biblioteki publiczne w liczbach

Transkrypt

1 biblioteki publiczne w liczbach ISSN public libraries in figures Biblioteka Narodowa Instytut Ksià ki i Czytelnictwa

2 Biblioteka Narodowa Instytut Ksià ki i Czytelnictwa The National Library The Books and Readers Institute biblioteki publiczne w liczbach 2010 public libraries in figures 2010 Biblioteka Narodowa Warszawa 2012

3 Opracował zespół w Pracowni Bibliotekoznawstwa Instytutu KsiąŜki i Czytelnictwa w składzie: MAŁGORZATA JEZIERSKA BARBARA BUDYŃSKA DOMINIKA STĘPNIEWSKA Komplet danych z Głównego Urzędu Statystycznego o działalności bibliotek oraz stanie ludności otrzymano w maju 2011 r. ISSN Biblioteka Narodowa. Warszawa 2012 Opracowanie: Wydawnictwo BN al. Niepodległości 213, Warszawa

4 PRZEDMOWA Biblioteki Publiczne w Liczbach 2010 to XL rocznik tej serii i X zamykający analizy pierwszej dekady XXI wieku. Wiele lat pracy nad diagnozą statystyczną zwieńczonych bogatym doświadczeniem sprzyjało interpretowaniu zjawisk związanych z funkcjonowaniem bibliotek, przy zachowaniu podstawowych zasad pracy nad kolejnymi publikacjami. Podobnie jak w przednich latach, w tegorocznej publikacji staraliśmy się o utrzymanie tzw. monotonii statystycznej, czyli możliwie takiego samego zakresu i układu materiału statystycznego. Jest to bowiem jeden z podstawowych, a zarazem najtrudniejszych wymogów w przygotowaniu publikacji tego typu. Wobec przeobrażeń globalnych o charakterze cywilizacyjnym i technologicznym oraz zmian specyficznych dla społeczeństwa polskiego społecznych, demograficznych i kulturowych oraz ich wpływu na pracę bibliotek możliwość corocznej obserwacji statystycznej wielu procesów była niezwykle cenna. W niniejszej publikacji prezentujemy podsumowanie działalności bibliotek publicznych w 2010 r. w rozszerzonym zakresie rzeczowym. O projekcie tych zmian i pracach Zespołu, których celem było uzupełnienie arkusza K-03 o elementy opisu charakteryzujące pomijane dotychczas zakresy prac i funkcji współczesnych bibliotek, informowaliśmy w ubiegłorocznym roczniku. Omówienie za 2010 r. jest poszerzone w stosunku do roku poprzedniego o nowe informacje, choć struktura i układ danych prezentowanych w tabelach pozostają bez zmian. Rozbudowaliśmy zakres rocznika o dostępność bibliotek, infrastrukturę oraz inne formy pracy, uzupełniliśmy dotychczasową analizę stanu, struktury zatrudnienia pracowników bibliotek o dane o pracownikach pozamerytorycznych (administracji, obsługi porządkowej i technicznej), a także o wymiar zatrudnienia w etatach przeliczeniowych. Nowe dane są prezentowane w obrębie omawianego roku, ze względu na brak odniesienia do lat poprzednich i niemożliwość wprowadzenia ich do zestawień tabelarycznych i porównania w układzie wieloletnim. Rozszerzenie rocznika o wymieniony zakres jest pierwszym etapem zmian wynikającym z uzupełnienia formula- 7

5 rza K-03. Pełny ich zakres obejmie opis statystyczny bibliotek oraz zestawienia tabelaryczne za rok O zawartości i układzie rocznika, podobnie jak w poprzednich latach, informuje szczegółowo rozdział Uwagi i objaśnienia. Podobnie także przygotowano rozszerzony komentarz, w analizie za 2010 r. objęto nim infrastrukturę bibliotek publicznych. W omówieniu tej części komentarza, oprócz danych pozyskanych z GUS, wykorzystano również informacje ze sprawozdań opisowych wojewódzkich bibliotek publicznych, co umożliwiło pełniejszy opis zjawisk. Przygotowanie XL rocznika Biblioteki Publiczne w Liczbach wieńczy mały jubileusz prac nad tą publikacją i zbiega się ze zmianami, jakie nastąpiły w jego zawartości. Jest to okazja by podziękować wieloletnim współpracownikom, życzliwym recenzentom naszych prac, a także GUS-owi, dzięki któremu ta wieloletnia praca jest możliwa. Zespół Redakcyjny

6 BIBLIOTEKI PUBLICZNE W 2010 R. Omówienie wybranych zagadnień STAN, DYNAMIKA, STRUKTURA SIECI W 2010 r. wg badań GUS na sieć bibliotek publicznych w Polsce składało się 2605 bibliotek macierzystych oraz 5737 filii bibliotecznych, łącznie funkcjonowały 8342 placówki. Redukcja sieci była liczebnie i procentowo prawie dwukrotnie wyŝsza niŝ rok wcześniej, ubyło z niej 50 placówek, tj. 0,6% stanu z roku poprzedniego (w 2009 r. spadek o 0,3%). Na ogólny ubytek liczby placówek złoŝyło się zarówno ograniczenie stanu bibliotek (o 13), jak i filii bibliotecznych (o 37). Spadek liczby tych pierwszych moŝe być efektem dalszego porządkowania sytuacji prawno-organizacyjnej bibliotek określonych w strukturze sieci jako inne (o 21) 1, ale takŝe o niestabilnej sytuacji bibliotek powiatowych (wykazano ich w omawianym roku mniej o 11). W pozostałych rodzajach (oprócz wojewódzkich i gmin miejsko-wiejskich ) odnotowano wzrost, największy w kategorii gmin wiejskich (o 15, podobnie jak w roku poprzednim) oraz miejskich (o 4) 2. Średnio w ostatnim dziesięcioleciu ubywało 0,6% placówek rocznie, sieć zmniejszyła się o 573 placówki, tj. 6,4% (zarówno bibliotek głównych, jak i filii bibliotecznych, odpowiednio o: 3,4%; 7,7%), a od przełomowego 1989 r. o 1971 placówek, tj. o 1/5 stanu. Biorąc pod uwagę ich usytuowanie, redukcji podlegały zarówno te pracujące w miastach 1 Podobna sytuacja wystąpiła w 2009 r., odnotowano wtedy spadek w tej kategorii o 28 placówek. 2 Na stan liczbowy bibliotek macierzystych i ich zaszeregowania do odpowiednich kategorii mają wpływ m.in. przekształcenia statusu samych jednostek administracyjnych (np. ze wsi na miasto w 2010 r. wg GUS w Polsce przybyło 6 miast), w przypadku jednak bibliotek powiatowych jest to problem samookreślenia się bibliotek pełniących taką funkcję. 9

7 (w latach o 6,9%, tylko w 2008 r. zarejestrowano wzrost, w 2010 r. spadek o 58 placówek, tj. 2%), jak i na wsi (o 6,2%, wzrost odnotowano w 2001 i 2010 r. o 8 placówek, tj. 0,1%). Pomimo to struktura sieci bibliotek publicznych nie ulega zasadniczym zmianom, w 1/3 tworzą ją biblioteki macierzyste, w 2/3 filie biblioteczne (podobnie kształtuje się stosunek bibliotek funkcjonujących w miastach do placówek wiejskich). Statystycznie jedna biblioteka macierzysta (główna) prowadzi dwie filie biblioteczne (2,2), w miastach 1,9, na wsi 2,4. W 2010 r. odnotowano ograniczenie liczby filii wyspecjalizowanych w obsłudze dzieci i młodzieŝy (o 4, z 204 w 2009 r. do 200 w 2010 r.), natomiast liczba oddziałów dla dzieci wzrosła (o 13, z 727 do 740). Szczegółowe dane na temat zmian w liczebności sieci zawiera tabela A.1. oraz tablica 1. Tabela A Biblioteki i filie w latach 1989, Biblioteki i filie Lata Ogółem Miasta Wieś Przybyło/Ubyło* w kat. ogółem , , , , , , , ,8 0, ,6 * Poprzedni rok = 100%. W 2010 r., dotychczasowy stan sieci zachowały tylko dwa województwa podkarpackie i pomorskie, w pozostałych nastąpiły ubytki, największe (liczbowo i procentowo) w: kujawsko-pomorskim (o 7 placówek, tj. 1,6% ich stanu sprzed roku) oraz w świętokrzyskim i zachodniopo-

8 morskim (po 5 placówek, odpowiednio: 1,7%; 1,3%). Na wsi w trzech województwach zarejestrowano wzrost liczby placówek (dolnośląskim, lubuskim, śląskim), w jednym (pomorskim) nie odnotowano zmian w sieci, w pozostałych spadek procentowo najwyŝszy w województwach: podlaskim (2,3%), świętokrzyskim (2,2%), kujawsko-pomorskim (1,8%) i zachodniopomorskim (1,6%). W miastach natomiast w województwach lubelskim, pomorskim i świętokrzyskim utrzymał się stan z poprzednich lat, w dwóch podkarpackim i podlaskim odnotowano wzrost, natomiast w pozostałych zmniejszenie stanu (od 0,5% w łódzkim, małopolskim i mazowieckim do 3,4% w lubuskim). W dolnośląskim nastąpiło trudne do zinterpretowania przesunięcie bibliotek (ok. 40) z kategorii miejskich do wiejskich. Rysunek A.1. Placówki biblioteczne w latach miasta wieś ogółem Kolejny rok zanotowano powiększenie się liczebności mieszkańców rejonu obsługi, tzn. liczby mieszkańców przypadających średnio na jedną bibliotekę lub filię (na poziomie ogółem oraz w układzie regionalnym) 3. W 2010 r. wskaźnik ten wzrósł o 31 osób i osiągnął poziom 4579 mieszkańców Polski (w 2009 r. 4548). Największy wzrost średniego rejonu obsługi (1% i powyŝej) odnotowano w województwie kujawskopomorskim (o 74 osoby, tj. 1,6%), zachodniopomorskim (o 58, tj. 1,3%), 3 Jest to wypadkowa wzrostu (niewielkiego) liczby ludności w Polsce oraz redukcji sieci. 11

9 świętokrzyskim (o 52, tj. 1,2%), podlaskim (o 54, tj. 1,1%) oraz warmińsko-mazurskim (o 43, tj. 1,0%). Ranking województw pod względem liczebności rejonów obsługi (zob. tablica XIII/1) nie uległ zmianie w stosunku do 2009 r. Najliczniejsze rejony obsługi, statystycznie powyŝej 5 tys. osób na placówkę (bibliotekę lub filię), odnotowano w trzech województwach: pomorskim (6668), śląskim (5695) i mazowieckim (5312). W 12 województwach średnia rejonu obsługi placówek bibliotecznych przekroczyła górną granicę przedziału rekomendowanego w zaleceniach IFLA dla tzw. krajów rozwijających się (tzn. 3-4 tys. mieszkańców). Najmniej liczne rejony (nadal poniŝej 4 tys.) utrzymują się w podkarpackim (3049), opolskim (3235), lubelskim (3605) oraz lubuskim (3919). Na poziomie powiatów, w ponad 6% z nich średnie rejony obsługi przekraczają 10 tys. mieszkańców. Szczególnie obciąŝone są placówki funkcjonujące w miastach na prawach powiatu (grodzkich), podobnie jak rok wcześniej najliczniejsze rejony obsługiwały: m. Piotrków Trybunalski ( mieszkańców na 1 placówkę), m. Białystok (17 365), m. Chełm (16 831) oraz m. Bytom (15 135). Natomiast rejony o małej liczbie mieszkańców (poniŝej 2 tys. osób na 1 placówkę) utrzymują się w ośmiu powiatach ziemskich: leskim, parczewskim, poddębickim, wieruszowskim, brzozowskim, bieszczadzkim, skierniewickim i przemyskim. NIESAMODZIELNE PLACÓWKI BIBLIOTECZNE Prawie 1/5 stanu sieci bibliotek publicznych to placówki niesamodzielne organizacyjnie włączone w struktury innych instytucji lub połączone z nimi (w większości z domami kultury oraz bibliotekami szkolnymi, zdarzają się takŝe fuzje organizacyjne z placówkami spoza sektora kultury czy edukacji). Ich liczba w ostatnich latach sukcesywnie spadała. Odsetek tego typu placówek w stosunku do ogółu bibliotek i filii obniŝył się z 19,4% w 2009 r. do 18,4% w 2010 r. 4. Łącznie odnotowano 1532 niesamodzielne placówki, o 93 mniej, tj. 5,7% w stosunku do roku poprzedniego (zob. tabela A.2.). Większość z nich funkcjonuje na wsi 84,2% (w 2009 r. 81,7%), w miastach stanowią one 8,6% bibliotek i filii, na terenach wiejskich 23,4%, prawie 2/3 z nich to filie biblioteczne (976 z 1532). W 2010 r. zarejestrowano 189 bibliotek/filii publiczno-szkolnych (o 21 mniej niŝ w roku poprzednim, tj. o 10%) 5, 1252 placówki działające 4 W roku ,0% ogółu bibliotek i filii bibliotecznych, ,3%, w ,4%, w ,2%; w 2004 r. 27,2%; 2003 r. 26,5%; 2002 r. 26,6%; w 2001 r. 27,7%. 5 7 bibliotek publiczno-szkolnych było jednocześnie włączonych w struktury ośrodków (domów) kultury, takie rozwiązania stosowane były na terenach wiejskich w województwach: warmińsko-mazurskim oraz łódzkim po 3 oraz podkarpackim 1; następne 6 (wszystkie w zachodniopomorskim) funkcjonowały w instytucjach spoza sfery kultury. 12

10 w strukturze ośrodka kultury lub innej instytucji kultury (mniej o 77; tj. 5,8%) oraz 91 placówek w strukturach instytucji spoza sfery kultury (więcej! o 5; tj. 5,8% w stosunku do 2009 r.). W omawianym roku w dwóch województwach odnotowano wzrost placówek działających w strukturach połączonych: w warmińsko-mazurskim o 1 oraz wielkopolskim o 2. W pozostałych województwach miał miejsce regres tego typu rozwiązań organizacyjnych, największy w: lubelskim i zachodniopomorskim (ubyło po 13 placówek połączonych, tj. 10,4% i 10,8% ich stanu sprzed roku), małopolskim (o 12, 9,2%), kujawsko-pomorskim, łódzkim, pomorskim (po 8, odpowiednio: 22,9%, 9,5%, 14,8%). Nadal jednak w sześciu województwach placówki funkcjonujące jako segment większej struktury organizacyjnej stanowiły znaczącą część sieci, w opolskim 40,3% placówek, co trzecia placówka w warmińsko-mazurskim (32,0%), dolnośląskim (31,5%), podkarpackim (28,8%), zachodniopomorskim (28,3%) i blisko co czwarta w wielkopolskim (23,2%). Najmniejszy ich odsetek (na poziomie 6-7%) odnotowano tak jak w roku ubiegłym w: kujawsko-pomorskim, mazowieckim i śląskim (odpowiednio: 6,1; 6,5; 6,9). Tabela A.2. Biblioteki i filie biblioteczne połączone ogółem Lata Ogółem Miasto Wieś RóŜnica w ogółem do poprzedniego roku 2001* * Od 2001 r. rejestrowano takŝe biblioteki włączone w struktury instytucji spoza kultury. W 2010 r. w trzech województwach (małopolskim, mazowieckim i podkarpackim) nie odnotowano zmian w liczbie bibliotek (filii) publiczno-szkolnych, w pięciu wzrost: wielkopolskim (o 4), warmińsko-mazurskim (o 3), pomorskim (o 2), dolnośląskim i świętokrzyskim (po 1). W pozostałych województwach ograniczono tego typu rozwiązania organizacyj- 13

11 ne (np. w łódzkim o 10 placówek). W omawianym roku biblioteki publiczno-szkolne stanowiły 2,3% ogółu sieci placówek bibliotecznych w Polsce oraz prawie 12,3% wszystkich fuzji organizacyjnych, 92% z nich działała na terenach wiejskich. Najwięcej placówek publiczno-szkolnych funkcjonowało w trzech województwach: warmińsko-mazurskim (37 placówek), wielkopolskim (31) oraz zachodniopomorskim (30). Biblioteki (filie) w strukturze ośrodka kultury lub innej instytucji kultury w 2010 r. stanowiły 15% ogółu placówek w sieci bibliotek publicznych oraz ponad 80% (81,7) wszystkich struktur połączonych, 82,7% z nich funkcjonowało na terenach wiejskich. Co trzecia tego typu placówka w sieciach regionalnych utrzymuje się nadal w województwach: opolskim (33,3%), dolnośląskim (28,5%) i podkarpackim (28,4%). Zmniejszenie ich liczby odnotowano we wszystkich województwach, największe ograniczenie w lubelskim i małopolskim (mniej o 12 tego typu placówek) oraz pomorskim (o 10), wyjątek stanowi opolskie wzrost o 2. Zastanawiająca jest sytuacja bibliotek (filii) pozostających w fuzji organizacyjnej z instytucjami spoza sfery kultury i zwiększenie ich liczebności w 2010 roku mimo, iŝ takie formy organizacyjne są niezgodne z obowiązującym prawem 6. Tylko w czterech województwach w omawianym roku nie wykazano w ogóle tego typu łączeń (małopolskim, podkarpackim, podlaskim, pomorskim), zaś ich wzrost w: wielkopolskim i łódzkim po 6 placówek, warmińsko-mazurskim o 2 oraz świętokrzyskim o 1. W kolejnych trzech województwach spadła liczba tego typu rozwiązań (w zachodniopomorskim o 6, kujawsko-pomorskim o 3, mazowieckim o 1). Placówki biblioteczne pracujące w strukturach organizacyjnych instytucji spoza strefy kultury to w 2010 r. 1,1% całej sieci bibliotek publicznych oraz blisko 6% (5,9) wszystkich połączonych organizmów, 87,9% z nich to placówki wiejskie. PUNKTY BIBLIOTECZNE Liczba punktów bibliotecznych w roku 2010 wynosiła 1437 i zmniejszyła się o kolejne 32 jednostki (2,2% ich stanu sprzed roku), z tego w mieście ubyło 11 punktów (tj. 2,1%), na wsi 21 (2,2%). Stanowią one uzupełnienie oferty podstawowych ogniw sieci bibliotek publicznych 7. Po 1989 r. ich liczba dramatycznie się zmniejszyła, spadek wyniósł blisko 94%, tylko w ostatnim dziesięcioleciu zamknięto blisko po- 6 Są to placówki włączone w struktury urzędów jednostek samorządu terytorialnego lub do zespołów administrujących placówkami samorządowymi. 7 Z powodu utrzymującej się tendencji marginalizowania punktów bibliotecznych w obsłudze uŝytkowników, od 2009 r. zrezygnowano z osobnego szczegółowego omówienia wyników ich działalności. Informacje są uwzględnione odpowiednio w rozdziałach: stan, dynamika i struktura sieci, czytelnicy, wypoŝyczenia oraz w zestawieniach tabelarycznych. 14

12 łowę stanu (41,5%). W 2010 r. odsetek punktów bibliotecznych w stosunku do sieci placówek w poszczególnych województwach był bardzo zróŝnicowany, od poniŝej 5% (w śląskim i świętokrzyskim) do 39% w warmińsko-mazurskim (przy średniej dla Polski 17,2%). Tabela A.3. Punkty biblioteczne w latach 1989, Lata Punkty biblioteczne Ogółem Wieś Wieś w % ogółu , , , , , ,2 W wyniku systematycznego spadku liczebności punktów bibliotecznych w analizowanym roku statystycznie na jedną placówkę w sieci przypadało niecałe 0,2 punktu bibliotecznego. Nie zmienia się usytuowanie środowiskowe punktów bibliotecznych, blisko 2/3 z nich funkcjonuje na obszarach wiejskich (64,2%). Szczegółowe dane na temat stanu i wyników działalności punktów bibliotecznych zawiera tablica 11. DOSTĘPNOŚĆ Na dostępność usług bibliotecznych, oprócz gęstości sieci, rozmieszczenia jej elementów w obrębie jednostki administracyjnej ma wpływ szereg innych czynników, np. godziny otwarcia poszczególnych placówek, przystosowanie lokali dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich, udogodnienia wewnątrz budynku i przystosowanie miejsc w czytelniach dla osób z róŝnymi niepełnosprawnościami. W takim rozumieniu prezentujemy zagadnienie dostępności na podstawie danych za 2010 r. W kolejnych rocznikach będą one rozbudowywane dzięki 15

13 realizacji następnych etapów prac nad rozszerzaniem zakresu zbierania danych w formularzu GUS, np. o zestaw usług świadczonych zdalnie, przez Internet i stronę internetową biblioteki. Perspektywa zdalnego korzystania z bibliotek, polegająca na tym, iŝ czytelnik moŝe z dogodnego dla siebie miejsca (dom, szkoła, uczelnia itp.) wyszukiwać w katalogach dowolnej biblioteki interesujące go informacje, przeszukiwać i korzystać z zasobów elektronicznych oraz obsługiwać własne konto biblioteczne, będzie wymuszało dalsze zmiany w organizacji przestrzennej bibliotek. Ich konsekwencją moŝe być ograniczanie powierzchni przeznaczonej na bezpośredni dostęp do katalogów, czy zmiana organizacji pracy czytelni, na rzecz rozwoju dostępu zdalnego, przez całą dobę siedem dni w tygodniu (np. elektronicznego serwisu informacyjnego pracującego w trybie online 24 godziny na dobę, 365 dni w roku) 8. WaŜnym elementem dostępności usług bibliotecznych jest czas pracy bibliotek. Ponad połowa bibliotek publicznych w Polsce w 2010 r. była czynna 5 dni w tygodniu (55,2%), prawie 14% (13,8%) 6 dni, dla co piątej placówki (18,2%) tydzień pracy liczył do 3 dni (w tym dla 1,2% 1 dzień). Blisko 1/4 placówek bibliotecznych funkcjonowała w soboty (22,8%; 1880), a 0,5% w niedziele (42). Wymiar godzinowy dostępności bibliotek dla czytelników jest takŝe zróŝnicowany. Najliczniejsza grupa bibliotek (37,7%) była czynna od 31 do 40 godz. tygodniowo, w takim wymiarze czasu pracowało 42,1% bibliotek miejskich, wiejskich 35,5%. Co trzecia biblioteka publiczna (27,7%) była dostępna dla uŝytkowników do 20 godzin tygodniowo (7,0% placówek w miastach oraz 38,4% na wsi). PowyŜej 60 godzin tygodniowo pracowało tylko 2,3% placówek; w miastach 2,6%, na wsi 2,0% (zob. tabela B.1.). Pod tym względem wiodące są biblioteki województwa śląskiego (6,1% placówek) i tylko 1,0% w warmińsko-mazurskim. W miastach korzystna sytuacja występuje w województwie śląskim (9,0%), na terenach wiejskich w podlaskim (4,7%). 8 Mówiąc o dostępności bibliotek moŝna skupić się na wielu elementach ich pracy, np. fizycznej dostępności samej instytucji jako budynku, lokalu, powierzchni uŝytkowej, magazynowej, sposobie udostępniania zbiorów poprzez wolny dostęp do półek, dostosowywaniu godzin pracy bibliotek do oczekiwań czytelników. Innym obszarem dostępności jest poszerzanie zakresu usług bibliotek poprzez rozbudowę zbiorów, udostępnienie większej liczby stanowisk komputerowych czy miejsc w czytelni, skrócenie czasu oczekiwania na ksiąŝkę. Kolejnym aspektem dostępności biblioteki jest jej oferta wynikająca z zastosowania technologii teleinformatycznych, a w szczególności usług, dzięki którym moŝna korzystać z biblioteki zdalnie, np. poprzez strony www, katalogi udostępniane w Internecie, elektroniczne bazy danych, linki itp. Tak więc pogłębione omówienie dostępności bibliotek zawierają takŝe inne rozdziały. 16

14 Tabela B.1. Biblioteki i filie biblioteczne wg godzin otwarcia w ciągu tygodnia dla czytelników Wyszczególnienie 1-10 godz godz. Odsetek bibliotek wg godzin otwarcia godz godz godz godz. powyŝej 60 godz. ogółem 3,1 24,6 16,0 37,7 12,1 4,2 2,3 miasto 0,4 6,6 17,4 42,1 23,1 7,8 2,6 wieś 4,5 33,9 15,3 35,5 6,4 2,4 2,0 * Dane dotyczą 8245 bibliotek wykazywanych przez GUS jako czynne. Wskaźnik dostępności bibliotek publicznych określony liczbą godzin otwarcia placówek bibliotecznych dla uŝytkowników w skali kraju wyniósł 0,7 godz. na 100 mieszkańców, niŝszy w miastach 0,5 godz., na wsi dwukrotnie wyŝszy 1,0 godz. Wynika z tego, Ŝe bardziej dostępne są biblioteki wiejskie. Trzeba jednak mieć na względzie fakt, iŝ wskaźnik jest warunkowany wielkością populacji (gęstością zaludnienia), a więc na terenach wiejskich, będzie się kształtował korzystniej pomimo tych samych, czy porównywalnych godzin otwarcia na wsi i w miastach 9. Najkorzystniejszą sytuację na poziomie ogółem odnotowano w województwie: podkarpackim (1,0 godz. na 100 mieszkańców), lubelskim (0,9) oraz lubuskim i świętokrzyskim (po 0,8); najniŝszą wartość tego wskaźnika zarejestrowano w pomorskim (0,5). W układzie regionalnym sytuacja przedstawia się następująco: w miastach od 0,3 godz. na 100 mieszkańców w pomorskim do 0,6 godz. w opolskim; na wsi: od 0,8 godz. w pomorskim do 1,3 godz. w dolnośląskim i lubuskim. 9 Podobnie sytuacja przedstawia się w odniesieniu do wskaźnika określającego liczbę godzin otwarcia bibliotek na 1 czytelnika (wskaźnik ten moŝe być wyŝszy w bibliotece o mniejszej liczbie zarejestrowanych czytelników). Wydaje się, iŝ pomimo korzystniejszego układu godzin w bibliotekach miejskich (większa rozpiętość godzinowa, praca po godz. 16, w soboty i niedziele) niŝ w wiejskich w odniesieniu do liczby potencjalnych (populacja docelowa) i rzeczywistych czytelników wskaźnik jest miarą obciąŝenia bibliotek. Pokazuje krótszy czas, jaki mogą bibliotekarze w miastach poświęcić swoim czytelnikom, większe obciąŝenie związane z ich obsługą o czym takŝe świadczą wskaźniki prezentowane w dziale dotyczącym pracowników. 17

15 W 2010 r. przeciętna placówka biblioteczna była dostępna dla czytelników średnio 4,6 dnia w ciągu zwykłego tygodnia pracy, prawie 32 godziny tygodniowo 10 (31,7; od 27,5 godz. w województwie opolskim do 35,2 w podlaskim). W mieście odpowiednio: 5,1 dnia w ciągu tygodnia; 37,4 godz. tygodniowo (od 35,1 w dolnośląskim do 41,6 godz. w świętokrzyskim); na wsi: 4,3 dnia, 28,7 godz. (od 23,3 godz. w opolskim do 32,8 godz. w podlaskim). Tabela B.2. Obiekty/lokale z podjazdami dla wózków inwalidzkich w latach Lata Liczba obiektów przystosowanych Odsetek obiektów Przyrost/ przystosowanych ogółem na wsi spadek w stosunku do w ogółem ogółu , , , , , , , , , ,6 WaŜnym aspektem dostępności bibliotek jest dostosowanie godzin ich otwarcia do potrzeb uŝytkowników, np. moŝliwość skorzystania z usług bibliotek w godzinach popołudniowych. Blisko 1/5 (18,5%) godzin otwarcia bibliotek publicznych dla czytelników to usługi oferowane po godzinie 16, w mieście 20,4%, na wsi 17,2% (od 10,7% godzin otwarcia w województwie lubelskim do 28,7% w opolskim; w miastach 10 Dla porównania wg AFBN średnia godzin (w tygodniu), w których dostępne są usługi w bibliotekach akademickich (państwowych) w 2009 r. wynosiła 60,94. 18

16 odpowiednio: od 13,9% w świętokrzyskim do 25,7% w mazowieckim; na wsi: od 9,3% w lubelskim do 32,2% w opolskim). Do 10 godz. tygodniowo po godz. 16. funkcjonowało 87,4% bibliotek (w tym ponad połowa 53,9% pracowała do 5 godz.), a tylko 12,6% powyŝej 10 godz. tygodniowo. Przeciętna placówka biblioteczna realizowała usługi dla czytelników po godzinie 16. prawie 6 (5,9) godzin tygodniowo, w mieście 7,6 godz., na wsi 5,0 godz. Wyraźnie poprawia się dostępność bibliotek dla osób z dysfunkcją ruchu (zob. tabela B.2). Tempo zmian w tym zakresie jest jednak uzaleŝnione w duŝym stopniu od ogólnej poprawy warunków lokalowych bibliotek. W roku 2010 ponad 1/4 lokali bibliotecznych (26,6%; w 2009 r. 21,2%) dysponowała podjazdami dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich (wzrost w stosunku do 2009 r. o 440 obiektów); w miastach co trzecia placówka (36,7%, w 2009 r. 30,2%), na wsi 21,4% (w 2009 r. 16,4%). Rysunek B.2. Odsetek obiektów/lokali z podjazdami dla wózków inwalidzkich ogółem wieś Prawie co siódma placówka posiadała udogodnienia wewnątrz budynku, w mieście prawie co piąta, na wsi co dziewiąta. Niecały procent (0,6%) miejsc dla czytelników jest dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych 11. Najlepsza sytuacja występuje w województwie 11 Mamy tu na myśli zarówno wyposaŝenie ich np. w odpowiedni sprzęt komputerowy (dla osób z dysfunkcją wzroku), jak i np. dostosowanie wysokości blatów stolików dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich. 19

17 mazowieckim (1,6% miejsc) oraz małopolskim i śląskim (po 1,0%), największe braki takich stanowisk odnotowano w województwach podkarpackim i zachodniopomorskim (tylko 0,2% miejsc). W rozkładzie środowiskowym korzystniej kształtuje się sytuacja w bibliotekach miejskich 0,8% miejsc jest przystosowanych do potrzeb osób z dysfunkcjami (od 0,1% w województwie wielkopolskim do 2,3% w mazowieckim), w placówkach wiejskich jest to 0,5% miejsc (w województwach warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim w ogóle ich nie wykazano, najwyŝszy odsetek zarejestrowano w placówkach wiejskich województwa małopolskiego 1,3%). NaleŜy zaznaczyć, Ŝe w całym zagadnieniu dostępności usług bibliotecznych i powinności w tym zakresie bibliotek publicznych wobec osób niepełnosprawnych nie chodzi tylko o bariery architektoniczne, czyli o moŝliwość fizycznego dostępu do budynku i do zbiorów. Inne są ograniczenia czytelnika poruszającego się na wózku z dysfunkcją wzroku czy słuchu, inne z ograniczeniami psychicznymi, jeszcze inne osób starszych. Szczególnie trudna sytuacja jest w małych miastach i na wsi. Biblioteki, tak jak i inne obiekty uŝyteczności publicznej, stają przed problemem niwelowania zarówno barier funkcjonalnych, jak i architektonicznych. Tabela B Biblioteki i filie biblioteczne wyłączone z obsługi ogółem Lata Biblioteki % nieczynne w danym roku 2001* 73 0, , , , , ,2 * Od tego roku dysponujemy informacją nt. bibliotek nieczynnych. Biblioteki ograniczają teŝ dostępność dla czytelników np. poprzez zawieszanie działalności podstawowej placówek bibliotecznych. W ostatnich pięciu latach zaobserwowano, iŝ co roku ponad 1% placówek sieci bibliotek publicznych jest wyłączanych z obsługi uŝytkowników. Powody

18 są bardzo róŝne: przedłuŝające się remonty, braki kadrowe, problemy lokalowe. Większość placówek po pokonaniu trudności (najczęściej organizacyjnych) wraca do sieci, choć zdarzają się likwidacje lub kilkuletni stan zawieszenia bez przeprowadzenia procedury likwidacji. W 2010 r. takich placówek zarejestrowano 97, o 7 więcej niŝ w roku ubiegłym, tj. 1,2% ich ogólnego stanu (aŝ 11 takich placówek zarejestrowano w Małopolsce). Sytuację w poszczególnych latach obrazuje tabela B.3. KOMPUTERYZACJA W 2010 r. 83,3% bibliotek publicznych i ich filii uŝytkowało komputery, tzn spośród 8342 (w 2009 r. 73,5%). Przybyło zatem 781 (tj. 12,7%) placówek bibliotecznych wyposaŝonych w ten sprzęt (w 2009 r. 512, tj. 9,1%) i były to przede wszystkim placówki filialne (wzrost o 746, tj. 20,5%). W miastach odsetek placówek skomputeryzowanych wzrósł z 86,4% w 2009 r. do 91,6% w 2010 r. (przybyło 98, tj. 3,9% ich stanu sprzed roku), na wsi z 66,7% do 79,0% (wzrost o 683 placówki, tj. 18,6%). Największy przyrost komputeryzujących się placówek (zob. tabela C.1.) zarejestrowano w województwie opolskim (o 26,0%) oraz świętokrzyskim (o 20,4%). Komputeryzowane były przede wszystkim placówki do tej pory najmniej zasobne w sprzęt komputerowy wiejskie filie biblioteczne, jednak nadal utrzymują się dysproporcje w przekroju miasto-wieś oraz biblioteka macierzysta (główna)-filia biblioteczna. Biblioteki główne skomputeryzowane 12 są w 98,6% (w 2009 r. 96,8%), w tym wszystkie biblioteki szczebla wojewódzkiego i powiatowego oraz określone jako inne. Spośród bibliotek miejskich (skomputeryzowanych w 99,6%) i miejsko-wiejskich (99,3%), jedynie w województwie śląskim nie posiada komputerów jedna miejska biblioteka główna, cztery miejsko-wiejskie (w województwach: lubelskim, pomorskim 2 i wielkopolskim). Biblioteki główne gmin wiejskich skomputeryzowane są w 98,0% (wszystkie w województwach: kujawsko-pomorskim, opolskim, śląskim i warmińsko-mazurskim). Filie biblioteczne wyposaŝone są w sprzęt komputerowy w 76,3% (w 2009 r. 62,9%), w mieście 87,4% (w 2009 r. 80,1%), na wsi 71,1% (54,4%). Najbardziej harmonijnie komputeryzacja przebiega w województwie warmińsko-mazurskim, gdzie zarówno na poziomie ogółem, ale takŝe w środowiskach miejskich i wiejskich stopień nasyce- 12 Tzn. posiadające komputery. 21

19 nia komputerami placówek filialnych jest na podobnym poziomie (osiąga lub przekracza 90%). Tabela C.1. Odsetek placówek skomputeryzowanych 13 a procentowy przyrost bibliotek skomputeryzowanych w 2010 r.* Województwo % placówek skomputeryzowanych 2004** % przyrost w 2010 r. w stosunku do 2009 r. warmińsko-mazurskie 51,3 82,8 94,3 11,6 małopolskie 46,8 76,7 90,0 9,1 lubuskie 17,0 66,9 88,4 19,4 kujawsko-pomorskie 41,7 72,6 87,6 13,5 pomorskie 45,0 74,4 85,7 7,5 lubelskie 38,9 69,9 85,3 19,4 mazowieckie 35,0 73,0 83,7 7,7 śląskie 31,2 64,1 83,1 12,1 dolnośląskie 26,0 62,8 82,8 18,6 podkarpackie 21,0 62,0 82,2 14,3 podlaskie 42,0 67,5 81,1 12,6 wielkopolskie 31,4 60,7 79,6 16,4 opolskie 28,3 53,8 79,3 26,0 świętokrzyskie 13,5 51,7 77,0 20,4 zachodniopomorskie 23,5 61,8 76,5 9,5 łódzkie 51,7 67,0 76,2 6,2 * Dane uszeregowano według odsetka placówek skomputeryzowanych w 2010 r. ** Pierwszy rok rejestracji przez GUS danych dotyczących komputeryzacji bibliotek. W roku 2010 biblioteki pozyskały ponad 3 tys. (3314) komputerów, co oznacza wzrost o 10,4% w stosunku do stanu z roku poprzedniego (w 2009 r. wzrost o 2671 jednostek, tj. o 9,2%). WyposaŜenie bibliotek i filii zwiększyło się do jednostek komputerowych (w 2009 r ). Tylko 1/5 z nich funkcjonowała jako jednostki autonomiczne, (81%) pracowało w bibliotecznych sieciach lokalnych lub innych instytucji. 13 Mierzony procentem placówek dysponujących komputerem(ami) do ogółu bibliotek. 22

20 MoŜna więc powiedzieć, iŝ dopływ sprzętu w ostatnich dwóch latach utrzymuje się na zbliŝonym poziomie, jednak w 2010 r. przeznaczany był dla większej ilości placówek, co miało wpływ na obniŝenie wskaźnika nasycenia nimi komputeryzujących się bibliotek na poziomie ogółem i na wsi. W 2010 r. przeciętnie na jedną skomputeryzowaną placówkę w Polsce przypadało 5,1 komputera (w 2009 r. 5,2), a na jednostkę organizacyjną sieci w ogóle 4,2 (w 2009 r. 3,8). W mieście jedna komputeryzująca się placówka posiadała średnio 8,3 komputera (2009 r. 8,0), przeciętna biblioteka lub filia w mieście w ogóle ponad siedem 7,6 (w 2009 r. 6,9). Na wsi, średnio jedna skomputeryzowana placówka dysponowała 3,1 komputera (w 2009 r. 3,2), a w ogóle przeciętna biblioteka lub filia 2,5 (w 2009 r. 2,1 komputera). Sprzęt komputerowy skoncentrowany jest przede wszystkim w bibliotekach głównych posiadających średnio 8,9 jednostki na bibliotekę, filie biblioteczne niecałe 3 (2,8). Najzasobniejsze w sprzęt komputerowy są miejskie biblioteki główne (15,7 komputera, w 2009 r. 14,9), najuboŝsze filie wiejskie (1,6, w 2009 r. 1,2). W rozkładzie regionalnym największe nasycenie komputerami odnotowano w województwie warmińsko-mazurskim 5,63 oraz mazowieckim 5,18 komputera na placówkę w sieci (zestawienie rankingowe wg tego wskaźnika prezentuje tabl. XIII/2). PowyŜej 4. zestawów zarejestrowano jeszcze w ośmiu województwach: pomorskim 4,80, lubuskim 4,49, śląskim 4,47, zachodniopomorskim 4,42, podlaskim 4,32, kujawsko-pomorskim 4,18, dolnośląskim 4,14 oraz łódzkim 4,02. W pozostałych sześciu stan posiadania to ponad 3 zestawy. Placówki wiejskie wyposaŝone są przeciętnie w 2,5 komputera; średnio powyŝej 3 komputerów na 1 placówkę na wsi znajduje się w województwie warmińsko-mazurskim 3,11 (w 2009 r. 2,8), korzystna sytuacja jest takŝe w województwach: podlaskim 2,99, lubuskim 2,86 i pomorskim 2,80. W miastach wysoki poziom nasycenia komputerami utrzymuje się w województwie warmińsko-mazurskim 12,18 (w 2009 r. 11,8 komputera na 1 placówkę sieci) oraz mazowieckim 9,18 (w 2009 r. 8,3), w pozostałych województwach placówki miejskie dysponują powy- Ŝej 6 komputerami, jedynie w miastach na Śląsku jest to średnio 5,80. Miasta na prawach powiatu (grodzkie) utrzymują swoje pozycje na liście rankingowej powiatów o największej liczbie komputerów przypadających na 1 placówkę w sieci (zob. tabl. 22). Ponad 16 stacji roboczych przypadało w: m. Chełm (23,8), m. Olsztyn (17,7), m. Piotrków Trybunalski (17,0), m. Zamość i m. Jelenia Góra (po 16,3). Jedyny powiat, w którym średnia zasobność na placówkę wynosiła mniej niŝ 1 komputer to powiat ziemski sejneński (0,6 komputera). 23

21 Rysunek C.1. Odsetek placówek skomputeryzowanych w 2009 r. a ich przyrost w 2010 r kujawsko-pomorskie warmińsko-mazurskie małopolskie pomorskie mazowieckie lubelskie śląskie lubuskie podkarpackie łódzkie podlaskie dolnośląskie zachodniopomorskie wielkopolskie świętokrzyskie opolskie % skomp. w 2009 przyrost w 2010 Na równi dzielone są zasoby komputerowe między potrzeby czytelników, a prace wewnętrzne biblioteki. Na poziomie ogółem dla czytelników przeznaczonych było 55,6% komputerów pracujących w bibliotekach (tj jednostek spośród ; w roku ubiegłym 54,9%), na prace biblioteczno-bibliograficzne 41,2%, pozostałe 3,2% wykorzystywane było zapewne do prac administracyjno-biurowych. Obserwuje się jednak duŝe zróŝnicowanie środowiskowe, w bibliotekach wiejskich zdecydowaną większość komputerów przeznacza się dla uŝytkowników lub do wspólnego uŝytkowania z bibliotekarzami (72,7% ich stanu, w 2009 r. 72,3%), w miastach komputery dla czytelników to 44,7% ogółu ich posiadania (2009 r. 44,6%). Pozostałe obsługują róŝne procesy biblioteczne. W ujęciu procentowym odsetek komputerów wykorzystywanych do prac biblioteczno-bibliograficznych w stosunku do ogółu uŝytkowanych 24

22 w bibliotekach utrzymuje się w granicach 40% (w 2010 r. 41,2%, w 2009 r. 40,9% komputerów). W zestawieniu z rokiem ubiegłym procentowo najwięcej przybyło komputerów wykorzystywanych do ewidencji czytelników i wypoŝyczeń (z 2502 do 2985 komputerów, tj. o 19,3%), do obsługi katalogów i baz informacyjnych przeznaczonych było 4197 jednostek (o 18,9% więcej niŝ rok wcześniej) oraz w zakresie gromadzenia, opracowania zbiorów i prac bibliograficznych (wzrost z 7787 do 8644, tj. o 11,0%). W strukturze wykorzystania komputerów do prac biblioteczno-bibliograficznych następuje przesunięcie ich udziału z gromadzenia i opracowania zbiorów na rzecz ewidencji czytelników oraz rejestracji wypoŝyczeń, czyli obsługi czytelniczej (zob. rysunek C.2.). Intensyfikacja działań zmierzających do internetyzacji bibliotek i rozszerzenia dostępu do szerokopasmowego łącza sprawiła 14, iŝ w 2010 r. dostęp do Internetu posiadało 94,0% (zarówno na poziomie ogółem, jak i w przekroju miasto-wieś) komputerów uŝytkowanych w bibliotekach (w 2009 r. 90,2%), z tego , tj. 55,6% (w 2009 r. 55,4%) było dostępnych dla czytelników (na wsi 73,5%, w mieście 44,1%). W Internet wyposaŝonych było 79,0% bibliotek i filii bibliotecznych, w mieście 89,4% placówek, na wsi 73,6% (z dostępem dla czytelników odpowiednio: 72,7%; 82,4%; 67,7%). Odsetek bibliotek macierzystych korzystających z Internetu osiągnął poziom 97,2%, filii bibliotecznych 70,7% (dla czytelników odpowiednio: 93,3%; 63,4%) 15. Jednak w układzie regionalnym odsetek bibliotek nieposiadajacych komputerów dla czytelników z dostępem do Internetu jest zróŝnicowany 16. Najsilniej zjawisko to występowało w województwach: wielkopolskim 36,6% placówek, łódzkim 36,0%, świętokrzyskim 31,6% oraz zachodniopomorskim 31,0%. Najkorzystniejsza sytuacja pod względem dostępności do Internetu dla czytelników była w województwie warmińsko-mazurskim, gdzie tylko co dziesiąta placówka (10,4%) nie oferowała takiej usługi Internetyzacja bibliotek publicznych jest elementem wieloletniego programu Ministra Kultury Biblioteka+", który realizuje Instytut KsiąŜki, sygnatariuszami programu Biblioteki z Internetem TP" są: MKiDN, MSWiA, TP S.A. oraz FRSI. 15 W 2009 r. dostęp do Internetu posiadało 65,8% bibliotek i filii, w tym w mieście 81,0%), na wsi 57,9% (z dostępem dla czytelników odpowiednio: 58,7%; 73,8%; 50,8%. Biblioteki główne wyposaŝone były w łącza internetowe w 93,8%, filie 53,2% (dla czytelników odpowiednio: 88,5%; 45,2%). 16 Kultura Warszawa 2011, s W pozostałych województwach odsetek placówek z brakiem komputerów z dostępem do Internetu dla czytelników kształtował się następująco: kujawsko-pomorskie 18,7%, lubuskie 19,0%, pomorskie 23,8%, małopolskie 24,6%, podlaskie i śląskie 25,1%, lubelskie 26,8%, dolnośląskie 27,5%, opolskie 27,4%, podkarpackie 28,8%, mazowieckie 29,0%. 25

23 Rysunek C.2. Wykorzystanie komputerów w 2004 r. 15% 21% 64% Wykorzystanie komputerów w 2010 r. 19% 27% 54% grom. i oprac. katalogi ewidencja W 2010 r. moŝliwość korzystania z katalogów własnych w Internecie oferowało 1960 placówek bibliotecznych, co stanowi niespełna 1/4 wszystkich funkcjonujących w tym okresie (tj. 23,5%) oraz 28,2% deklarujących posiadanie komputera; na wsi 506 (tj. prawie co dziesiąta placówka 9,2% i 11,6% uŝytkujących komputery). Świadczy to o słabym wyposaŝeniu placówek w biblioteczne programy komputerowe 18, które posiada 3983 biblioteki i filie, tzn. 57,3% uŝytkujących komputery (w 2009 r. 60,4%) oraz niecała połowa funkcjonujących w tym okresie. Szczególnie niekorzystna jest sytuacja bibliotek wiejskich 44,2% skomputeryzowanych placówek uŝytkuje programy biblioteczne (w 2009 r. 47,7%), 35% ogółu funkcjonujących. Świadczy to nadal 18 Od tego rocznika rezygnujemy z przedstawiania listy najczęściej wykorzystywanych w bibliotekach komputerowych programów bibliotecznych. 26

24 o zbyt mało zaawansowanych pracach nad komputeryzowaniem katalogów, co moŝe być konsekwencją z jednej strony małej obsady kadrowej bibliotek wiejskich, z drugiej jednak moŝe wynikać z faktu, Ŝe kierowane do bibliotek programy internetyzacji umoŝliwiają przede wszystkim pozyskanie sprzętu komputerowego oraz podłączenie go do Internetu. Mniej licznie organizowane szkolenia w zakresie obsługi komputera, jego podstawowych funkcji w małym stopniu przygotowują do automatyzacji procesów bibliotecznych. W bardziej zaawansowany i zróŝnicowany sposób wykorzystują nowe technologie większe biblioteki w miastach, gdzie zasobność w sprzęt i programy komputerowe pozwala na wykorzystanie w pełni potencjału związanego z komputeryzacją, programy biblioteczne uŝytkuje 72,7% z nich i 79,3% placówek skomputeryzowanych (w 2009 r. 79%). Pozytywniej przedstawia się moŝliwość korzystania z zewnętrznych baz danych, umoŝliwia to ponad 60% bibliotek i filii (w mieście 82,9%, na wsi 57,9%). KSIĘGOZBIORY W 2010 r. biblioteki publiczne posiadały księgozbiory liczące wol. ksiąŝek i czasopism oprawnych (bez zbiorów specjalnych), tj. o jednostek mniej (0,8%) w stosunku do stanu z końca roku ubiegłego. Spadek wielkości księgozbioru był więc na podobnym poziomie jak w 2009 r. (o 0,7%), natomiast odmiennie niŝ rok wcześniej większe liczbowo i procentowo zmniejszenie liczebności księgozbiorów odnotowano w bibliotekach pracujących w miastach (o wol., tj. 0,9% ich stanu sprzed roku, w 2009 r. o 0,4%), na wsi o wol., tj. 0,6% (rok wcześniej 1,2%). ObniŜanie wielkości księgozbiorów na poziomie ogółem jest rejestrowane nieprzerwanie trzeci kolejny rok (zob. tab. D.1.), jest to trend widoczny szczególnie w bibliotekach wiejskich 19. W równym stopniu zarejestrowano natomiast spadek wskaźnika zasobności księgozbiorowej 20, mierzonej liczbą woluminów na 100 mieszkańców na poziomie ogółem oraz w środowisku miejskim i wiejskim (o 3 wol. na 100 mieszkańców). Wskaźnik ogólnopolski obniŝył się z 352 wol. w 2009 r. do 349 wol. w 2010 r.; w miastach jego wartość 19 W ostatnim dziesięcioleciu w bibliotekach wiejskich tylko w dwóch latach 2001 i 2005 odnotowano jego przyrosty (odpowiednio: 1,2% i 0,3%), w latach oraz spadki, w miastach spadek wielkości księgozbioru odnotowano na początku dekady w 2001 r. oraz w dwóch ostatnich latach ( ), lata to ich wzrost. 20 Jego wartość jest pochodną wielu czynników, np. ruchu księgozbioru, a więc bilansu wpływów i ubytków, redukcji sieci, zmian demograficznych. 27

25 spadła z 344 wol. do 341 wol. (do 2009 r. systematycznie rósł), na wsi z 365 wol. do 362 wol. (w latach utrzymywał się na poziomie 378 wol.). Nadal jednak w porównaniu do standardów zalecanych przez IFLA wielkość kolekcji w polskich bibliotekach publicznych jest wyŝsza, o czym szerzej pisaliśmy w poprzednim roczniku. Tabela D.1. Stan i przyrosty księgozbiorów w latach Lata Księgozbiory (w tys. wol.) Przyrost/ubytek w % poprz. roku , , , , , ,04 0, , ,8 Zasobność księgozbiorowa jest jednym z bardziej stabilnych parametrów określających ofertę bibliotek. Według tego miernika w 2010 r. w górnej jak i w dolnej części listy rankingowej w układzie województw, nie odnotowano zmian, pomimo Ŝe w omawianym roku tylko w dwóch województwach (w mazowieckim i kolejny rok w świętokrzyskim 21 ) utrzymał się poziom nasycenia księgozbiorem na 100 mieszkańców, podlaskie zwiększyło swoje zasoby (o 2 wol. na 100 mieszkańców), w pozostałych województwach, wskaźnik obniŝył się. Znacząco jego wartość spadła w województwie warmińsko-mazurskim (o 8 wol. na 100 mieszkańców), dolnośląskim (o 7 wol.) oraz opolskim i pomorskim (po 6 wol.), co jak podkreślaliśmy w ubiegłorocznym roczniku nie jest zjawiskiem negatywnym, jeśli wiąŝe się z przemyślaną selekcją, która ma na celu odchudzenie księgozbiorów z pozycji nieczytanych, zdezaktuali- 21 Co moŝe świadczyć, Ŝe zachowywana jest w nim zasada utrzymywania wpływów i ubytków z księgozbiorów na tym samym poziomie. 28

26 zowanych, czy teŝ zniszczonych ( zaczytanych ) 22. Zasobem poniŝej 300 wol. na 100 mieszkańców legitymowały się w 2010 r. nadal województwa: pomorskie (254) oraz lubelskie (294 wol.). PowyŜej 400 wol. na 100 mieszkańców posiadały województwa: podkarpackie (419 wol.) oraz zachodniopomorskie (417 wol.). Szczegóły podano w tablicy XIII/5. Rysunek D.1. Stan i przyrost księgozbiorów ,6 0,4 0,2 0-0,2-0,4-0,6-0, , , , ,5 132 przyrost w % poprz. roku księgozb. w tys. wol. Natomiast w rozkładzie powiatowym widać duŝe zróŝnicowanie środowiskowe zasobności księgozbiorowej. Górne pozycje listy rankingowej zajmują te powiaty (bez zmian w stosunku do roku ubiegłego), w których księgozbiory liczą nawet powyŝej 700 wol. na 100 mieszkańców: powiat grodzki m. Katowice 845 wol. (w 2009 r. 838 wol.) oraz powiaty ziemskie: leski 739 (743) i łobeski 708 (715) 23. Są jednak w Polsce powiaty, które nie osiągają wskaźnika zasobności księgozbiorowej na poziomie 250 wol. na 100 mieszkańców zalecanego przez IFLA (zob. tabl. 22). NajniŜsze jego wartości (poniŝej 200 wol.) odnotowano w tych samych powiatach co rok wcześniej: m. Bytom (w 2010 r. spadek wskaźnika z 165 do 161 wol.), m. Zabrze (wzrost z 160 do 164 wol.), m. Radom (wzrost z 167 do 169 wol.), w powiecie ziemskim grodziskim (spadek z 176 do 172 wol.), m. Gdańsk (spadek z 176 do 172 wol.), m. Wrocław (spadek 22 Wydaje się, Ŝe tak właśnie jest w przypadku wymienionych województw, o czym świadczą wskaźniki ubytków, omówione w dalszej części komentarza. 23 Choć nie naleŝą one do powiatów o najwyŝszych wskaźnikach zakupu ksiąŝek. 29

27 z 191 do 183 wol.), m. Gdynia (spadek z 219 do 197 wol.) oraz w powiecie ziemskim malborskim (wzrost z 197 do 198) 24. Przeciętna wielkość księgozbioru przypadającego na jedną placówkę w 2010 r. zmalała i wynosiła wol. (w 2009 r wol.), w mieście wzrosła z wol. do wol., na wsi zmalała z 9867 wol. do Wzrosła przeciętna zasobność dla biblioteki głównej, w 2010 r. to wol. (w 2009 r wol.); filii bibliotecznej kolejny rok zmalała do wol. (w 2009 r wol.). W przekroju miasto-wieś obserwuje się przeciwstawne zjawiska, w mieście spadła przeciętna zasobność biblioteki macierzystej z do wol., natomiast odnotowano wzrost wielkości księgozbioru w filiach z do wol.; na wsi odpowiednio: wzrost z do wol. oraz spadek z 8043 do 7968 wol. Dominującą grupę (51,0%) stanowią placówki dysponujące księgozbiorami o wielkości wol.; 37,1% od 5001 do wol., 3,3% to placówki z księgozbiorami powyŝej 50 tys. wol. (wszystkie miejskie). W mieście większość placówek posiada księgozbiór w przedziale wol. (74,1%); na wsi blisko połowa dysponuje księgozbiorem od do wol. (49,8%), drugą co do wielkości grupę stanowią placówki o księgozbiorach od do wol. (39,2%). Ponad 1% placówek bibliotecznych w Polsce posiada księgozbiory do 2000 wol. 25 (procentowo podobnie kształtuje się to w mieście, jak i na wsi), łącznie do 5 tys. wol. 8,6% (z przewagą na wsi 11%). Wartość oferty księgozbiorowej bibliotek (jej jakość) jest pochodną ruchu księgozbioru, tzn. systematycznych selekcji, przy jednoczesnym dopływie nowości wydawniczych odpowiednio dostosowanych do potrzeb uŝytkowników. W 2010 r. w ujęciu procentowym udział nowych materiałów bibliotecznych w księgozbiorach ogółem oraz w miastach był kolejny rok mniejszy niŝ w roku poprzednim i wynosił odpowiednio: 3,0% (w 2009 r. 3,2%); 3,4% (w 2009 r. 3,7%); na wsi na tym samym poziomie 2,4%. Taki wynik jest efektem zmniejszonego dopływu nowości wydawniczych, udział zakupu nowych ksiąŝek w 2010 r. to 2,0% (w 2009 r. 2,1%); w mieście odpowiednio: 2,1 % (2,2%); na wsi tak jak i rok wcześniej 2,0%. Generalnie do bibliotek publicznych w 2010 r. wpłynęło wol. księgozbioru (mniej w stosunku do roku ubiegłego o wol., tj. 5,8%), natomiast liczba ubytków kształtowała się na poziomie lat ok. 5 mln wol., w 2010 r wol. (o wol. 24 Ma to zapewne takŝe związek z siecią placówek na określonym terenie i co za tym idzie wielkością rejonu obsługi, np. m. Bytom naleŝy do grupy o największym rejonie obsługi. 25 Wg IFLA minimalna wielkość zbioru w najmniejszej placówce nie powinna być mniejsza niŝ 2500 ksiąŝek. 30

28 mniej niŝ rok wcześniej, tj. o 5,2%), co ma oczywisty wpływ na bilans stanu księgozbioru, wskaźników zasobności księgozbiorowej oraz zakupu i ubytków. W omawianych nabytkach wol. (68,0%) to zakup nowych ksiąŝek, wol. (7,8%) księgozbiory przejęte z innych bibliotek oraz wol. (24,2%) pozycje pozyskane np. z darów, wymiany, depozytów (zob. strukturę wpływów i ubytków w tabl. 6). Tabela D.2. Lata Zakup nowości i ubytki w latach Zakup nowości w wol. na 100 mieszkańców Ubytki w wol. na 100 mieszkańców ,4 10, ,2 8, ,1 8, ,6 9, ,0 10, ,2 10, ,5 11, ,6 12, ,5 13, ,1 13,0 Pomimo, iŝ ponad 2/3 wpływów do księgozbioru stanowił zakup ksią- Ŝek ze środków samorządowych oraz dotacji celowej MKiDN (w 2010 r. 68,0%, w 2009 r. 67,6%) to w stosunku do roku ubiegłego zmniejszył się o wol., tj. o 5,2%. Spadek dopływu nowych ksiąŝek do bibliotek oddala uzyskanie przez nie zalecanego poziomu zakupu, określonego w latach 80. ubiegłego stulecia na co najmniej 18 wol. na 100 mieszkańców w skali roku. Na wsi zakup utrzymał się w zasadzie na poziome sprzed roku, w 2010 r wol. ksiąŝek (o wol. mniej, tj. o 2,2%), w miastach spadek zakupu był wyŝszy, zakupiono wol. (mniej o wol., tj. o 7,1%). W latach wskaźnik zakupu, osiągał połowę zalecanej wartości (dziewięć woluminów i powyŝej, zarówno na poziomie ogółem, jak i w przekroju miasto-wieś), w 2009 nastąpił spadek do 7,5 wol., obniŝony 31

29 w 2010 r. do poziomu 7,1 wol. na 100 mieszkańców. Taką samą wartość osiągnął w miastach i na wsi (w 2009 r. odpowiednio: 7,6 wol.; 7,3 wol.). W 2010 r. dwa województwa podwyŝszyły wskaźnik zakupu ksiąŝek: świętokrzyskie (o 0,2 wol. na 100 mieszkańców) oraz lubelskie (o 0,1), następne dwa utrzymały poziom zakupu sprzed roku (kujawsko-pomorskie oraz pomorskie), w pozostałych województwach zarejestrowano jego spadek (zob. tablica XIII/6), największy w: mazowieckim (o 1,1 wol. na 100 mieszkańców), lubuskim i opolskim (po 1,0). Rysunek D.2. Korelacja zasobności księgozbiorowej oraz ubytków i zakupu nowości* pomorskie lubelskie małopolskie mazowieckie dolnośląskie wielkopolskie świętokrzyskie łódzkie warm.-maz. śląskie kujawsko-pom. lubuskie podlaskie opolskie zachod.pom. podkarpackie zbiory na 100 mieszk. ubytki na 1000 mieszk. zakupy na 1000 mieszk. * Na rysunku przyjęto wskaźniki zasobności księgozbiorowej (zbiory) na 100 mieszkańców, a wskaźnik zakupu oraz ubytków na 1000 mieszkańców dla uzyskania porównywalności skal. 32

30 Sześć województw uzyskało zakup powyŝej średniej dla kraju w 2010 r. Najlepsze wyniki osiągnęły (tak jak i rok wcześniej) województwa: mazowieckie ze wskaźnikiem 9,3 wol. na 100 mieszkańców (w 2009 r. 10,4 wol.) oraz podkarpackie 8,6 wol. (8,8 wol.), ale tak- Ŝe: lubelskie (8,1 wol.), wielkopolskie (7,8 wol.), opolskie (7,7 wol.) i zachodniopomorskie (7,3 wol.). NajniŜsze wskaźniki (takŝe od lat) rejestrowane są w: pomorskim 5,4 wol. (bez zmian w stosunku do roku ubiegłego), łódzkim 5,7 wol. (w 2009 r. 6,1), kujawsko-pomorskim 5,9 wol. (takŝe bez zmian) oraz małopolskim 5,9 wol. (6,2). Utrzymujący się układ na liście rankingowej (województw o wysokich i najniŝszych wskaźnikach zakupu na 100 mieszkańców) skłania do refleksji, iŝ trudno bibliotekom odwrócić niekorzystne tendencje. Utrwalenie się negatywnych zjawisk ma róŝne przyczyny, najczęściej poza moŝliwościami ingerowania w nie bibliotek. Dotacje na zakup nowości pochodzą przede wszystkim od organizatorów, którzy nie zawsze kształtują ich wielkość biorąc pod uwagę względy merytoryczne. Dodatkowe źródła środków na zakup nowości mają zwykle charakter uzupełniający, nie są stałe, pozyskiwanie ich w postaci programów, grantów wymaga teŝ wkładu własnego. Podobnie rysuje się sytuacja na poziomie powiatów. Na dole listy rankingowej wg tego wskaźnika (powiaty o najniŝszym poziomie zakupu, poniŝej 2 wol. na 100 mieszkańców) znajdują się dwa powiaty z poprzedniego roku: m. Konin (spadek wskaźnika z 1,7 w 2009 r. do 0,6 wol. na 100 mieszkańców w 2010 r.) oraz m. Ruda Śląska (spadek z 1,8 do 1,2 wol.), w omawianym roku dołączyło do nich m. Mysłowice (spadek z 5,0! do 1,6 wol.). W pierwszej piątce powiatów o najwyŝszych wskaźnikach zakupu (we wszystkich nastąpił jego wzrost) zarejestrowano zmiany, liderem nadal pozostaje m. Krosno (wzrost wskaźnika z 22,2 do 23,3 wol. na 100 mieszkańców), powyŝej 13,5 wol. osiągnęły: powiat ziemski kwidzyński (15,5 wol., w 2009 r. 10,8 wol.), m. Biała Podlaska (wzrost z 5,8! do 14,8 wol.), powiat ziemski koszaliński (wzrost z 13,0 do 14,6 wol.) oraz m. Leszno (wzrost z 10,3 do 13,8 wol.). W 2010 r. na ksiąŝki w bibliotekach publicznych wydatkowano zł, mniej o zł (tj. o 2,2%) niŝ rok wcześniej (i nie był to tak wysoki spadek wydatków jak w 2009 r. 20,3%), obniŝenie wydatków na zakup ksiąŝek dotyczył bibliotek miejskich wydały one zł (spadek do roku ubiegłego o zł, tj. o 4,4%), w wiejskich odnotowano wzrost zł (więcej o zł, tj. 1,8%). Wydatki na zakup ksiąŝek w przeliczeniu na 1 mieszkańca i 1 czytelnika kolejny rok malały na poziomie ogółem 26 oraz w miastach 26 Rosły w latach

31 choć nie z taką dynamiką jak rok wcześniej. Na 1 mieszkańca Polski biblioteki wydały 1 zł 55 gr (w 2009 r. 1 zł 59 gr); w miastach 1 zł 63 gr (w 2009 r. 1 zł 70 gr), na wsi przeznaczono więcej 1 zł 43 gr (w 2009 r. 1 zł 41 gr). Na 1 czytelnika wydatki nie przekraczają 10 zł, w 2010 r. odnotowano spadek do 9 zł 10 gr (w 2009 r. 9 zł 24 gr), w miastach wydano 7 zł 82 gr (w 2009 r. 8 zł 13 gr), na wsi wzrost 12 zł 85 gr (w 2009 r. 12 zł 45 gr). Rośnie natomiast przeciętny koszt ksiąŝki bibliotecznej, w 2010 r. na zakup 1 egzemplarza przeznaczono 21 zł 83 gr (w 2009 r. 21 zł 16 gr). Średnia cena ksiąŝki w bibliotekach wiejskich jest niŝsza niŝ w miastach i w 2010 r. wynosiła 20 zł 14 gr (w 2009 r. 19 zł 34 gr), w mieście 22 zł 91 gr (w 2009 r. 22 zł 26 gr). Spadek liczby zakupionych ksiąŝek oraz nakładów na nie w latach to wynik ograniczenia dotowania z budŝetu państwa w ramach dotacji celowej na zakup nowości wydawniczych do bibliotek. Kwota jaką przekazało MKiDN w 2009 r. i 2010 r. została ograniczona o 2/3 w stosunku do 2005 r. (oraz 35% w stosunku do lat ). ObniŜenia resortowej dotacji nie zrekompensowało zwiększenie w omawianym latach wymaganej wysokości udziału środków własnych, jakie powinna wnieść biblioteka do realizacji zadania (z 10 do 25%). W latach udział samorządów w łącznych wydatkach na nowości wydawnicze (z uwzględnieniem zbiorów specjalnych) przekraczał 84% środków wydatkowanych na ten cel, dotacja resortu stanowiła blisko 16% 27. Jak juŝ wcześniej wspomniano, drugi element ruchu księgozbioru w ostatnich latach kształtuje się na zbliŝonym poziomie. W 2010 r. z bibliotek publicznych wycofano wol. księgozbioru, tj. 3,7% jego stanu sprzed roku (w 2009 r. 3,9%). Ubytki były niŝsze o wol. niŝ rok wcześniej (tj. 5,2%). ObniŜył się takŝe wskaźnik względnego poziomu ubytków, z 13,7 wol. w 2009 r. do 13,0 wol. w 2010 r., zarówno na obszarach miejskich (z 14,5 wol. do 13,8 wol. na 100 mieszkańców), jak i na wsi (z 12,4 wol. do 11,6 wol.). W 2010 r. największe selekcje księgozbiorów, powyŝej 18 wol. na 100 mieszkańców, dokonały biblioteki publiczne w województwach dolnośląskim oraz zachodniopomorskim (po 18,2 wol. na 100 mieszkańców), powyŝej 16 wol. ubytkowano w: opolskim (16,5) i lubelskim (16,1), w pozostałych województwach wskaźnik ten kształtował od 8,8 wol. w małopolskim do 15,6 wol. w lubuskim. W miastach w 2010 r. najwięcej ubytkowano w województwie dolnośląskim (20,0 wol.) oraz opolskim i warmińsko-mazurskim (powyŝej 17 wol.), na terenach wiejskich tak jak w roku ubiegłym w zachodniopomorskim (23,2 wol.) oraz lubelskim (19,7 wol.). 27 W początkowych latach realizacji programu wkład samorządu był niŝszy, ale systematycznie wzrastał: w 2005 r. 58,3%, w ,7%, ,3%, ,2%. 34

32 Rysunek D.3. Zakup i ubytki w latach w woluminach na 100 mieszkańców zakup ubytki Od 2007 r. utrzymuje się bez zmian wskaźnik określający poziom wykorzystania zbiorów (zob. tablica 15) poniŝej 1 wypoŝyczenia na 1 jednostkę inw. (0,9) 28. Nie odnotowano teŝ w 2010 r. Ŝadnych zmian w rozkładzie wojewódzkim. Nadal najefektywniej wykorzystywane są zbiory w województwie lubelskim 1,2 (bez zmian do roku ubiegłego); w województwach dolnośląskim, małopolskim, pomorskim i śląskim (po 1,0; taki sam wynik zarejestrowano w latach ); najniŝszy wskaźnik efektywności wykorzystania księgozbioru miały województwa kujawsko-pomorskie, podlaskie i zachodniopomorskie (po 0,7, bez zmian w stosunku do dwóch ostatnich lat). ZBIORY AUDIOWIZUALNE I ELEKTRONICZNE Materiały audiowizualne i elektroniczne zaliczane są w bibliotekach publicznych do zbiorów specjalnych, których zasób na koniec 2010 r. to jedn. inw. i stanowił 3,5% ogółu dokumentów bibliotecznych. 28 Jest to wskaźnik ilustrujący ogólną liczbę wypoŝyczeń w ciągu roku w stosunku do ogólnej liczby zbiorów. W latach poprzednich rotacja zbiorów osiągała poziom 1,0 1,1 wypoŝyczeń na jednostkę zbiorów (łącznie ze zbiorami specjalnymi) w ciągu roku. 35

33 Same zbiory audiowizualne i elektroniczne to łącznie jedn. inw., o 1,3% więcej niŝ w roku ubiegłym (w 2009 r. zarejestrowano spadek ich zasobów o 0,9%). Wzrost tej kategorii zbiorów zarejestrowano zarówno na poziomie ogółem, jak i w bibliotekach miejskich (o 1,2%) i wiejskich (o 6,4%). Tabela E Zbiory audiowizualne i elektroniczne w latach Lata audiowizualne elektroniczne w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku ,2 21, ,1 2,3 31,0 45, ,1 1,4 35,8 15, ,4 1,1 45,1 25, ,1 0,9 64,2 42, ,4 4,0 83,3 29, ,9 1,5 96,2 15, ,1 1,3 105,6 9, ,5 1,6 121,7 15, ,8 0,3 149,0 22,4 Bilans ten jest wynikiem wzrostu liczby materiałów audiowizualnych o 7315 jedn. inw. (tj. 0,3% ich stanu sprzed roku) oraz dokumentów elektronicznych o jedn. inw., tj. 22,4% (zob. tabela E.1.); dokumenty elektroniczne dynamiczniej przyrastały w miastach o 23,9% w stosunku do roku ubiegłego. Biblioteki wiejskie odrabiają zaległości w dostępie do zbiorów alternatywnych dla ksiąŝki drukowanej, w 2010 r. procentowo ich zasoby powiększyły się ogółem o 5,7% w stosunku do roku ubiegłego (materiały audiowizualne o 6,1%, dokumenty elektroniczne o 8,5%, pozostałe zbiory specjalne o 3,2%). Jednak nadal zbiory specjalne stanowią tylko uzupełnienie kolekcji księgozbiorowych. 98,3% zbiorów specjalnych ulokowana jest w bibliotekach miejskich, na

34 wsi 1,7%. Łącznie w miejskich placówkach bibliotecznych znajdowało się 97,1% (w 2009 r. 97,2%) zbiorów audiowizualnych i elektronicznych: 91,5% dokumentów elektronicznych (w 2009 r. 90,4%) oraz 97,4% audiowizualnych (97,5%). Tabela E.2. Udostępnienia* zbiorów audiowizualnych i elektronicznych w latach Lata audiowizualne elektroniczne w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku ,1 245, ,1 0,2 266,3 8, ,9 2,5 302,9 13, ,9 3,5 634,3 109, ,9 0,9 1259,8 98, ,4 9,6 1219,5 3, ,0 10,3 1261,9 3, ,1 2,4 1214,7 3, ,2 10,3 1305,2 7, ,2 0,4 1383,6 6,0 * Łącznie na zewnątrz i na miejscu. Podsumowując, w 2010 r. biblioteki publiczne umoŝliwiały dostęp do jedn. inw. zbiorów audiowizualnych oraz (!) jedn. inw. dokumentów elektronicznych 29. Zmiany opisane powyŝej, systematyczny dopływ przede wszystkim dokumentów elektronicznych, ale takŝe audiowizualnych 30 nie zmieniają w zasadniczy sposób struktury zbiorów, 29 Trzeba jednak zaznaczyć, Ŝe w niniejszej analizie dysponujemy wiedzą dotyczącą materiałów zapisanych na nośnikach fizycznych. 30 Wydaje się, Ŝe zbiory audiowizualne po kryzysie związanym ze starzejącą się technologią (większość z nich zapisana była na taśmach i kasetach magnetofonowych), dzięki audiobookom będą dalej znaczącą pozycją w ofercie bibliotek. 37

35 ich udziału w całości oferty bibliotecznej. Zbiory drukowane to w 2010 r. 96,5% ogółu materiałów bibliotecznych, odsetek dokumentów audiowizualnych i elektronicznych w zasobach bibliotecznych ogółem utrzymuje się od lat na poziomie niecałych 2% (1,9). Materiały audiowizualne stanowią 1,8% całości zbiorów (bez zmian w stosunku do roku ubiegłego), udział dokumentów elektronicznych wzrósł do 0,1% (w 2009 r. 0,09%). Udział materiałów audiowizualnych i dokumentów elektronicznych w zbiorach na wsi to 0,1%, w miastach 3,2%. Wykorzystanie całości zbiorów specjalnych w 2010 r. wykazywało dynamikę wzrostową (łącznie wypoŝyczenia na zewnątrz i udostępnienia na miejscu), na poziomie ogółem o 5,1% (w miastach 5,3%, na wsi 2,4%). Jednak od lat obserwuje się niestabilność danych dotyczących zarówno stanu zbiorów audiowizualnych oraz dokumentów elektronicznych, jak teŝ ich wykorzystania, co utrudnia interpretację ruchu tych zasobów i zakresu usług związanych z nimi. W 2010 r. udostępniono (na zewnątrz i na miejscu) łącznie jedn. inw. materiałów audiowizualnych i dokumentów elektronicznych, co stanowiło 3,0% (w 2009 r. 2,9%) ogółu udostępnień w omawianym roku; audiowizualnych: jedn. inw., tj. 2,1% (w 2009 r. takŝe 2,1%); elektronicznych: , tj. 0,9% (w 2009 r. 0,8%). W 2010 r. wykorzystanie w bibliotekach publicznych materiałów audiowizualnych łącznie na zewnątrz oraz na miejscu (zob. tabela E.2.), spadło o 0,4% (w 2009 r. przyrost o 10,3%); w mieście o 0,4% (w 2009 r. o 10,1%), na wsi o 3,0% (w 2009 r. wzrost o 20%). Odwrotna sytuacja przedstawia się z wykorzystaniem dokumentów elektronicznych (na zewnątrz i na miejscu), gdzie w 2010 r. zarejestrowano przyrost ich wypoŝyczeń o 6,0% na poziomie ogółem (rok wcześniej przyrost o 7,5%) oraz w mieście wzrost o 6,9% (w 2009 r. wzrost o 9,9%) i na wsi (niewielki) o 3,0% (w 2009 r. spadek o 0,3%) 31. Spadek wykorzystania materiałów audiowizualnych, to zarówno mniej zarejestrowanych wypoŝyczeń na zewnątrz (o 0,4%, w mieście o 0,5%, na wsi wzrost! o 9,8%), jak i na miejscu na poziomie ogółem o 1,0% (w mieście wzrost! o 3,4%, na wsi spadek o 36,4%). W wypoŝyczeniach dokumentów elektronicznych na zewnątrz odnotowano na poziomie ogółem wzrost o 7,2%, jednak na wsi spadek o 25,9%, w mieście wzrost wypoŝyczeń o 9,3%; udostępnienia na miejscu wykazywały się większą stabilnością wzrost o 5,8% (w miastach o 6,2%, na wsi o 4,4%). 31 W pozostałych zbiorach specjalnych zarejestrowano wzrost ich wykorzystania o 43% w stosunku do roku ubiegłego (w mieście o 67,5%, na wsi o 3,4%). 38

36 CZYTELNICY STAN Zarejestrowany w 2009 r. wzrost liczby czytelników korzystających z oferty sieci bibliotek publicznych moŝe okazać się jednostkowy w obrębie ostatnich lat, bowiem w latach obserwowano tendencję spadkową instytucjonalnego zasięgu czytelnictwa, tak jest teŝ w roku 2010 (zob. tab. F.1.) 32. W omawianym roku odnotowano w bibliotekach publicznych osoby korzystające z ich usług (mniej o , tj. 0,8% populacji czytelniczej sprzed roku), a więc był to spadek dwukrotnie wyŝszy, niŝ wzrost odnotowany w 2009 r. (0,4%, dotyczył on bibliotek miejskich o 1,1%, na wsi odnotowano bowiem regres o 1,6%). W 2010 r. zmniejszenie liczby zarejestrowanych czytelników dotyczyło placówek funkcjonujących zarówno w miastach, jak i na wsi (odpowiednio: o osób, tj. o 0,6% oraz o osób, tj. 1,3%) 33. Mimo podobnych tendencji, utrwala się model korzystania z bibliotek publicznych 3/4 (74,5%) ogółu czytelników korzysta z placówek miejskich (w 2009 r. 74,4%, w 2008 r. 73,9%). Utrzymuje się teŝ trend ograniczonego zasięgu oddziaływania punktów bibliotecznych. Ich czytelnicy stanowili w 2010 r. 1,6% (w 2009 r. 1,5%) ogółu populacji korzystającej z usług bibliotek publicznych (w miastach 1,1%, na wsi 3,0%) oraz 0,27% ogółu mieszkańców Polski (w 2009 r. 0,26%). Pomimo, iŝ w 2010 r. korzystało z nich osób, o 692, tj. o 0,7% więcej niŝ rok wcześniej (w 2009 r. spadek o 3,9%). Jest to w ostatnim dziesięcioleciu, pierwszy rok odnotowanego przyrostu osób korzystających z punktów bibliotecznych (zob. tabela F.1.). Zjawisko stagnacji w korzystaniu z bibliotek publicznych, czy brak wyraźnego wzrostu ich popularności nie jest tylko polską specyfiką 34. Wprawdzie spadkowe tendencje rejestrowane są w zakresie fizycznych kontaktów czytelników z bibliotekami i ich zbiorami, ale taka ich forma charakterystyczna jest dla większości środowisk wiejskich, a zatem tam gdzie funkcjonuje najwięcej placówek. Korzystanie z zasobów bibliotek 32 W 2004 r., w pierwszym roku regresu czytelnictwa ubytek liczby czytelników wyniósł poniŝej 1% (0,9) w stosunku do roku poprzedniego, w następnych latach spadki były wyŝsze: w ,3%, w latach ,3%, w 2008 r. 2,8%. 33 W latach większy procentowo i liczbowo ubytek czytelników następował w miastach niŝ na wsi; w 2008 r. większy procentowo spadek czytelników zarejestrowano na terenach wiejskich o 3,6%, niŝ w miastach o 2,5%. 34 Np. we Francji rzeczywisty procent publiczności uczęszczającej do bibliotek publicznych od dwudziestu lat oscyluje wokół 18%. Za: I. H. Pugacewicz: Francuskie bibliotekarstwo publiczne: historia, organizacja, perspektywy. W: Biblioteka i informacja w aktywizacji regionalnej. Warszawa 2012, s

37 on-line ma zdecydowanie większy zasięg, co zmienia obraz wykorzystania bibliotek i faktycznego, instytucjonalnego zasięgu czytelnictwa 35. Spadki w liczbie osób korzystających z bibliotek mają liczne przyczyny. Oprócz względów bibliotekarskich naleŝy uwzględnić zmiany demograficzne w kraju np. migracje. Ich mapa pokrywa się z wykazem województw, w których zanotowano największe ubytki czytelników 36. Tabela F Czytelnicy ogółem i w punktach bibliotecznych w latach Lata Czytelnicy ogółem Czytelnicy w punktach bibliotecznych (w tys.) przyrost/ ubytek* (w tys.) przyrost/ ubytek* ,2 155, ,6 1,0 140,9 9, ,4 0,9 139,3 1, ,5 0,9 133,2 4, ,3 2,3 125,5 5, ,3 4,3 117,7 6, ,1 4,3 114,7 2, ,0 2,8 105,2 8, ,8 0,4 101,1 3, ,9 0,8 101,8 0,7 * W % poprzedniego roku. Podobne trendy w zakresie liczby zarejestrowanych czytelników utrzymują się na poziomie ogółem i wojewódzkim. W roku 2010, tylko dwa województwa wykazały zwiększenie liczby zarejestrowanych czytelników, znaczące (i to kolejny rok) w mazowieckim o blisko 25 tys. 35 O powstawaniu bibliotek cyfrowych i udziałe w ich rozwoju bibliotek publicznych pisaliśmy w roczniku za 2008 rok. W kolejnych latach informacja o wykorzystaniu zasobów cyfrowych bibliotek publicznych oraz realizowanych przez nie usługach elektronicznych będzie systematycznie włączana w opis działalności bibliotek publicznych. 36 Sytuacja demograficzna Polski. Raport Rządowa Rada Ludnościowa [dokument elektroniczny].

38 osób (tj. o 2,7%) więcej niŝ w roku poprzednim, a złoŝył się na to ich przyrost w miastach (o 3,8%) oraz spadek na wsi (o 1,8%). Drugim województwem, w którym odnotowano niewielki przyrost korzystających z bibliotek było małopolskie (o 548 osób, tj. 0,1%; w miastach przyrost o 0,5%, na wsi spadek o 1,0%). W ujęciu procentowym, największe (2% i powyŝej w stosunku do liczby czytelników w 2009 r.) straty w populacji czytelników zarejestrowano w województwach: opolskim (2,6%), śląskim (2,4%) oraz lubelskim i podlaskim (po 2%). W pozostałych województwach straty wynosiły od 0,3% do 1,8%. W miastach wzrost liczby czytelników, oprócz mazowieckiego i małopolskiego, odnotowano w województwie lubuskim (o 0,4%); na obszarach wiejskich kolejny juŝ rok tylko w łódzkim (o 0,3%) 37. Tabela F.2. Czytelnicy na 100 mieszkańców Lata ogółem na wsi ,2 13, ,6 13, ,8 13, ,7 13, ,2 12, ,4 12, ,6 12, ,1 11, ,2 11, ,0 11,1 Zasięg społecznego oddziaływania bibliotek publicznych, mierzony odsetkiem czytelników korzystających z bibliotek publicznych wśród ogółu mieszkańców Polski w stosunku do roku ubiegłego nie uległ duŝym zmia- 37 Nie odnosimy się do województwa dolnośląskiego, w którym odnotowano spadek ponad 15 tys. czytelników w miastach, a prawie 6 tys. przyrost na terenach wiejskich (w 2009 r. odnotowano odwrotną tendencję). Wydaje się, Ŝe te przemieszczenia w rejestracji czytelników wynikają z niekonsekwencji zaszeregowania dotychczasowych placówek miejskich (ok. 40) do wiejskich, o czym sygnalizowano juŝ w poprzednich rozdziałach. 41

39 nom, zmalał z 17,2% w 2009 r. do 17,0% w 2010 r.; w miastach z 20,9% do 20,8% (rok wcześniej wzrost), natomiast na wsi systematycznie maleje (siódmy rok z rzędu) z 11,3% do 11,1% (zob. tabela F.2.). W 2010 r. tylko w jednym województwie zarejestrowano wzrost poziomu społecznego zasięgu bibliotek (mazowieckim i to znacznie o 0,4), w kolejnych dwóch województwach zachowano stan sprzed roku: kujawsko-pomorskim oraz małopolskim, w pozostałych uległ on obniŝeniu (pełne dane zamieszczono w tablicy XV/1). W 2010 r. najwyŝsze wskaźniki społecznego zasięgu bibliotek (powyŝej 18 czytelników na 100 mieszkańców) osiągnęły, tak jak i w roku ubiegłym województwa: małopolskie 20,3 (bez zmian do roku ubiegłego), śląskie (kolejny rok spadek, z 19,5 do 19,0) oraz dołączyło do nich mazowieckie (ze wskaźnikiem 18,2). W pozostałych województwach wskaźniki były niŝsze (i niŝsze niŝ rok wcześniej), na dole tabeli z wynikiem poniŝej 14 osób, tak jak w roku ubiegłym odnotowano podlaskie (13,4), pomorskie (13,8) i świętokrzyskie (13,9). Rysunek F.2. Czytelnicy na 100 mieszkańców ogółem i na wsi ogółem na wsi W rozkładzie powiatowym najwyŝszy poziom zasięgu oddziaływania bibliotek (30 czytelników na 100 mieszkańców i powyŝej) zarejestrowano w tych samych powiatach, co rok wcześniej: m. Krosno (38,1), 42

40 m. Jaworzno (37,2), m. Biała Podlaska (33,9), m. Katowice (32,3), m. Płock (30,2) oraz m. Gorzów Wielkopolski (30,0), tzn. w powiatach grodzkich 38 (więcej zob. tablica 23). Tabela F.3. Czytelnicy na 1 placówkę biblioteczną oraz punkt biblioteczny Lata Liczba czytelników na 1 placówkę Na punkt ogółem na wsi biblioteczny W 2010 r. 249 z 379 ogółem powiatów w Polsce (65,7%) osiągnęło wskaźnik społecznego zasięgu oddziaływania poniŝej średniej w skali kraju (czyli 17,0 czytelników na 100 mieszkańców). Ostatnie miejsca na liście rankingowej zajmują przede wszystkim powiaty ziemskie (bez zmian w stosunku do roku ubiegłego). Najsłabszy wynik od lat naleŝał do powiatu grodzkiego m. Bytom, który powoli odzyskuje szerszy zasięg oddziaływania (w 2010 r. 8,1; 2009 r. 6,7, w 2008 r. 4,4, w 2007 r. 8,2). Natomiast powiat ziemski wysokomazowiecki uzyskał wynik poniŝej 8 czytelników na 100 mieszkańców (spadek z 7,9 do 7,6). Pozostałe powiaty o najniŝszych wskaźnikach to: kazimierski (spadek z 9,1 do 8,2), trzebnicki (spadek wskaźnika z 8,7 do 8,4). 38 Jedyny rejestrowany do tej pory powiat ziemski chrzanowski po obniŝeniu wskaźnika z 31,2 do 29,8 znalazł się poza pierwszą piątką. 43

41 W 2010 r. przeciętna liczba czytelników na 1 placówkę biblioteczną (ilustruje to tab. F.3.) w kategorii ogółem zmniejszyła się z 781 do 779 (o 0,2%), w miastach wzrosła z 1688 do 1712 (o 1,4%), na wsi kolejny rok uległa redukcji z 305 do 301 (o 1,3%). W punktach bibliotecznych wskaźnik ten drugi rok z kolei wzrósł z 69 do 71 czytelników na 1 punkt biblioteczny, w mieście osiągnął wynik 103 czytelników, na wsi 53. W rozkładzie wojewódzkim przeciętnie największą liczbę czytelników na 1 placówkę (powyŝej 900 osób) zarejestrowano tak jak w roku ubiegłym w: województwie śląskim (1084 czytelników, o 24 mniej), mazowieckim (967, o 29 więcej) oraz pomorskim (922, o 7 mniej); najmniej obciąŝone placówki zarejestrowano w: opolskim (488, o 10 mniej) oraz podkarpackim (518, o 10 mniej). W pozostałych wskaźnik ten osiągał poziom od blisko 800 do 600 osób korzystających przeciętnie z placówki bibliotecznej (zob. tablica XIV/1). STRUKTURA UśYTKOWNIKÓW Utrzymuje się nadal opisywana od połowy ostatniego dziesięciolecia tendencja w zakresie kształtowania się zbiorowości czytelników bibliotek publicznych przepływów między grupami wiekowymi i zawodowymi. Utrwalają się zatem obserwowane zmiany w strukturze i zasięgu czytelnictwa instytucjonalnego przesuwania się grup uŝytkowników bibliotek w kierunku starszych roczników. Tabela F Przepływy w grupach czytelników według wieku Lata Czytelnicy w % ogółu do lat 24 powyŝej 24 lat ,7 29, ,3 37, ,4 39, ,7 41, ,9 43, ,9 45,1 Tak jak i w poprzednich latach, w omawianym roku w rejestrach bibliotecznych odnotowano spadek liczby czytelników w trzech pierwszych grupach wieku i był on wyŝszy niŝ w roku ubiegłym: do l. 15 ubyło

42 3,9% korzystających z bibliotek w stosunku do roku poprzedniego (w 2009 r. 2,7%), lat 6,4% (4,3%) oraz ,6% (1,5%). W trzech pozostałych przedziałach odnotowano wzrosty, choć nieco niŝsze niŝ w 2009 r.: lat o 3,6%, o 2,2%, pow. 60 lat o 7,0% (rok wcześniej odpowiednio: 4,7%, 3,6% oraz 7,8%). W 2010 r. udział w ogółem czytelników w przedziale do 24 lat kolejny rok zmniejszył się, co ilustruje zestawienie (tab. F.4.). UŜytkownicy bibliotek publicznych do 24 roku Ŝycia, w większości uczący się lub studiujący, bądź uzupełniający swoje wykształcenie to wg rozkładu surowego blisko 55% (54,9) osób korzystających z bibliotek tj. o 2 p. p. mniej niŝ rok wcześniej; w tym czytelnicy do lat 15 stanowią nadal ponad 1/4 zbiorowości (25,1%), w wieku oraz odpowiednio: 14,1% i 15,7%. Tabela F.5. Struktura uŝytkowników według wieku w 2010 r. 39 Wiek w latach Liczba % ogółu ( surowy ) % ogółu skumul. Waga (lata) Wsp. koryg. % ogółu (skoryg.) % skorygow. skumul. Do ,1 25,1 11 2,3 20,2 20, ,1 39,2 4 3,5 30,7 50, ,7 54,9 5 3,1 27,2 78, ,3 80,2 20 1,3 11,4 89, ,7 92,9 16 0,8 7,0 96,5 pow ,1 100,0 19 0,4 3,5 100 RAZEM ,0 x x 11,4 100,0 x W przekroju społecznym wśród korzystających z bibliotek publicznych spadki odnotowano w dwóch grupach, uczniów i studentów, a więc zalicza- 39 PoniewaŜ dane GUS dotyczące wieku czytelników, ujęte są w przedziały o nierównych rozpiętościach, wzorem lat ubiegłych prezentujemy rozkład wieku czytelników w dwóch wersjach: w kol. 2 zamieszczamy surowe dane, przeniesione z sumarycznego arkusza K-03 GUS oraz w kol. 7 rozkład skorygowany (waŝony przez liczbę lat w danej kategorii), dając moŝliwość porównania. W dalszej analizie posługujemy się wskaźnikiem surowym, poniewaŝ jest on w tej wersji prezentowany w zestawieniach tabelarycznych w układzie wojewódzkim i powiatowym. Metodę obliczania wskaźnika skorygowanego opisano w rocznikach z lat poprzednich. 45

43 nych w większości do pierwszych trzech kategorii wieku (do 24 lat). Największy spadek odnotowano wśród uczniów o osób, tj. o 4,4% w stosunku do roku ubiegłego (w 2009 r. o 3,2%), studentów ubyło mniej ponad 15 tys., tj. 1,7% (w 2009 r. wzrost o 1,2%). Rysunek F.5.1. Czytelnicy wg wieku w 2010 r. w % ogółu do pow. 60 % surowy % skorygowany W pozostałych kategoriach aktywnych zawodowo podobnie, jak rok wcześniej choć w mniejszym zakresie, nastąpił wzrost liczby zarejestrowanych czytelników. Procentowo najwyŝszy wśród innych zatrudnionych 40 o 5,2% (o osób) w stosunku do roku ubiegłego (w 2009 r. o 7,8%) oraz pracowników umysłowych o 4,2%, tj osoby (rok wcześniej o 6,2%). W pozostałych grupach wzrosty były niŝsze: robotników o 1,6% (w 2009 r. o 2,5%), rolników o 0,8% (w 2009 r. spadek o 0,2%). Utrzymujące się zjawisko wynikać moŝe ze zmiany potrzeb czynnych zawodowo Polaków, którzy muszą dostosowywać się do zasad wolnego rynku i częściej zmieniać zajęcie, zdobywać nowe kompetencje, by utrzymać się na rynku pracy. Nie bez znaczenia jest takŝe fakt, iŝ statystyka GUS uwzględnia czytelników druku, dominujących w starszych rocznikach, nie rejestruje czytelników cyfrowych zasobów, przewaŝających wśród młodszych roczników. Pewnym zaskoczeniem jest przyrost w kategorii niezatrudnieni (o 2,1%). Jej pojemność utrudnia klarowną interpretację zjawiska. W stosunku do osób w wieku zdolnym do pracy 40 Co moŝe się takŝe wiązać z problemem przypisania czytelnika do konkretniej grupy zawodowej. 46

44 nieznaczny przyrost świadczy o powrocie do aktywności zawodowej w wyniku zdobywania nowych kwalifikacji i duŝego udziału bibliotek we wspieraniu tego procesu. Wśród emerytów niŝsza niŝ w ubiegłych latach dynamika wzrostu zainteresowania ofertą bibliotek moŝe się łączyć z konkurencyjnością ofert innych instytucji kierowanych do tej grupy. Rysunek F Czytelnicy wg wieku w % w latach (rozkład o nierównych przedziałach) do pow Analizując strukturę uŝytkowników bibliotek według zajęcia, która określa procentowy udział poszczególnych kategorii uŝytkowników w ogółem (zob. tabela F.6.) moŝna stwierdzać, iŝ rolnicy są najbardziej stabilną grupą korzystających z bibliotek. Jest to jedyna grupa, której udział w badanej populacji nie zmienia się od lat, ale takŝe najmniej liczna, stanowi zaledwie od 0,9% do 1% uŝytkowników bibliotek publicznych. Najliczniejsza skupia uczniów, którzy stanowili w 2010 r. 41,3% ogółu korzystających z bibliotek (jest to więc kolejny rok spadku ich udziału o 1,6, z 42,9% w 2009 r.), w następnej kolejności sytuują się pracownicy umysłowi (wzrost odsetka z 17,2% do 18,1%, tj. o 0,9), niezatrudnieni (wzrost z 16,1% do 16,6%, tj. o 0,5) oraz studenci (niewielki spadek z 13,2% do 13,1%). Pozostałe grupy o małym udziale w populacji czytających to: inni zatrudnieni 3,4% (wzrost o 0,1) oraz robotnicy 6,5% (wzrost 0,2). 47

45 Tabela F.6. UŜytkownicy bibliotek publicznych wg zajęcia w 2010 r. Zajęcie Liczba % ogółu RóŜnica odsetek do 2009 r. M uczniowie* ,3 1,6 S studenci** ,1 0,1 U prac. umysłowi*** ,1 0,9 P robotnicy**** ,5 0,2 R rolnicy***** ,0 0,0 I inni zatrudnieni****** ,4 0,1 Nz niezatrudn.******* ,6 0,5 RAZEM ,0 x * Nie pracująca młodzieŝ, ucząca się w szkołach podstawowych, średnich i pomaturalnych. ** Studenci, osoby studiujące w szkołach wyŝszych (łącznie z licencjatem), niezaleŝnie od trybu studiowania (stacjonarnie, niestacjonarnie), jeśli jest to ich podstawowe zajęcie. *** Zatrudnieni na podstawie umowy o pracę lub nominacji, etatowi członkowie ciał przedstawicielskich (parlamentu, organów samorządowych, rad nadzorczych itp.), przedstawiciele wolnych zawodów (adwokaci, artyści itp.). **** Z wyjątkiem robotników zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie (naleŝą do kategorii R), robotnicy w przetwórstwie rolnym, a takŝe inni pracownicy najemni nie będący pracownikami umysłowymi. ***** Będący właścicielami lub dzierŝawcami gospodarstw rolnych oraz członkowie ich rodzin, jeśli nie kwalifikują się do innych grup (np. uczące się dzieci rolników naleŝą do kategorii M lub S). ****** W tym właściciele przedsiębiorstw wytwórczych, handlowych i usługowych. ******* Emeryci, renciści, bezrobotni, Ŝony na utrzymaniu męŝa (z wyjątkiem Ŝon męŝczyzn kwalifikujących się do kat. R; Ŝony teŝ kwalifikuje się wówczas do tej kategorii). WYPOśYCZENIA W 2010 r. korzystający z bibliotek publicznych, ich filii i punktów bibliotecznych wypoŝyczyli na zewnątrz łącznie ,0 tys. jedn. inw. zbiorów, w tym ,7 tys. wol. ksiąŝek i czasopism oraz 3 687,3 tys. jedn. inw. zbiorów specjalnych. Liczba zarejestrowanych wypoŝyczeń 48

46 ogółem zmniejszyła się o 2 345,4 tys. jedn. inw., tj. o 1,9% w stosunku do roku ubiegłego (rok wcześniej odnotowano takŝe spadek wypoŝyczeń o 0,3%). Od 2004 r. utrzymuje się tendencja spadkowa wykorzystania zbiorów na zewnątrz, w latach spadki oscylowały wokół 5% (zob. tabela G.1.). Na regres w 2010 r. złoŝyło się zarówno zmniejszenie wypoŝyczeń w bibliotekach miejskich (w 2009 r. odnotowano wzrost), jak i wiejskich procentowo na zbliŝonym poziomie (odpowiednio: o 1 648,0 tys. jedn. inw. wypoŝyczeń, tj. o 1,8% oraz o 697,5 tys. jedn. inw., tj. 2,1%). Tabela G.1. WypoŜyczenia* ogółem w latach Lata WypoŜyczenia (w tys.) Przyrost/spadek w % do poprz. roku , ,0 1, ,1 1, ,7 0, ,3 4, ,7 4, ,9 5, ,1 3, ,4 0, ,0 1,9 * Łącznie ze zbiorami specjalnymi. Analogicznie do ubiegłego roku, w 2010 r. spadek liczby wypoŝyczeń na zewnątrz jest konsekwencją zmniejszania się wykorzystania księgozbioru (o wol., tj. o 2,1%; w 2009 r. o 0,6%) oraz wzrostu wykorzystania zbiorów specjalnych o jedn. inw., tj. 4,8% (jest to kolejny rok zwiększenia wypoŝyczeń tej kategorii zbiorów, choć nie tak wysoki jak w 2009 r. o 12,1%). Wzrost zainteresowania zbiorami specjalnymi odnotowano zarówno w mieście (więcej niŝ rok wcześniej o jedn. inw., tj. 4,9%; w 2009 r. o 11,3%) oraz na wsi (o 6504 jedn. inw., tj. 3,2%; w 2009 r. o 26,8%). Natomiast spadek wykorzy- 49

47 stania księgozbioru był wyŝszy niŝ rok wcześniej i procentowo na podobnym (2% i 2,1%) poziomie w mieście i na wsi; w 2009 r. spadek dotyczył przede wszystkim obszarów wiejskich o 0,2%, w mieście był znikomy o 0,02%. Procentowo wyŝsze ubytki w stosunku do 2009 r. odnotowano w wypoŝyczeniach czasopism na poziomie ogółem o 4,0% (w mieście o 3,8%, na wsi o 4,3%), niŝsze w wykorzystaniu ksiąŝki drukowanej o 2,0% (zarówno na poziomie ogółem, jak i w przekroju środowiskowym). Rysunek G.1. WypoŜyczenia ogółem w latach Pomimo wzrostowej tendencji wykorzystania zbiorów specjalnych, w szczególności elektronicznych, alternatywnych dla tradycyjnej oferty bibliotek trudno zauwaŝyć zmianę w strukturze wykorzystania zbiorów bibliotek publicznych. WypoŜyczenia zbiorów tradycyjnych stanowiły w 2010 r. 97,0% wszystkich wypoŝyczeń, natomiast zbiorów specjalnych 3,0% (w 2009 r. odpowiednio: 97,2% i 2,8%). Jest to pochodna struktury zbiorów bibliotek publicznych oraz mało dynamicznego dopływu do nich materiałów audiowizualnych i elektronicznych, pomimo zwiększającej się ich oferty na rynku wydawniczym (szczególnie audiobooków i ksiąŝki elektronicznej 41 ). 41 W przypadku jednak zasobów elektronicznych nie dysponujemy jeszcze danymi dotyczącymi ich wykorzystania. Na poziom wykorzystania zasobów elektronicznych mają wpływ nadal wysokie ceny na tablety i inne urządzenia umoŝliwiające odczytywanie tekstów cyfrowych. 50