą do kategorii M lub S). ****** W tym właściciele przedsiębiorstw wytwórczych, handlowych i usługowych. ******* Emeryci, renciści, bezrobotni, Ŝony na utrzymaniu męŝa (z wyjątkiem Ŝon męŝczyzn kwalifikujących się do kat. R; Ŝony teŝ kwalifikuje się wówczas do tej kategorii). WYPOśYCZENIA Jak juŝ wspomniano w części dotyczącej zbiorów, przewagę w ofercie bibliotek publicznych stanowią zbiory ksiąŝkowe, co ma wpływ na wskaźniki wypoŝyczeń. Choć dostęp do Internetu, zasobów informacji na nowych nośnikach i w innych formach niŝ tradycyjna ksiąŝka jest 45

43 coraz powszechniejszy, to brak ich ujmowania w ewidencjach bibliotek powoduje, iŝ obraz oferowanych usług instytucji bibliotecznych jest niepełny. Czytelnicy wypoŝyczyli na zewnątrz w 2007 r. z bibliotek, filii i punktów bibliotecznych łącznie ,9 tys. jedn. inw. zbiorów, w tym ,0 tys. wol. ksiąŝek i czasopism (co stanowi 97,7% ogółu wypoŝyczeń) oraz 2 999,9 tys. jedn. inw. zbiorów specjalnych (2,3%). W 2006 r. proporcje te wynosiły odpowiednio: 97,5% i 2,5%, co oznaczałoby, Ŝe mimo rosnącej oferty nietradycyjnych materiałów bibliotecznych, ich udział w wypoŝyczeniach ogółem utrzymuje się na stałym wysokim poziomie. Przedstawione proporcje mogą być obarczone nieprecyzyjnością wynikającą z nieścisłości ewidencyjnych, ale równieŝ mogą być wynikiem stabilnego od kilku lat (dzięki dotacji MKiDN) dopływu nowych ksiąŝek do bibliotek, głównie w postaci tradycyjnej. Tabela I Lata WypoŜyczenia* ogółem w latach WypoŜyczenia (w tys.) Przyrost/spadek w % do poprz. roku , ,6 2, ,7 1, ,9 1, ,0 1, ,1 1, ,7 0, ,3 4, ,7 4, ,9 5,2 * Łącznie ze zbiorami specjalnymi. W omawianym roku dokonano łącznie o ponad 7 204,8 tys. mniej wypoŝyczeń zbiorów niŝ w roku ubiegłym. Oznacza to spadek liczby udostępnień o 5,2% w stosunku do 2006 r. i jest to kolejny z rzędu rok niekorzystnej tendencji (zob. tabela I.1.). Na spadek liczby wypoŝyczeń miało wpływ zmniejszenie ich wielkości w miastach w stosunku do 2006 r. o 5 492,2 tys., tj. o 5,5% oraz na wsi o 1 712,6 tys., tj. 4,6%. Podobnie jak w ostatnich 2 latach wyŝsze procentowo spadki odnotowano w bibliotekach miejskich niŝ wiejskich.

44 Analiza wypoŝyczeń księgozbioru m. in. bez materiałów audiowizualnych i dokumentów elektronicznych, które omówiono w osobnym dziale pokazuje, Ŝe spadki wypoŝyczeń w latach kształtowały się odpowiednio (w % w stosunku do poprzedniego roku): 1; 4,9; 4,8; 5,0. W mieście w 2004 r. wynosiły one poniŝej 1%, w następnych latach nieco przekraczały 5%; na wsi w 2004 r. ubytki wypoŝyczeń były wyŝsze niŝ w mieście (1,8%), ale w następnych latach juŝ mniejsze niŝ w miastach i wynosiły odpowiednio: 3,9; 3,7; 4,5% stanu z poprzedniego roku. Rysunek I.1. WypoŜyczenia ogółem w latach Spadki liczby wypoŝyczeń wpłynęły na obniŝenie wskaźnika wypoŝyczeń na 100 mieszkańców z 362 wol. w 2006 r. do 343 w 2007 r. (o 19 jednostek, tj. 5,2%). W rozkładzie wojewódzkim spadek względnego wskaźnika wypoŝyczeń odnotowano we wszystkich województwach; do 5% jego wartości w 2006 r. w dziewięciu województwach, od 5,1 do 10% w sześciu, powyŝej 10% w jednym (zachodniopomorskim 11%). Zmiany te spowodowały inny układ województw tylko w środkowej części listy (zob. tabl. XV/2). Dwa pierwsze województwa o najkorzystniejszym poziomie wypoŝyczeń na 100 mieszkańców, tak jak rok wcześniej, to śląskie (420, spadek o 25 wol., tj. 5,6%) oraz dolnośląskie (388, spadek o 33 jednostki, tj. o 7,8%). Na końcu listy, takŝe bez zmian do roku ubiegłego, znajduje się podlaskie (272, mniej o 8 jednostek, tj. 2,9%) oraz świętokrzyskie (278, mniej o 12 jednostek, tj. 4,1%). Konsekwencją spadku wypoŝyczeń na zewnątrz, był takŝe spadek liczby wypoŝyczeń w przeliczeniu na 1 czytelnika, odnotowany zarówno w ka- 47