biblioteki publiczne w liczbach

Transkrypt

1 biblioteki publiczne w liczbach public libraries in figures Biblioteka Narodowa Instytut Ksià ki i Czytelnictwa

2 Biblioteka Narodowa Instytut Ksià ki i Czytelnictwa The National Library The Books and Readers Institute biblioteki publiczne w liczbach 2008 public libraries in figures 2008 Biblioteka Narodowa Warszawa 2010

3 Opracował zespół w Pracowni Bibliotekoznawstwa Instytutu KsiąŜki i Czytelnictwa w składzie: MAŁGORZATA JEZIERSKA BARBARA BUDYŃSKA DOMINIKA STĘPNIEWSKA Konsultacja: JERZY MAJ Tłumaczenie na j. angielski: KATARZYNA DIEHL Komplet danych z Głównego Urzędu Statystycznego o działalności bibliotek oraz stanie ludności otrzymano w lipcu 2009 r. Opracowanie zakończono w grudniu 2009 r. ISBN ISSN Biblioteka Narodowa Warszawa 2010 Opracowanie i druk: Wydawnictwo BN al. Niepodległości 213, Warszawa

4 PRZEDMOWA XXXVIII rocznik z serii Biblioteki Publiczne Liczbach opisuje sytuację i działalność bibliotek publicznych w Polsce w 2008 roku. Oprócz charakterystyki stanu bibliotek publicznych w omawianym okresie, publikacja ujmuje takŝe główne kierunki zmian w ich działalności, dzięki zastosowaniu w zamieszczonych zestawieniach porównywalnych danych z kolejnych lat. Od 2004 r. układ rocznika pozostaje bez zmian, zarówno w części tekstowej, jak i tabelarycznej. Uzupełniono wówczas opis statystyczny bibliotek publicznych o informacje dotyczące ich statusu formalnoprawnego oraz komputeryzacji. Uwzględniono równieŝ dane o stanie liczbowym i wykorzystaniu dokumentów elektronicznych, o placówkach przystosowanych do obsługi osób niepełnosprawnych, o wydatkach na prenumeratę czasopism, uszczegółowiono dane dotyczące stanu zbiorów oraz struktury wypoŝyczeń. O aktualnej zawartości rocznika i jego układzie informuje Spis treści oraz Uwagi i objaśnienia do tablic. Utrzymanie w niezmienionej postaci zakresu i układu materiału statystycznego umoŝliwia zarówno analizę sytuacji bieŝącej bibliotek publicznych, jak i porównanie danych i wskaźników opisujących przejawy podstawowych obszarów ich aktywności w perspektywie ostatnich lat. Zestawienia wieloletnie słuŝą nie tylko porównywaniu stanu i kondycji bibliotek, lecz są takŝe barometrem zmian dokonujących się w kulturze, w postawach uczestniczących w niej grup społecznych. Dokumentowanie tych przeobraŝeń jest szczególnie waŝne w okresach przełomów społecznych, zmian cywilizacyjnych i kulturowych. Aby podkreślić rangę zachodzących obecnie zmian i wskazać na ich konsekwencje dla rozwoju społecznego, w ostatnich rocznikach zamieszczono rozszerzony komentarz o wybranych zjawiskach, charakterystycznych dla bibliotek publicznych, ale takŝe dla ich uŝytkowników. Dotychczas poza prezentacją i interpretacją danych, pozyskanych z GUS, szerzej omówiono w 2006 r. sytuację w zakresie komputeryzacji bibliotek publicznych, w 2007 r. zaś poświecono szczególną uwagę 7

5 zagadnieniom formalno-prawnym ich organizacji. W bieŝącym roczniku rozszerzony komentarz poświęcono bibliotekom cyfrowym w Polsce. Ich tworzenie jest wyznacznikiem postępu technologicznego (dzięki zastosowaniu technik digitalizacji zbiorów) oraz działań zmierzających do ochrony dzisiejszych zasobów i zachowania ich dla przyszłych pokoleń, a takŝe moŝliwości udostępniania współczesnym odbiorcom w postaci cyfrowej. W Polsce zjawisko tworzenia i udostępniania uŝytkownikom bibliotek publicznych zasobów w postaci cyfrowej występuje coraz częściej. Digitalizację zbiorów podejmują nie tylko biblioteki duŝe, ale równieŝ niewielkie, stosujące najnowsze zasady ochrony i udostępniania zbiorów o charakterze regionalnym, lokalnym, często unikatowych kolekcji w niestandardowej postaci. Ze względu na koszty przenoszenia zbiorów tradycyjnych na nowoczesne nośniki waŝna jest współpraca między bibliotekami, podział w zakresie podejmowanych prac. Jest ona dobrym przykładem moŝliwości przełamywania podziałów resortowych między bibliotekami i wspólnego podejmowania trudnych wyzwań z myślą nie tylko o rozwoju instytucji, ale takŝe o ich wymagających uŝytkownikach. Zespół Redakcyjny 8

6 BIBLIOTEKI PUBLICZNE W 2008 R. Omówienie wybranych zagadnień STAN I STRUKTURA SIECI Na koniec 2008 r. sprawozdania GUS wykazały, iŝ w Polsce istniało 8420 bibliotek publicznych i ich filii, tj. o 69 placówek (0,8%) mniej niŝ w roku poprzednim. Na tę liczbę składało się 2611 bibliotek głównych i 5809 filii bibliotecznych. Bilansując poziom strat od momentu usamorządowienia bibliotek publicznych, tj. po 1989 r. ich sieć skurczyła się o 18,4% (tj. o 1893 placówki). W pierwszych latach ostatniego dziesięciolecia straty w sieci przewyŝszały 1%, od 2001 r. ich poziom utrzymuje się w granicach 0,6-0,8%. Liczbowo i procentowo ubytek placówek bibliotecznych w omawianym roku był wyŝszy niŝ w dwóch poprzednich latach. Szczegółowe dane na temat zmian w liczebności sieci zawiera tabela A.1. Utrzymuje się nadal tendencja większego spadku liczby instytucji bibliotecznych na wsi niŝ w miastach, jednak w minionym roku spadek w tej kategorii był ponad dwukrotnie wyŝszy niŝ 2007 r. (ubyły aŝ 92 placówki wiejskie, tj. 1,6%), w miastach zaś odnotowano wzrost o 23 placówki, tj. o 0,8%. Największe straty bibliotek wiejskich zarejestrowano w województwie dolnośląskim (43 placówki, tj. ponad 10% ich stanu). Pomimo to utrzymuje się dotychczasowa proporcja miejskich i wiejskich bibliotek publicznych: nadal niecałe 2/3 ogółu bibliotek i filii stanowią biblioteki wiejskie (65,6%). Na zmiany w liczebności bibliotek publicznych w 2008 r. złoŝył się zarówno ubytek 14(!) bibliotek głównych oraz 55 filii bibliotecznych 1. W porównaniu z 2007 r. dziwi skala i kierunek zmian, bowiem wówczas odnotowano wzrost liczby bibliotek głównych. Przybyło bibliotek powiatowych (4), ubyło bibliotek miejskich (1) i gmin wiejskich (6), a takŝe 11 1 W 2008 r. największy ubytek bibliotek macierzystych wykazało województwo wielkopolskie o 10, z tego po równo w kategorii biblioteki gmin wiejskich i inne. 9

7 bibliotek określanych w formularzu K-03 jako inne. Zmiany w kategorii inne mogą być wynikiem porządkowania statusu prawno-formalnego bibliotek, chociaŝ w województwie o największej liczbie placówek tej kategorii jest ich nadal 35 (zaledwie o 4 mniej w stosunku do 2007 r.). Tabela A Biblioteki i filie w latach Biblioteki i filie Lata Ogółem Miasta Wieś Przybyło/Ubyło* w kat. ogółem , , , , , , , , , ,8 * Poprzedni rok = 100%. Trudno jednoznacznie podać przyczyny występowania obu opisanych zjawisk, tzn. zarówno przesunięcia w strukturze bibliotek w przekroju miasto-wieś, jak i biblioteki filie. Być moŝe jest to związane z nowym sposobem pozyskiwania danych (był to pierwszy rok składania formularza w formie elektronicznej), zmian statusu organizatora bibliotek (np. przekształcenia administracyjne polegały na wcielaniu terenów wiejskich do miast, podziale jednej dotychczas jednostki na dwie odrębne), zmian statusu formalno-prawnego bibliotek, czy teŝ mniej lub bardziej przemyślanych działań porządkujących sieć bibliotek publicznych. W 2008 r. dotychczasowy stan sieci zachowały dwa województwa małopolskie i mazowieckie; ubytki w sieci bibliotek publicznych nastąpiły w 13 województwach; w jednym (zachodniopomorskim) zwiększył się stan posiadania o 1 filię biblioteczną. Największe liczbowo ubytki zanotowano w wo-

8 jewództwie śląskim (14 placówek), kolejny juŝ rok w województwie warmińsko-mazurskim (13) oraz kujawsko-pomorskim (8), dolnośląskim (7), podkarpackim (6) i lubuskim (5). W ujęciu procentowym najwyŝsze straty w stosunku do poprzedniego roku zarejestrowano w warmińsko-mazurskim 3,9% (w poprzednim roku 2,6%), powyŝej 1% w kolejnych czterech: lubuskim (1,9), kujawsko-pomorskim i śląskim (po 1,7), dolnośląskim (1,1), w pozostałych 8 województwach od 0,2% do 0,9%. Rysunek A.1. Placówki biblioteczne w latach miasta wieś ogółem W 2008 r. wskaźnik określający wielkość rejonu obsługi (tzn. liczbę mieszkańców przypadających średnio jednej bibliotece lub filii) wzrósł o kolejne 39 osób i osiągnął poziom 4529 mieszkańców Polski (w 2007 r. wynosił on 4490). Jest to w niewielkim stopniu wynik wzrostu liczby ludności w Polsce, choć bezpośrednio na jego wartość wpłynęła postępująca redukcja sieci. Tylko w dwóch województwach zmalała średnia wielkość rejonu obsługi: w zachodniopomorskim wykazano o 1 filię biblioteczną więcej, w lubelskim nastąpił spadek liczby ludności. Największy wzrost średniego rejonu obsługi odnotowano w województwie warmińsko-mazurskim (o 177 osób, tj. 4,1%), lubuskim (o 73 osoby, 1,9%), kujawsko-pomorskim (83; 1,8%) i śląskim (85; 1,5%). Od lat nie zmienia się ani w dolnej, ani w górnej strefie układ województw pod 11

9 względem liczebności rejonów obsługi (zob. ranking tablica XIII/1). W 2008 r. w pięciu województwach o najliczniejszych rejonach obsługi wskaźnik ten wzrósł i wynosił w: pomorskim (6606, wzrost o 65 osób), śląskim (5659, wzrost o 85), mazowieckim (5231, wzrost o 16), podlaskim (4843, wzrost o 34) i wielkopolskim (4719, wzrost o 41). Najkorzystniejsza sytuacja (najmniej liczne rejony) jest w podkarpackim (3021, wzrost o 29), opolskim (3228, wzrost o 7), lubelskim (3597, spadek o 1) oraz lubuskim (3836, wzrost o 73). W rozkładzie powiatowym górną część listy rankingowej (rejony o małej liczbie mieszkańców) tworzą te same powiaty ziemskie co w roku poprzednim, ich rejony wynoszą poniŝej 2 tys. mieszkańców na 1 placówkę (leski, parczewski, wieruszowski, poddębicki, brzozowski, bieszczadzki, skierniewicki, lwówecki, przemyski). Pierwsze powiaty grodzkie m. Sopot (5546) i Jaworzno (5602) znajdowały się na 291. i 292. pozycji (rok wcześniej odpowiednio 294. i 279.). Nadal ponad 40% powiatów ogółem obsługuje rejony o liczebności powyŝej 4 tys. mieszkańców na 1 placówkę, w tym w 24 powiatach grodzkich (6,3%) biblioteki obsługiwały rejony liczące powyŝej 10 tys. mieszkańców (zob. tablica 22). Najbardziej obciąŝone placówki, mimo spadku wielkości wskaźnika, znajdowały się w powiatach grodzkich, tak jak w roku ubiegłym w m. Piotrków Trybunalski ( mieszkańców, o 108 osób mniej niŝ przed rokiem), następnie w m. Białystok (18 385, mniej o 1225), m. Chełm (16 926, mniej o 20) i m. Bytom (16 712, mniej o 42). 12 Lata Biblioteki nieczynne % w danym roku ,8% ,8% ,8% ,9% ,9% ,2% ,0% ,1% Od kilku lat przedstawiamy takŝe dane dotyczące liczby bibliotek, które z róŝnych powodów zawieszały w analizowanym roku swoją działalność podstawową (choć formalnie nie przeprowadzono procedury ich

10 likwidacji) 2. PoniewaŜ stanowią one ok. 1% całej sieci, ich sytuacja wpływa na ograniczenie dostępności do usług bibliotecznych. W 2008 r. takich placówek zarejestrowano 95 (o 6 więcej niŝ w roku ubiegłym). Sytuację w poszczególnych okresach obrazuje powyŝsze zestawienie. Tabela A.2. Biblioteki i filie biblioteczne połączone ogółem Lata ogółem miasto wieś róŝnica w ogółem do poprzedniego roku * * Od 2001 r. rejestrowano takŝe biblioteki włączone w struktury instytucji spoza kultury. W omawianym roku odnotowano łącznie 1771 bibliotek i filii połączonych z innymi instytucjami, o 126 (6,6%) mniej niŝ w 2007 r. (zob. tabela A. 2.). Na liczbę tę składało się 215 bibliotek publiczno-szkolnych (o 18 mniej niŝ w roku poprzednim, tj. 7,7%), 1446 działających w strukturze ośrodka kultury lub innej instytucji kultury (mniej o 116; 7,4%) oraz 110 w strukturach innych instytucji spoza sfery kultury (więcej! o 8; 7,8%). Procentowy ich udział w sieci w stosunku do ogółu placówek spadł z 22,3% w 2007 r. do 21,0% w 2008 r., ale jest to jednak nadal 1/5 ich liczebności 3. PrzewaŜająca część połączonych struktur funkcjonuje na wsi 82,6% (w 2007 r. 82,7%). 2 Zawieszanie działalności bibliotek moŝe wynikać z róŝnych powodów: remontu, utraty lokalu, choroby pracownika. Biblioteki w następnych latach wznawiają działalność lub są likwidowane. 3 W 2006 r. stanowiły one 23,4% ogółu bibliotek i filii bibliotecznych, w ,2; w 2004 r. 27,2; w 2001 r. 27,7. 13

11 Najwięcej działań zmierzających do usamodzielniania placówek bibliotecznych w 2008 r. podjęto w województwie mazowieckim, gdzie ubyło 60 (40,3%) tego typu placówek oraz w małopolskim 23 (13,9%), kujawsko-pomorskim 22 (29,7%), warmińsko-mazurskim 20 (16,4%), śląskim 18 (21,4%) oraz łódzkim 15 (14,2%). Zaskakuje natomiast, mimo obowiązujących ustawowych zapisów, przyrost liczby placówek połączonych w województwie podkarpackim (aŝ o 41, w tym 40 w ośrodkach kultury), zachodniopomorskim o 16 (8 w strukturach spoza sfery kultury, 7 publiczno-szkolnych), pomorskim o 3, opolskim i świętokrzyskim po 2. W 2008 r. powyŝej 30% placówek sieci bibliotek publicznych pracujących nadal w instytucjach o połączonej formule organizacyjnej funkcjonowało w województwie: opolskim (39,7% placówek), zachodniopomorskim (34,7), dolnośląskim (34,1) oraz warmińsko-mazurskim (31,9). Najkorzystniejszą sytuację, poniŝej 10% placówek, odnotowano w województwach śląskim i mazowieckim (odpowiednio: 8,0 i 8,9). Spośród 215 bibliotek (filii) publiczno-szkolnych zarejestrowanych w 2008 r., 13 było jednocześnie włączonych w struktury ośrodków (domów) kultury 4, 8 do instytucji spoza sfery kultury (wszystkie w zachodniopomorskim). Stanowiły one 2,6% ogółu sieci bibliotek publicznych oraz ok. 12% wszystkich struktur połączonych, 90,7% z nich to placówki działające na wsi. Prawie 2/3 z nich (129 z 215) usytuowana była w pięciu województwach: warmińsko-mazurskim 36 placówek (spadek o 3 w stosunku do 2007 r.), zachodniopomorskim 36 (wzrost o 7), wielkopolskim 25 (o 5 mniej), łódzkim 17 (mniej o 10) oraz mazowieckim 15 (mniej o 3). Wzrost liczby bibliotek publiczno-szkolnych w 2008 r. odnotowano w województwach: zachodniopomorskim 7, świętokrzyskim 5 oraz podkarpackim 1. W województwie warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim ich udział w sieci bibliotek publicznych oscyluje wokół 10% (odpowiednio: 11,3 i 9,5). Biblioteki (filie) w strukturze ośrodka kultury lub innej instytucji kultury w 2008 r. stanowiły nieco ponad 17% ogółu placówek w sieci bibliotek publicznych oraz ponad 80% (81,6) wszystkich placówek połączonych. Zdecydowana ich większość działa w strukturach ośrodków kultury na obszarach wiejskich (81,1%). Najwięcej bibliotek publicznych włączonych w struktury ośrodków kultury było w województwach: podkarpackim 201 (wzrost o 40 w stosunku do poprzedniego roku), dolnośląskim 199 (bez zmian), małopolskim 140 (mniej o 21), lubelskim Takie rozwiązania stosowane były na terenach wiejskich w województwach: łódzkim i warmińsko-mazurskim po 3, lubuskim i pomorskim po 2, małopolskim, podkarpackim, pomorskim po 1. 14

12 (mniej o 6), wielkopolskim 136 (mniej o 4). PowyŜej 1/4 sieci stanowiły one w województwach: opolskim (32,8%), dolnośląskim (30,6%) i podkarpackim (28,9%). Biblioteki (filie) w fuzji organizacyjnej z instytucjami spoza sfery kultury to głównie placówki włączone w struktury urzędów jednostek samorządu terytorialnego (gminy, powiatu) lub zespołów administrujących placówkami samorządowymi. W 2008 r. stanowiły one 1,3% całej sieci bibliotek publicznych oraz 6,2% połączonych struktur, a 86,4% z nich to placówki wiejskie. Nadal najliczniejsza ich grupa działała w województwie zachodniopomorskim (37 placówek, 9,7% tej sieci), i tylko w czterech województwach w 2008 r. nie wykazano w ogóle tego typu fuzji. W sześciu województwach odnotowano wzrost ich liczby (zachodniopomorskim o 8, mazowieckim o 5, opolskim o 3, lubuskim i pomorskim po 2 oraz podlaskim o 1). Najkorzystniejszą zmianę zarejestrowano w województwie śląskim, gdzie 7 placówek wyłączono ze struktur organizacyjnych instytucji spoza sfery kultury. KOMPUTERYZACJA W 2008 r. według danych GUS przybyło 579 placówek bibliotecznych wyposaŝonych w komputery (tj. 11,4%) i był to wzrost nieco niŝszy niŝ w 2007 r. (13,9%). Z większą dynamiką natomiast przybywało w bibliotekach sprzętu komputerowego, w 2008 r. aŝ 4473 jednostki, tj. o 18,2% (w 2007 r. o 16,7%). W wyniku tych zmian, 5655 (67,2%) bibliotek publicznych i ich filii w Polsce korzystało z komputerów (w ), wśród nich przede wszystkim placówki miejskie 81,5%, na obszarach wiejskich niespełna 60% (59,7). UŜytkownikami komputerów są w większości biblioteki główne (94,9%), z filii bibliotecznych połowa dysponowała sprzętem komputerowym (54,7%) 5, ale na wsi tylko 45,4%. Skomputeryzowane 6 są wszystkie biblioteki główne stopnia wojewódzkiego, pozostałe w róŝnym stopniu: powiatowe w 98,1%, miejskie w 98,5%, miejsko-wiejskie w 97,0%, gmin wiejskich w 93,8% oraz inne w 80,7%. W 2008 r. intensywnie wyposaŝano w zestawy komputerowe biblioteki w tych województwach, gdzie dotychczas poziom nasycenia nimi był niezadawalający, a takŝe tam, gdzie istniały wyraźne dysproporcje między miastem a wsią, oraz między bibliotekami macierzystymi a ich filiami. Z 579 placówek wzbogaconych w 2008 r. o sprzęt komputerowy W 2007 r. filie skomputeryzowane stanowiły 51,6%. 6 A właściwie posiadające komputery. 15

13 to filie biblioteczne, z tego 396 pracowało na terenach wiejskich, a połowa pozyskanych w omawianym roku komputerów trafiła do bibliotek wiejskich (51,4%). Tabela B.1. Odsetek placówek skomputeryzowanych 7 w latach r.* a procentowy przyrost bibliotek skomputeryzowanych w 2008 r.** % przyrost % placówek w 2008 r. Województwo skomputeryzowanych w stosunku do 2007 r warmińsko-mazurskie 51,3 77,5 82,8 2,7 małopolskie 46,8 68,0 76,7 12,7 pomorskie 45,0 65,7 74,4 12,6 mazowieckie 35,0 65,6 73,0 11,2 kujawsko-pomorskie 41,7 66,7 72,6 6,8 podlaskie 42,0 62,9 67,5 6,4 łódzkie 51,7 63,4 67,0 5,0 lubelskie 38,9 59,8 69,9 16,7 lubuskie 17,0 54,9 66,9 19,7 śląskie 31,2 57,1 64,1 10,3 dolnośląskie 26,0 55,9 62,8 11,1 podkarpackie 21,0 54,4 62,0 13,1 zachodniopomorskie 23,5 51,5 61,8 20,5 wielkopolskie 31,4 55,5 60,7 8,7 opolskie 28,3 42,9 53,8 24,6 świętokrzyskie 13,5 45,3 51,7 13,3 * Pełny dane tego okresu zostały zamieszczone w roczniku za ubiegły rok. ** Dane uszeregowano według odsetka placówek skomputeryzowanych w 2008 r. Podobnie teŝ kształtowała się sytuacja w trzech województwach, w których odsetek komputeryzujących się w 2008 r. bibliotek był najwyŝszy. Najwięcej, o 1/4 bibliotek dysponujących komputerami, przybyło w województwie opolskim (o 24,6%), dzięki czemu uŝytkowała komputery nieco więcej niŝ połowa placówek w tym województwie (53,8%); na terenach wiejskich zanotowano wzrost o 41,3%, w filiach bibliotecznych o 45,7%. W dwóch następnych województwach ok. 1/5 bibliotek wy- 7 Mierzony procentem placówek dysponujących komputerem(ami) do ogółu bibliotek. 16

14 posaŝono w komputery: w zachodniopomorskim (o 20,5%; na terenach wiejskich wzrost o 31,0%, w filiach bibliotecznych o 31,5%), lubuskim (o 19,7%; na wsi o 32,1%, w filiach o 29,5%). W liczbach bezwzględnych najwięcej placówek wyposaŝonych w komputery przybyło w: mazowieckim (o 73), małopolskim (o 66), lubelskim (o 60) i podkarpackim (o 50). W województwie warmińsko-mazurskim, które od kilku lat przodowało w intensywności wyposaŝania placówek w sprzęt komputerowy, blisko 1/5 nadal nie posiada tego sprzętu, a w 2008 r. tylko o 7 powiększyła się liczba skomputeryzowanych instytucji bibliotecznych. Jest to jednak nadal jedyne województwo, gdzie odsetek ogółu bibliotek wyposaŝonych w komputery przekroczył 80% (82,8). W miastach tego województwa aŝ 92,3% bibliotek dysponuje komputerami (tylko województwo mazowieckie w miastach uzyskało lepszy wskaźnik 93,2). Podsumowując (zob. tabela B.1.), w 2008 r. w pięciu województwach ponad 70% bibliotek i filii korzystało z komputerów, ale w dwóch nadal ledwo połowa (w świętokrzyskim i opolskim). Na terenach wiejskich, powyŝej 70% komputeryzujących się bibliotek osiągnięto tylko w dwóch województwach (wspomnianym warmińsko-mazurskim 79,0% oraz małopolskim 71,9%), poniŝej 50% w trzech: świętokrzyskim 42,9%, opolskim 46,5% i zachodniopomorskim 46,9%. Filie biblioteczne najsprawniej komputeryzuje się takŝe w warmińsko-mazurskim 74,0%, małopolskim 69,5%, pomorskim 62,2%; najsłabiej w świętokrzyskim 29,5%. W 2008 r. przyrost komputerów uŝytkowanych w bibliotekach zarejestrowano we wszystkich województwach, największy w lubuskim o 51,2% (na wsi zasoby te zostały podwojone). PowyŜej 30% wzrost odnotowano takŝe w województwach: opolskim (36,5%) i świętokrzyskim (35,4%). W 2008 r. przeciętnie na jedną skomputeryzowaną placówkę w Polsce przypadało 5,1 komputera (w 2007 r. 4,9), a na jednostkę organizacyjną sieci w ogóle 3,5 (w 2007 r. 2,9 komputera). Zasobne są biblioteki miejskie, na jedną komputeryzującą się placówkę przypadało średnio prawie 8 komputerów (7,8), w ogóle przeciętna biblioteka lub filia w mieście dysponowała ponad sześcioma komputerami 6,4 (w 2007 r. odpowiednio: 7,5 oraz 5,7). Na wsi proces ten przebiega wolniej, średnio jedna skomputeryzowana placówka posiadała 3,2 komputera (w 2007 r. 2,9), a przeciętna biblioteka lub filia 1,9 (w ,5 komputera). Przyrost liczby komputerów przypadających na jednostkę organizacyjną sieci zarejestrowano we wszystkich województwach, co tylko w niewielkim stopniu zmieniło układ zestawienia rankingowego wg tego wskaźnika (zob. tabl. XIII/2). Największe zmiany, to przesunięcie województwa lubuskiego z 13. pozycji na 4. (wzrost wskaźnika z 2,35 w 2007 r. do 3,63 w 2008 r.). W województwie warmińsko-mazurskim 17

15 liczba zestawów komputerowych przypadających na placówkę sieci wzrosła do 5,1 (z 4,62). PowyŜej 4. zestawów zarejestrowano w: mazowieckim 4,45 i pomorskim 4,25, do 3 w kolejnych czterech województwach: podkarpackim (2,51, wzrost z 2,03 w 2007 r.), świętokrzyskim (2,70, wzrost z 1,98), opolskim (2,73, wzrost z 1,98) oraz wielkopolskim (2,99, wzrost z 2,58). Rysunek B.1. Odsetek placówek skomputeryzowanych w 2007 r. a ich przyrost w 2008 Na terenach wiejskich największe nasycenie komputerami odnotowano w województwach: warmińsko-mazurskim 2,8 komputera na 1 placówkę (w 2007 r. 2,5) oraz w podlaskim 2,3. W pozostałych województwach zarejestrowano od 1,6 do 2,2 komputera, tylko w opolskim 1,4 (wzrost z 0,8 w 2007 r.). Zasobniejsze w komputery w 2008 r. były biblioteki miejskie, w województwie warmińskomazurskim na 1 placówkę sieci przypadało 11, mazowieckim 8, lubelskim 7,6, w pomorskim i zachodniopomorskim po 7,3. Najmniej zasobne pod tym względem były miasta śląskie 4, warmińsko-mazurskie małopolskie kujawsko-pomorskie pomorskie mazowieckie łódzkie podlaskie lubelskie śląskie dolnośląskie wielkopolskie lubuskie podkarpackie % skomp. w 2007 przyrost w 2008 zachodniopomorskie świętokrzyskie opolskie

16 W rankingu powiatowym miasta na prawach powiatu (grodzkie), analogicznie jak w latach ubiegłych, zajmują górną część listy powiatów o największej liczbie komputerów przypadających na 1 placówkę sieci, a pierwsza dziesiątka to w większości miasta wojewódzkie lub byłe wojewódzkie (zob. tabl. 22). Niekwestionowanym liderem pozostaje m. Chełm, które w 2008 r. zwiększyło swój zasób komputerowy z 18,0 do 30,3 komputera na 1 placówkę. Dwa następne, m. Olsztyn i m. Piotrków Trybunalski posiadały po 17. jednostek na placówkę (wzrost odpowiednio z: 15,1 i 16,0). Pozostałe biblioteki w tej grupie dysponowały w 2008 r. od 16,1 do 11,8 komputera na bibliotekę lub filię. Do tej części listy w 2008 r. awansowały miasta: Jelenia Góra, Gorzów Wielkopolski i Kielce. Pierwsze powiaty ziemskie to na miejscu 33. braniewski (wzrost z 5,8 do 7,3 komputera na 1 placówkę; awans z 41. miejsca w 2007 r.), ełcki (miejsce 36., 6,8), gołdapski (miejsce 38.; 6,7), chojnicki (miejsce 39.; 6,5). Z powiatów ziemskich w pierwszej pięćdziesiątce uplasowały się jeszcze: kędzierzyńsko-kozielski, białogardzki, węgorzewski. Nic nie zmieniło się w wyposaŝeniu powiatu ziemskiego sejneńskiego, który nadal dysponuje 0,4(!) komputera na placówkę i zajmuje najniŝszą lokatę wśród wszystkich powiatów. Wśród pozostałych, które plasują się na końcu listy rankingowej sytuacja nieznacznie poprawiła się i średnio wykorzystują one od 1,0 do 1,3 komputera na placówkę (w 2007 r. było to poniŝej jednego zestawu). Są to powiaty: obornicki, przemyski, ropczycko-sędziszowski, jędrzejowski, sokólski, parczewski, sulęciński, opoczyński, sierpecki. Z ogólnej liczby komputerów (78,7%) pracowało w bibliotecznych sieciach lokalnych lub innych instytucji, 6210 (tj. 21,3%), jako jednostki autonomiczne. W 2008 r. ponad połowa komputerów wykorzystywanych w bibliotekach i filiach była dostępna dla czytelników ( z , tj. 55,3%), w roku ubiegłym było to 53,9%. Na wsi, gdzie nadal brakuje sprzętu komputerowego, zdecydowana większość komputerów jest udostępniana uŝytkownikom. W 2008 r komputerów z (tj. 74,3%) przeznaczono dla czytelników, w 2007 r. odsetek ten wynosił 73,6%. Dostęp do Internetu, to w większości bibliotek standard usług i nie stanowi on juŝ o konkurencyjności ich oferty w stosunku do propozycji innych instytucji uŝyteczności publicznej 8. W 2008 r. łącza do Internetu posiadało 89,5% komputerów (w 2007 r. 87,3%), z tego W środowisku, w którym działają biblioteki publiczne funkcjonuje wiele placówek udostępniających Internet, np. Gminne Centra Informacji, OSP, szkolne pracownie komputerowe, kawiarenki internetowe. Rośnie takŝe liczba gospodarstw domowych posiadających dostęp do Internetu. 19

17 (tj. 55,8%, na tym samym poziomie co rok wcześniej) było dostępnych dla czytelników; na wsi odpowiednio: 89,9% i 76,5% (w 2007 r.: 89,2 i 77,4). Rysunek B.2. Wykorzystanie komputerów w 2004 r. 15% 21% 64% Wykorzystanie komputerów w 2008 r. 16% 26% 58% grom. i oprac. katalogi ewidencja Według danych bezwzględnych, rośnie liczba komputerów stosowanych do prac biblioteczno-bibliograficznych, w omawianym okresie z 9999 do (tj. o 1579, 15,8%); wykorzystywanych w gromadzeniu, opracowaniu zbiorów i bibliografii z 6072 w 2007 r. do 6988 w 2008 r. (o 15,1% więcej), terminali katalogowych (z 2421 do 3057, tj. 26,3%), ewidencję czytelników i udostępnień obsługiwało 1914 komputerów (o 16,2% więcej niŝ przed rokiem). W ujęciu procentowym odsetek komputerów wykorzystywanych do prac biblioteczno-bibliograficznych w stosunku do ogółu uŝytkowanych w bibliotekach zmniejsza się, z wyraźną tendencją przesuwania ich do obsługi katalogów, baz informacyjnych, rejestracji ruchu księgozbioru. Jest to logiczne w sytuacji, kiedy coraz więcej bibliotek, szczególnie stopnia podstawowego, ma moŝliwość korzystania przy opra- 20

18 cowaniu zbiorów z gotowych opisów ksiąŝek bibliotek wyŝej zorganizowanych (zob. rysunek B.2.). W 2008 r. do prac biblioteczno-bibliograficznych i informacyjnych słuŝyło 39,8% komputerów (w 2007 r. 40,6%), w 2004 r., pierwszym roku rejestracji danych, było to 47,4. Nieznacznie tylko poprawił się stan wyposaŝenia bibliotek w komputerowe programy biblioteczne. W 2008 r z 5655 bibliotek i filii wykorzystujących komputery deklarowało takŝe posiadanie przynajmniej jednego takiego programu tj. 59,2%. Jest to jednak pierwszy rok odwrócenia niekorzystnej tendencji, w ostatnich latach odsetek ten malał (w 2007 r. wynosił 58,9%, w %, ,8%). Dysproporcja ta utrzymuje się na obszarach wiejskich, w 2008 r z 3296 placówek posiadała program, tj. 46,5% (w 2007 r. 45,7%, w 2006 r. 46,4%). W miastach sytuacja jest lepsza, 1816 placówek z 2359, tj. 77,0% uŝytkowało programy biblioteczne (2007 r. 76,6%, 2006 r. 74,5%). Wśród komputerowych programów bibliotecznych wykorzystywanych w bibliotekach publicznych, utrzymuje się prymat programu MAK (w 2008 r wskazań, w zeszłym roku 1404), pozostałe to: Sowa (985), Libra (328), Aleph (153, nadal w zasadzie w dwóch województwach: dolnośląskim 81 i mazowieckim 71), Prolib (175), Patron (95). Dane liczbowe, którymi dysponujemy nie pozwalają na ocenę wykorzystania komputerów i programów bibliotecznych w procedurach bibliotecznych i obsłudze czytelników. Wśród analizowanych bibliotek są takie, które w ostatnich latach dokonały skoku technologicznego (takŝe mentalnie), w innych wprawdzie nie wypada nie mieć komputera i Internetu, ale w zasadzie słuŝy on do prac biurowo-administracyjnych i nie ma mowy o tworzeniu systemów biblioteczno-informacyjnych. W bibliotekach wiejskich umoŝliwienie dostępu do rozległych sieci to podstawowy zakres usług z wykorzystaniem komputera. W 2008 r. z komputerów 7915 przeznaczona była dla czytelników (74,3%), z tego 7323 z dostępem do Internetu (92,5%). Tylko 20,7% komputerów w bibliotekach wiejskich wykorzystywano do prac biblioteczno-bibliograficznych; 78,5% z nich do opracowania zbiorów, niecałe 11% (10,9) jako terminale katalogowe i 9,6% przy ewidencji czytelników i wypoŝyczeń. W 2008 r. dostęp do katalogów własnych w Internecie oferowało 1380 placówek bibliotecznych (tj. 16,4% w ogóle funkcjonujących w omawianym roku i 24,4% deklarujących posiadanie komputera), na wsi 236 (odpowiednio: 4,3% i 7,2%), do zewnętrznych baz danych (np. poprzez Internet, płyty CD, DVD, dyskietki) 4208 (w 2007 r. 3726), na wsi 2177 (w 2007 r. 1887). Z rozkładu powiatowego wynika (podobnie jak w roku ubiegłym), Ŝe są powiaty, w których w Ŝadnej z bibliotek publicznych komputery nie słuŝyły do prac biblioteczno-bibliograficznych. Były to: kamiennogórski, sejneński, m. Piekary Śląskie, choszczeński. 21

19 Poprawa zaopatrzenia bibliotek w sprzęt komputerowy rozszerza moŝliwości jego wykorzystania. W początkowym okresie biblioteki starały się oddać je przede wszystkim do dyspozycji czytelników, aby przyciągnąć młodzieŝ, umoŝliwić korzystanie z nowych nośników informacji, w tym Internetu (i tak jest nadal w wielu bibliotekach wiejskich, a większość sprzętu pozyskiwana z programu Ikonka jest przeznaczana wyłącznie dla czytelników do tego celu). Jednak coraz więcej bibliotek poszerza zakres usług i form komunikowania się ze swoimi klientami. Tworzą własne strony www, które słuŝą promocji biblioteki, jej zasobów i usług, przenoszą swoje zbiory na platformy cyfrowe, korzystają z komunikatorów internetowych i poczty elektronicznej do kontaktów z czytelnikami, tworzą fora dyskusyjne, prowadzą blogi, promują usługi na serwisach społecznościowych, jak np Działania te zmieniają tradycyjny wizerunek bibliotek publicznych, pomagają im w pozyskiwaniu nowych uŝytkowników, niwelują bariery dostępu i uczestnictwa w Ŝyciu kulturalnym danej społeczności, wspomagają obycie w świecie wirtualnym. Na ocenę skali efektów tych działań wypadnie jeszcze nieco poczekać. Sygnalizowane w poprzednich latach problemy związane z komputeryzacją bibliotek publicznych nadal są aktualne. Wśród przeszkód spowalniających proces komputeryzacji biblioteki wskazują przede wszystkim ograniczone środki finansowe na zakup nowego sprzętu i wymianę przestarzałego, a takŝe złe warunki lokalowe, niedostatki kadrowe, brak wsparcia informatycznego. Nie zmieniły się źródła finansowania sprzętu komputerowego w bibliotekach publicznych. Nadal w większości kupowany jest z własnych środków budŝetowych oraz dotacji celowych (urzędów miast, gmin, starostw). W 2008 r. kontynuowano w bibliotekach realizację projektu Ikonka.cd (MSWiA), wykorzystywano fundusze z programów operacyjnych MKiDN, zdobywano takŝe środki unijne 10. Zbyt wolno, szczególnie w małych środowiskach przebiega proces automatyzacji prac biblioteczno-bibliograficznych, co utrudnia tworzenie lokalnych sieci na poziomie gminy i powiatu, a regionalnych na poziomie województw. Wadliwość sieci bibliotek publicznych, jej niekompletność (brak wypełnionych ogniw na poziomie przede wszystkim powiatowym, ale nawet gminnym) powoduje, Ŝe biblioteki publiczne to nadal raczej zbiór autonomicznych, słabo ze sobą połączonych ogniw niŝ rzeczywista sieć o powiązaniach funkcjonalnych i organizacyjnych. Czy alternatywą, uzupełnieniem dla tradycyjnych usług bibliotek, będą ich zasoby cyfrowe? 9 Np. w województwie śląskim. 10 Np. z Europejskiego Funduszu Społecznego, w ramach dwóch niezaleŝnych projektów, o zbliŝonych celach, powstawały Centra Kształcenia Na Odległość na Wsiach oraz Wioski internetowe kształcenie na odległość na terenach wiejskich. 22

20 W Polsce, w ostatnim dziesięcioleciu, coraz intensywniej tworzone są zasoby elektroniczne, biblioteki cyfrowe i wirtualne 11. Mają one wymiar narodowy (ogólnopolski), regionalny i lokalny, instytucjonalny, a nawet społecznościowy. Powstawanie bibliotek cyfrowych związane jest z digitalizacją zbiorów bibliotecznych, której celem jest m. in. zachowanie dla przyszłych pokoleń dziedzictwa kulturowego, umoŝliwianie szerszego dostępu do dokumentów w postaci cyfrowej, promowanie kultury oraz wspomaganie nauki i edukacji. Zasobność i zakres udostępnianych zbiorów bibliotek cyfrowych są bardzo zróŝnicowane, tworzą one zbiory uniwersalne lub dziedzinowe, tematyczne kolekcje. Tworzenie platform cyfrowych najczęściej przekracza moŝliwości finansowe, organizacyjne, czy teŝ techniczne jednej instytucji, dlatego większość bibliotek cyfrowych to przedsięwzięcia wielu bibliotek róŝnych sieci, muzeów i instytucji, które dla realizacji tego zadania tworzą konsorcja. Inicjatywą rządową było utworzenie w 2002 r. Polskiej Biblioteki Internetowej (jednego z filarów Programu Powszechnej Edukacji Informatycznej). Jako cel jej powołania określono tworzenie polskich zasobów edukacyjnych i kulturalnych słuŝących wyrównaniu szans dostępu do róŝnorodnych publikacji wydanych dotychczas w języku polskim osobom pochodzącym z małych miast, wsi, czy innych regionów oddalonych od ośrodków akademickich i kulturalnych 12. Jej zasoby miały mieć charakter uniwersalny, jednak sposób realizacji projektu budził wiele kontrowersji. W tym samym roku utworzono Wielkopolską Bibliotekę Cyfrową (prace nad nią trwały od 1999 r.), uznawaną za jedną z dynamiczniej rozwijających się platform cyfrowych w Polsce. WaŜną inicjatywą jest projekt Biblioteki Narodowej Cyfrowa Biblioteka Narodowa, którą powołano w 2006 r. CBN Polona zawiera zbiory obejmujące najwaŝniejsze pozycje związane z kształtowaniem się toŝsamości narodowej, polskiej kultury, literatury i sztuki. Jej zasoby prezentowane są w Bibliotece Europejskiej (The European Library) współtworzonej przez biblioteki narodowe, która umoŝliwia zintegrowane przeszukiwania katalogów bibliotecznych i dostęp do kolekcji zawierających zbiory w postaci cyfrowej (ksiąŝek, czasopism, zbiorów graficznych, map, obrazów, muzyki). Biblioteka Europejska stała się fundamentem uruchomionej w 2008 roku Europeany (Europejskiej Biblioteki 11 Problemy definicyjne związane z rozumieniem terminów biblioteka elektroniczna, cyfrowa, wirtualna były poruszane w wielu artykułach m. in.: E. Chmielewska-Gorczyca: Ku bibliotece wirtualnej. W: Zagadnienia informacji naukowej 1996 nr 1, s. 3-12; A. Radwański: Biblioteka wirtualna problemy definicyjne. W: EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [Dokument elektroniczny] 1999 nr 8 Tryb dostępu: W. Pindlowa: Biblioteka elektroniczna i wirtualna co to znaczy dla uŝytkowników. W: Świat biblioteki elektronicznej w klasycznej bibliotece naukowej. Poznań 1998, s Ze strony internetowej PBI. 23

21 Cyfrowej), projektu z polskim udziałem, tworzącym wspólny punkt dostępu do zbiorów bibliotek, archiwów i muzeów w całej Europie. Przykładem projektów społecznościowych jest Projekt Gutenberg, który ma teŝ polskie odpowiedniki 13. Znacząca część bibliotek w Polsce współpracuje ze sobą tworząc Federację Bibliotek Cyfrowych, czyli jedną wirtualną (rozproszoną) bibliotekę, zrzeszającą zarówno biblioteki cyfrowe instytucjonalne, jak i regionalne. Pozwala to, przynajmniej na częściową koordynację prac związanych z digitalizacją zbiorów. Na koniec 2008 r. Federacja zrzeszała 33 biblioteki, większość z nich wykorzystuje oprogramowanie dlibra. Innym przykładem współpracy jest działający od 2006 r. Księgozbiór Wirtualny Federacji Bibliotek Kościelnych FIDES. Zasoby te zgrupowane są w kolekcjach: skarby bibliotek kościelnych, ksiąŝki, czasopisma, doktoraty i in. W Polsce powstaje coraz więcej regionalnych bibliotek cyfrowych, upowszechniających dziedzictwo i dorobek naukowy danego regionu. Znaczna z nich część jest tworzona przez zespoły bibliotek, konsorcja zrzeszające biblioteki naukowe oraz biblioteki innych sieci danego regionu, coraz częściej swój udział w nich mają biblioteki publiczne. Biblioteki publiczne digitalizują i udostępniają w bibliotekach cyfrowych przede wszystkim tytuły regionalne, które są często jedynymi egzemplarzami w zbiorach krajowych, są to dokumenty Ŝycia społecznego, czasopisma i gazety regionalne, starodruki, materiały archiwalne, mapy, kroniki, druki ulotne, grafika, fotogramy, fotografie, pocztówki, muzykalia, materiały dydaktyczne i edukacyjne, prace doktorskie dotyczące regionu itp. Do projektów, w których uczestniczą biblioteki publiczne naleŝą: Wielkopolska BC, Kujawsko-Pomorska BC (działa od 2005 roku), Zielonogórska BC (2005), Małopolska BC (2006), Podlaska BC (2006 r.), Śląska BC (2006). Powstają takŝe samodzielnie projekty bibliotek sieci publicznej, na które często pozyskują one środki ze źródeł zewnętrznych (m.in. z MKiDN), a ich zasób ma charakter bardziej lokalny. Nale- Ŝą do nich np. Jeleniogórska BC (2006), Wejherowska BC (2007), Kolbuszowska Biblioteka Internetowa, czy zainicjowane w 2008 r. Nowohucka BC, Sanocka BC oraz Elbląska BC. W 2008 r. uruchomiono kilkanaście nowych bibliotek regionalnych, a wśród nich: Świętokrzyską BC, Bibliotekę Cyfrową - Regionalia Ziemi Łódzkiej, Podkarpacką BC, 13 Rozpoczął się w roku 1971 od pomysłu Amerykanina Michaela Hearta, który postanowił stworzyć bibliotekę ksiąŝek w formacie elektronicznym. W Polsce wzorowane są na nim m. in. Biblioteka Sieciowa (tworzona w latach , obecnie zasoby biblioteki nie powiększają się), Wirtualna Biblioteka Literatury Polskiej, Skarbnica literatury polskiej. 24

22 Bałtycką BC, Zachodniopomorską BC Pomerania, Warmińsko-Mazurską BC. W planach na kolejny rok znalazło się uruchomienie Radomskiej BC, tworzonej przez MBP w Radomiu, a takŝe Cyfrowej Biblioteki Ziemi Sieradzkiej, zainicjowanej przez Powiatową Bibliotekę Publiczną w Sieradzu oraz Opolska BC (organizowana przez WBP). Większość bibliotek cyfrowych tworzonych przez biblioteki publiczne jest na początku rozwoju swoich kolekcji. Ich zasoby liczą od kilkunastu, kilkuset do kilkudziesięciu tysięcy tytułów. Najbardziej zasobne biblioteki cyfrowe udostępniają ok. 20 tys. obiektów (nie licząc zespołów bibliotek tworzących WBC 90 tys.). Np. Małopolska BC na koniec 2008 r. udostępniała dokumentów, zarejestrowano ok. 259,1 tys. wizyt oraz 7 894,6 tys. obejrzanych stron; zbiory Podlaskiej BC liczyły 803 publikacje, a liczba ich udostępnień w 2008 r. wynosiła , Sanocka BC udostępniała 634 dokumenty, liczba ich odwiedzin Istotnym problemem z jakim borykają się w ogóle biblioteki tworzące zasoby cyfrowe to ograniczenia prawa autorskiego. W Internecie umieszcza się dokumenty, do których wygasły prawa autorskie, lub uzyskano zgodę na ich udostępnianie, np. na zasadzie licencji typu Creative Commons. Do typowych problemów bibliotek publicznych digitalizujących zbiory naleŝą takŝe koszty utrzymania pracowni, zakupu sprzętu, tworzenie nowych etatów, brak potrzebnych umiejętności technicznych lub koszty zlecania digitalizacji firmom zewnętrznym. WaŜnym zagadnieniem są uwarunkowania techniczne prezentacji obiektów cyfrowych w Internecie, tzn. wybór takich narzędzi, które by nie ograniczały do nich powszechnego dostępu, formatu czytelnego dla systemów komputerowych. PUNKTY BIBLIOTECZNE W 2008 roku zarejestrowano 1555 punktów bibliotecznych, tj. o 63 (3,9%) mniej, niŝ w roku poprzednim. Zdecydowana większość (65,2%) działała na obszarach wiejskich, tam teŝ ubyło ich najwięcej (49, tj. 4,6% stanu z 2007 r.). W miastach straty były podobne do roku ubiegłego ubyło 14 punktów bibliotecznych, tj. 2,5%. W 2008 r. na ogólny bilans miał wpływ wzrost liczby punktów bibliotecznych w sześciu województwach (w łódzkim nawet o 28!, tj. 38,9% ich stanu sprzed roku) oraz spadki w pozostałych (najwyŝszy w mazowieckim o 55, tj. 27,2%). Z punktów bibliotecznych korzystało w 2008 r osób, tj. o 9515 mniej, co stanowiło 8,3% uŝytkowników sprzed roku (w 2007 r. odnoto- 14 Od początku uruchomienia projektu, od r. do r. 25

23 wano spadek niŝszy o 2,5%). Największy regres liczby czytelników w punktach bibliotecznych (nawet o 1/4) zaobserwowano tam, gdzie ubyło ich najwięcej (w mazowieckim o 25,1% i zachodniopomorskim o 24,8%), jednak w sześciu województwach liczba obsługiwanych czytelników zwiększyła się (w ujęciu procentowym najwięcej w opolskim i łódzkim). Pomimo, iŝ na obszarach wiejskich zlikwidowano więcej punktów bibliotecznych to prawie 2/3 spadku liczby czytelników odnotowano w miastach. W efekcie tych zmian w przekroju miasto-wieś, większe niekorzystne zjawiska zarejestrowano w środowiskach miejskich. Z miejskich punktów bibliotecznych skorzystało o ponad 10% (10,4) czytelników mniej niŝ przed rokiem (na wsi o 6,3%). Tabela C.1. Czytelnicy i wypoŝyczenia w punktach bibliotecznych w latach Lata Punkty biblioteczne Czytelnicy WypoŜyczenia* Ogółem Wieś Wieś w % ogółu Ogółem (w tys.) Na 1 punkt Ogółem (w tys.) Na 1 punkt , , , , , * Bez zbiorów specjalnych. W omawianym roku czytelnicy punktów bibliotecznych wypoŝyczyli wol. księgozbioru (liczba wypoŝyczeń spadła o , tj. 12,2%; w 2007 r. o 6,6%). WyŜsze spadki liczbowo i procentowo dotknęły punkty biblioteczne w miastach (o wol., tj. 16,4%), na wsi było to odpowiednio ( wol., 8,8%). Mniejszy spadek niŝ w 2007 r. odnotowano w wypoŝyczeniach zbiorów specjalnych. W 2008 r. w punktach bibliotecznych wypoŝyczono jednostki inw., tj. o mniej (21,0%) niŝ w 2007 r. Wówczas udostępniono prawie 41,0% mniej w stosunku do 2006 r. WypoŜyczenia zbiorów specjalnych stanowiły w 2008 r. 4,2% ogólnej liczby wypoŝyczeń w punktach (w 2007 r. 4,7%), a 1,7% tych zbiorów w ogóle.

24 Podsumowując, w 2008 r. z punktów bibliotecznych wypoŝyczono mniej o 12,6% wszystkich kategorii zbiorów w nich dostępnych (w miastach o 16,3% mniej, na wsi o 9,4%). Przeciętnie z 1 punktu bibliotecznego korzystało prawie 68 czytelników (w poprzednich latach 70 osób i więcej), którzy wypoŝyczyli średnio 765 ksiąŝek (w 2007 r. 838) oraz 31 jedn. inw. materiałów audiowizualnych (w 2007 r. prawie 36). Statystyczny czytelnik wypoŝyczył średnio 11,3 ksiąŝek (w 2007 r. 11,8). W omawianym roku z punktów bibliotecznych skorzystało 1,6% ogółu czytelników bibliotek publicznych (w 2007 r. 1,7), dalszemu zmniejszeniu uległ ich społeczny zasięg czytelnikami punktów jest 0,28% mieszkańców Polski (w 2007 r. 0,30, w 2006 r. 0,31, w 2005 r. 0,33). Z załoŝenia punkty biblioteczne powinny stanowić uzupełnienie pracy (usług) podstawowych ogniw sieci bibliotek publicznych, bibliotek macierzystych i ich filii. Jest to obecnie szczególnie waŝne w sytuacji regresu przede wszystkim filii bibliotecznych, sprowadzania obsługi czytelniczej całej jednostki administracyjnej (gminy, miasta) do pracy jednej placówki, niezaleŝnie od jej wielkości (liczby mieszkańców, powierzchni, stopnia zurbanizowania). Z danych statystycznych wynika postępujące ograniczanie znaczenia punktów bibliotecznych w obsłudze bibliotecznej, brak jest jednak propozycji alternatywnej, a zdalny dostęp do usług i oferty bibliotek szczególnie w małych miejscowościach jest jeszcze odległą perspektywą 15. W 2008 r. odsetek punktów bibliotecznych w stosunku do sieci placówek w poszczególnych województwach był bardzo zróŝnicowany, od poniŝej 5% w opolskim (4,7), do 41,6% w warmińsko-mazurskim (przy średniej dla Polski 18,5%). KSIĘGOZBIORY W 2008 r. zmniejszyły się względne i bezwzględne wskaźniki określające zasobność księgozbiorową bibliotek publicznych. Na koniec roku sprawozdawczego ich księgozbiory liczyły wol. ksiąŝek i czasopism oprawnych 16, mniej o wol., tj. o 0,2% w stosunku do roku Jest to pierwszy, po czteroletnim okresie, rok spadku ogólnej liczby ksiąŝek i czasopism oprawnych. Spadek liczebności księgozbiorów dotyczy bibliotek wiejskich, w 2008 r. o wol., tj. o 1,4% ich stanu sprzed roku. Jest to w ostatniej dekadzie charakterystyczny trend dla bibliotek wiejskich, tylko w dwóch latach 2001 i 2005 odnotowano jego przyrosty (odpowiednio o: 1,2% i 0,3%), w kolejnych 15 Znane są jednak udane, twórcze rozwijanie idei punktów bibliotecznych, np. projekt księgozbiorów ruchomych (mobilnego księgozbioru) w PiMBP w Kolbuszowej. 16 Bez zbiorów specjalnych. 27

25 latach niewielkie spadki. W miastach następuje wzrost wielkości księgozbiorów, w 2008 r. o wol., tj. 0,6% (w 2007 r. o 0,1%). Wskaźnik liczby woluminów na 100 mieszkańców zmalał z 356 w 2007 r. do 355 w 2008 r.; w miastach systematycznie rośnie i wyniósł 345 wol. (w 2007 r. 342 wol.), na wsi w latach utrzymywał się na poziomie 378 wol., w 2008 r. spadł do wartości 370 wol. (z 376 w 2007 r.). Na taki wynik miały wpływ czynniki negatywne, redukcja sieci przede wszystkim bibliotek wiejskich, ale takŝe pozytywne, tj. działania zmierzające do uatrakcyjnienia księgozbiorów przez wymianę przestarzałych i zniszczonych pozycji oraz co najmniej utrzymanie na stabilnym poziomie zakupu ksiąŝek. Tabela D.1. Stan i przyrosty księgozbiorów w latach Lata Księgozbiory (w tys. wol.) Przyrost/ubytek w % poprz. roku , , , , , , , ,04 0,2 Ponad połowa bibliotek publicznych w Polsce (51,9%) dysponowała w 2008 r. księgozbiorami o wielkości wol.; 37,1% od 5001 do wol.; do 5 tys. 7,6% (w tym do 2 tys. nadal 1%); powyŝej 50 tys. wol. 3,4%. Rośnie przeciętna wielkość księgozbioru przypadającego na jedną bibliotekę lub filię i w 2008 r. wynosiła wol. (w 2007 r wol.), w mieście wol., na wsi 9943 wol. (w 2007 r. odpowiednio: , 9915). Średnia wielkość dla biblioteki głównej w 2008 r. to wol. (w 2007 r wol.), filii bibliotecznej (w 2007 r wol.); w mieście odpowiednio: , ; na wsi ,

26 Podobnie do roku poprzedniego wpływy do bibliotek publicznych, jak i ubytki kształtowały się na podobnym poziomie (prawie 5 mln.), z niewielką (niecałe 2%) przewagą ubytków. W 2008 r. do bibliotek publicznych wpłynęło z róŝnych źródeł (zakupu, darów, wymiany, depozytów itp.) ogółem wol. księgozbioru (o wol. więcej niŝ przed rokiem, tj. o 6,5%). Więcej przybywało w miastach (8,1%), niŝ na terenach wiejskich (3,8%). W omawianym roku podwoiła się liczba ksiąŝek przejętych z innych bibliotek i wyniosła wol., tj. 6,4% wszystkich wpływów (w 2007 r. było to na poziomie 3,6%) 17. Najwięcej z tego źródła przybyło w województwie śląskim i mazowieckim (zob. strukturę wpływów i ubytków w tabl. 6). Rysunek D.1. Stan i przyrost księgozbiorów ,6 0,4 0,2 0-0,2-0,4-0, , , ,5 133 przyrost w % poprz. roku księgozb. w tys. wol. Zakup ze środków samorządowych oraz dotacji celowej MKiDN wynosił wol. ksiąŝek i stanowił 76,0% ogółu wpływów (w 2007 r. 79,7), reszta przybytków to wpływy pochodzące z innych źródeł wol., tj. 17,6% (w 2007 r. 16,7). W ujęciu procentowym udział nowych materiałów bibliotecznych w księgozbiorach ogółem wyniósł w 2008 r. 3,6% (w 2007 r. 3,4%), w miastach odpowiednio 3,9 (w 2007 r. 3,7); na wsi 3,0 (w 2007 r. 2,9); zakup na takim samym poziomie jak rok wcześniej 2,7 (miasto 2,8; wieś 2,6). 17 Trudno ocenić, czy były to księgozbiory likwidowanych placówek, czy teŝ wynik przejmowania księgozbiorów bibliotek innych sieci, np. szkolnych. 29

27 Zwiększają się ubytki, w 2008 r. z bibliotek publicznych wycofano 3,6% stanu ich księgozbiorów sprzed roku (w 2007 r. 3,3%, w 2006 r. 3%). Ubytki były wyŝsze o wol. (tj. 9,2%) niŝ w roku poprzednim i wynosiły wol. Tak jak w roku poprzednim, wzrósł takŝe wskaźnik względnego poziom ubytków, z 11,8 wol. na 100 mieszkańców w 2007 r. do 12,9 wol. w 2008 r.; na obszarach miejskich do wartości 13,3 wol. na 100 mieszkańców (z 12,4), na wsi 12,4 wol. (z 11,0). Tabela E.1. Lata Zakup nowości i ubytki w latach Zakup nowości w wol. na 100 mieszkańców Ubytki w wol. na 100 mieszkańców ,6 9, ,5 9, ,4 10, ,2 8, ,1 8, ,6 9, ,0 10, ,2 10, ,5 11, ,6 12,9 Największych selekcji księgozbiorów w 2008 r., podobnie jak w roku poprzednim, dokonały biblioteki publiczne w województwach warmińsko-mazurskim i lubelskim 18,6 wol. na 100 mieszkańców (w 2007 r. odpowiednio: 16,7 i 16,5), powyŝej 15 wol. ubytkowano w: dolnośląskim (15,7), lubuskim (15,6) i opolskim (15,3). NajniŜsze wskaźniki selekcji zarejestrowano w tych samych województwach, co rok wcześniej, choć ich wartość była nieco wyŝsza: w świętokrzyskim 8,4 wol. (w 2007 r. 6,7), podlaskim 8,7 i łódzkim 9,1 (w 2007 r. po 6,8). W miastach w 2008 r. najwięcej ubytkowano w województwie opolskim przeciętnie 18,4 wol. na 100 mieszkańców, na terenach wiejskich w lubelskim (23,8). 30

28 Wskaźnik określający efektywność wykorzystania zbiorów od 2007 r. pozostaje bez zmian tzn. 0,9 wypoŝyczenia, w latach poprzednich osiągał poziom 1,0 1,1 wypoŝyczeń na jednostkę zbiorów (łącznie ze zbiorami specjalnymi) w ciągu roku 18. PowyŜej jednego wypoŝyczenia odnotowano w województwie lubelskim (1,1); dolnośląskim, małopolskim, pomorskim i śląskim (po 1,0); najniŝszy wskaźnik miały województwa opolskie, podlaskie i zachodniopomorskie (po 0,7 bez zmian w stosunku do roku ubiegłego), w 2008 r. dołączyły do nich: kujawskopomorskie i świętokrzyskie (zob. tablica 15). Rysunek E.1. Zakup i ubytki w latach w woluminach na 100 mieszkańców zakup ubytki Utrzymanie od kilku lat stałych zasad przyznawania dotacji MKiDN na zakup nowości wydawniczych (wymóg wkładu samorządów 19 ) i poziomu finansowania (od 2006 r. 28,5 mln zł) pozwoliło na stabilny ich dopływ do bibliotek publicznych, nie dało jednak moŝliwości osiągnięcia standardów międzynarodowych w zakresie uzupełniania zbiorów. Rysuje się zahamowanie dynamiki wzrostu tych parametrów. W 2008 r. zakupiono 18 Jest to wskaźnik określający ogólną liczbę wypoŝyczeń w ciągu roku podzieloną przez ogólną liczbę zbiorów. Zbiory niedostosowane do potrzeb uŝytkowników charakteryzuje słabsza cyrkulacja. 19 Od 2006 r. wkład własny biblioteki nie mógł być niŝszy niŝ 10% łącznej kwoty (środków samorządowych i dotacji MKiDN) przeznaczonej na zakup nowości, od 2009 r. będzie to 25%. 31

29 wol. ksiąŝek, tj. o wol. (tj. 1,6%) więcej niŝ rok wcześniej (w 2007 r. był to wzrost o 3,4%, w 2006 r. 1,8%), w pierwszych dwóch latach przyznawania dotacji przyrost był znaczący: w 2004 o 29,1%, w 2005 r. o 36,2%. Rysunek E.2. Korelacja zasobności księgozbiorowej i zakupu nowości* pomorskie mazowieckie małopolskie świętokrz. wielkopolskie łódzkie dolnośl. śląskie warm.-maz. kujawsko-pom. podlaskie lubuskie opolskie zachod.pom. podkarpackie zbiory na 100 mieszk. zakupy na 1000 mieszk. * Na rysunku przyjęto wskaźniki zasobności księgozbiorowej (zbiory) na 100 mieszkańców, a wskaźnik zakupu na 1000 mieszkańców dla uzyskania porównywalności skal. Wskaźnik zakupu, określany liczbą zakupionych ksiąŝek na 100 mieszkańców przekroczył w 2006 r. poziom dziewięciu woluminów i powoli rośnie (zob. tabela E.1.). W 2008 r. osiągnął wartość 9,6 wolumina na 100 mieszkańców (w 2007 r. 9,5 wol., w 2006 r. 9,2 wol., 32

30 w 2005 r. 9,0 wol.). Poprawa zaopatrzenia bibliotek w nowości wydawnicze widoczna jest zarówno w miastach, jak i na terenach wiejskich. W 2008 r. w mieście kupiono 9,6 wol. na 100 mieszkańców (wzrost o 0,2), na wsi 9,7 wol. (wzrost o 0,1). Podobnie więc, jak w latach utrzymała się tendencja osiągania wyŝszych wskaźników względnego zakupu ksiąŝek na wsi niŝ w miastach 20. W 2008 r. w większości województw nastąpił wzrost wskaźnika zakupu nowości wydawniczych, trzy województwa utrzymały zakup na poziomie roku ubiegłego, jednak w czterech był on niŝszy niŝ w 2007 r.: mniej o 0,5 wol. na 100 mieszkańców odnotowano w opolskim (spadek z 10,7 wol. na 10,2) oraz pomorskim (z 7,6 wol. na 7,1, to województwo w dwóch ostatnich latach plasowało się obok łódzkiego na końcu listy rankingowej, z najniŝszym wskaźnikiem), w pozostałych dwóch województwach o 0,1 (śląskim i małopolskim). NajwyŜszy wzrost wskaźnika w stosunku do roku ubiegłego odnotowano w zachodniopomorskim (wzrost o 0,7, tj. 8,4%), mazowieckim (o 0,6, tj. 4,9%) oraz podlaskim (o 0,6, tj. 7,0%). Pięć województw uzyskało wskaźnik zakupu o wartości powyŝej średniej dla kraju w 2008 r. Pierwsze dwa województwa z ubiegłorocznej czołówki, takŝe w tym roku uplasowały się na czele listy rankingowej: mazowieckie ze wskaźnikiem 12,8 wol. na 100 mieszkańców (przed rokiem 12,2) oraz podkarpackie 11,5 (11,4). Na trzecie miejsce z piątego awansowało lubuskie 10,6 (rok wcześniej 10,4), wysokie wskaźniki osiągnęły takŝe: lubelskie 10,4 (rok wcześniej tak- Ŝe miejsce 4.) oraz opolskie 10,2 (w 2007 r. 3. miejsce ze wskaźnikiem 10,7). Dwie ostatnie pozycje listy rankingowej, tak jak w zeszłym roku, zajmowały województwa: pomorskie 7,1 wol. oraz łódzkie 7,8 wol. (pełna lista rankingowa w tablicy XIII/6). Wśród powiatów pierwsza dziesiątka (o najwyŝszym wskaźniku zakupu) legitymowała się dopływem nowości wydawniczych na poziomie ponad 16 wol. na 100 mieszkańców. Liderem jest m. Krosno, tak jak w roku ubiegłym, pomimo spadku wskaźnika z 29,9 wol. do 26,1 wol.; Ŝaden z pozostałych powiatów nie osiągnął aŝ tak wysokiego wyniku. Na drugim miejscu uplasował się powiat ziemski przysuski z 18 wol. (w 2007 r. 16,4, miejsce 9.), następnie m. Warszawa 17,9 (rok wcześniej 17,7, takŝe miejsce 3.), m. Jaworzno 17,7 (19,3, miejsce 2.), polkowicki 17,0 (17,5, takŝe 5.). Do pierwszej dziesiątki awansowały powiaty: lubaczowski ze wskaźnikiem 16,8 wol. (wzrost z 14,8) oraz radziejowski 16,2 (wzrost z 14,6), w 2007 r. powiaty te zajmowały odpowiednio miejsca: 15. i 17.; pozostały w niej mimo zmniejszonych wskaźni- 20 W 2007 r., na wsi kupiono 9,6 wol. na 100 mieszkańców, w mieście 9,4; w 2006 r. na wsi 9,3 wol., w mieście 9,1; w 2005 r. odpowiednio: 9,05 wol., 8,98 wol. 33

31 ków m. Jastrzębie-Zdrój (16,4) oraz Tarnobrzeg (16,3). W 2008 r. 42,5% powiatów nie osiągnęło średniego wskaźnika obliczonego dla kraju. W strefie najniŝszych wskaźników zakupu ksiąŝek widnieją w większości te same powiaty co w latach poprzednich, 8 z 10 to miasta na prawach powiatu. Na końcu listy, tak jak rok wcześniej, znajduje się m. Konin (wzrost wskaźnika z 1,7 do 1,9), m. Bytom (2,1, mniej o 1,0), m. Kalisz (3,6, spadek z 4,2), Ruda Śląska (3,7, bez zmian), Włocławek (3,8, spadek z 4,4). Pozostałe powiaty z ostatniej dziesiątki to: m. Bydgoszcz (3,9), policki (4,1), m. Toruń (4,2), pabianicki, wałecki i m. Tarnów (po 4,4). Wskaźnik liczby woluminów na 100 mieszkańców w 2008 r. zmalał o 1 wol. do wartości 355 wol. w skali kraju. TakŜe na poziomie województw w połowie z nich odnotowano (m.in. w wyniku duŝych selekcji, likwidacji placówek, zmniejszenia wielkości zakupu) spadek jego wartości (w lubuskim, lubelskim, pomorskim najwyŝszej po 6 wol. na 100 mieszkańców). Cztery województwa (łódzkie, kolejny rok małopolskie, śląskie i wielkopolskie) utrzymały stan sprzed roku. Pozostałe cztery zwiększyły swoje zasoby, znacząco w podlaskim (o 4 wol. na 100 mieszkańców, tj. 1% w stosunku do roku ubiegłego), w opolskim i mazowieckim (o 2 wol.), w świętokrzyskim o 1 wol. Nie zmieniło to zupełnie układu województw na liście rankingowej w stosunku do 2007 r. NajwyŜszymi wskaźnikami legitymowały się w 2008 r. województwa: podkarpackie (426 wol. na 100 mieszkańców), zachodniopomorskie (415), opolskie (407), lubuskie (390) oraz podlaskie (385). Na końcu listy plasują się te same województwa co w roku ubiegłym: pomorskie (266 wol. na 100 mieszkańców), lubelskie (307), mazowieckie (326), małopolskie (331) oraz świętokrzyskie (351). Szczegółową listę zawiera tablica XIII/5. W rozkładzie powiatowym nie zaszły większe zmiany w stosunku do 2007 r. ani w górnej, ani w dolnej części listy rankingowej (zob. tabl. 22). Górne pozycje zajmowały kolejno: powiat grodzki m. Katowice 824 wol. na 100 mieszkańców (w 2007 r. 805 wol., wzrost o 19 wol.) oraz powiaty ziemskie: leski 749 (mniej o 40 wol.), łobeski 676 (bez zmian), kamieński 659 (mniej o 5), pyrzycki 632 (mniej o 3). PoniŜej przeciętnej wartości dla kraju liczyły zasoby księgozbiorowe 42% powiatów. NajniŜsze wskaźniki (poniŝej 200 wol.) osiągnęły te same powiaty co w latach poprzednich, w nieco tylko zmienionej kolejności: m. Zabrze (155 wol. na 100 mieszkańców, wzrost o 10 wol.), m. Radom (167, spadek o 1), m. Bytom (173 wol., wzrost o 1), m. Gdańsk (179, spadek o 8), powiat ziemski grodziski (194, spadek o 20), m. Wrocław (198, spadek o 2) oraz powiat ziemski warszawski zachodni (198 wol., wzrost o 2). W 2008 r. na ksiąŝki wydatkowano zł, więcej o zł, tj. o 4,6% niŝ rok wcześniej (w 2007 r. o 4,1%), w bibliotekach 34

32 miejskich zł (o 4,9% więcej), w wiejskich zł (więcej o 4,2%). Wydatki na zakup ksiąŝek w przeliczeniu na 1 mieszkańca wzrosły do prawie 2 zł (1,99), tj. o 9 gr. W miastach wydano 2 zł 10 gr (w 2007 r. 2 zł), na wsi 1 zł 82 gr (w 2007 r. 1 zł 75 gr). Na 1 czytelnika wydatki wzrosły z 10 zł 80 gr w 2007 r. do 11 zł 63 gr w 2008 r. (o 83 gr), w miastach 10 zł 14 gr, na wsi 15 zł 82 gr 21. Przeciętnie na zakup 1 ksiąŝki biblioteki przeznaczyły w 2008 r. 20 zł 66 gr (w 2007 r. 20 zł 05 gr). Średnia cena ksiąŝki w bibliotekach wiejskich była niŝsza niŝ w miastach i wynosiła 18 zł 75 gr (w 2007 r. 18 zł 22 gr), w mieście 21 zł 89 gr (w 2007 r. 21 zł 24 gr). ZBIORY AUDIOWIZUALNE I ELEKTRONICZNE Na koniec 2008 r. zbiory audiowizualne i elektroniczne liczyły łącznie jedn. inw. (więcej o 1,6% niŝ w roku ubiegłym), na co składało się jedn. materiałów audiowizualnych oraz jedn. dokumentów elektronicznych. W analizowanym roku wzrosły zasoby zarówno materiałów audiowizualnych (o jedn. inw., tj. 1,3%), jak i dokumentów elektronicznych (o jedn. inw., tj. 9,7%), jednak przyrost tych zbiorów był mniej dynamiczny niŝ w latach ubiegłych (w 2007 r. odpowiednio: 1,5%, 15,5%). Większy przyrost stanu materiałów audiowizualnych zarejestrowano na wsi (o 2,3%), niŝ w miastach (1,3%), podobnie dokumentów elektronicznych (odpowiednio: 13,1%, 9,4%). Zob. tabela F.1. W przekroju środowiskowym, łącznie o ten typ zbiorów wzbogaciły się przede wszystkim biblioteki wiejskie (wzrost o 3,7%), w miastach przyrost był o połowę niŝszy (1,6%). Nie zmieniło to dysproporcji między tymi środowiskami w nasyceniu alternatywnymi zbiorami. Nadal 97,3% zbiorów audiowizualnych i elektronicznych znajduje się w placówkach miejskich, proporcje korzystniejsze są dla dokumentów elektronicznych 90,3%, niŝ audiowizualnych 97,6%. Odsetek zbiorów audiowizualnych i elektronicznych w całości zasobów bibliotecznych nieznacznie wzrósł w omawianym roku z 1,8% do 1,9% (co mieści się w granicach błędu statystycznego), materiały audiowizualne stanowiły nadal 1,8% całości zbiorów, udział dokumentów elektronicznych wzrósł do 0,08%. Jest to pochodna z jednej strony duŝych selekcji zbiorów ksiąŝkowych, z drugiej przyrostu obu typów zbiorów, większego dokumentów elektronicznych. Pomimo korzystniejszej struktury wzrostu zbiorów audiowizualnych i dokumentów elektronicznych w bibliotekach wiejskich, niŝ miejskich, ich udział w zbiorach na wsi to 21 Przyrost tego wskaźnika wynika częściowo ze spadku liczby czytelników. 35

33 0,1% (w miastach 3,0%). Zmiana struktury zbiorów bibliotek publicznych przebiega bardzo powoli. Biblioteki posiadają od lat zbiory audiowizualne, w latach 90. zaczęły gromadzić zbiory elektroniczne, jednak stanowią one nadal znikomy odsetek całości zasobów. Tabela F Zbiory audiowizualne i elektroniczne w latach Lata audiowizualne elektroniczne w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku ,2 4, ,4 2,0 16,1 274, ,2 10,0 21,3 32, ,1 2,3 31,0 45, ,1 1,4 35,8 15, ,4 1,1 45,1 25, ,1 0,9 64,2 42, ,4 4,0 83,3 29, ,9 1,5 96,2 15, ,1 1,3 105,6 9,7 W 2008 r. utrzymała się tendencja spadku udostępnień na miejscu dokumentów audiowizualnych oraz nastąpił niewielki wzrost wypoŝyczeń na zewnątrz. Odnotowano ich jedn. inw., więcej o jedn. inw., tj. o 2,8% (w latach zarejestrowano spadki wypoŝyczeń odpowiednio: 9,5%,10,4%). Jest to wynik wzrostu wypoŝyczeń na zewnątrz w miastach o 3,1% oraz duŝego spadku w bibliotekach wiejskich 16,5%. Na miejscu udostępniono w 2008 r jedn. inw. materiałów audiowizualnych, mniej o 5 438, tj. 3,7% (w 2007 r. spadek o 23,6%, w 2006 r. wzrost o 7,3%). W dokumentach elektronicznych nastąpił spadek o 3,5% wypoŝyczeń na zewnątrz tych zbiorów (w latach wzrost, odpowiednio o: 36,7%, 40,7%), w udostępnieniach na miejscu kolejny rok spadek o 3,8% (w 2007 r. o 0,4%, w 2006 r. o 6,6%). WypoŜy-

34 czenia zbiorów elektronicznych na zewnątrz zarejestrowano na poziomie jedn. inw. (spadek o 6 169), a udostępnienia na miejscu to jedn. inw. (spadek o ). Spadek wypoŝyczeń dokumentów elektronicznych w 2008 r. nastąpił przede wszystkim w miastach (o 4,9%), na wsi był znaczący wzrost (o 23,7% w stosunku do roku ubiegłego). Podobnie kształtowała się sytuacja z udostępnieniami na miejscu (w miastach spadek 5,4%, na wsi niewielki wzrost 0,9%). Tabela F.2. Udostępnienia* zbiorów audiowizualnych i elektronicznych w latach Lata audiowizualne elektroniczne w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku ,6 152, ,1 2,2 180,9 18, ,1 16,1 245,6 35, ,1 0,2 266,3 8, ,9 2,5 302,9 13, ,9 3,5 634,3 109, ,9 0,9 1259,8 98, ,4 9,6 1219,5 3, ,0 10,3 1261,9 3, ,1 2,4 1214,5 3,7 * Łącznie na zewnątrz i na miejscu. Z analizy danych dotyczących wykorzystania zbiorów audiowizualnych i elektronicznych wynika duŝa ich niestabilność (okresy wzrostu wypo- Ŝyczeń przeplatają się z latami spadku), trudno więc o wiarygodną ocenę wykorzystania tego typu dokumentów i określenie kierunku zmian. Niestabilność danych moŝe być wynikiem pojawiania się coraz to nowych nośników treści, za czym nie nadąŝa wyposaŝenie technicz- 37

35 ne niezbędne do ich odtwarzania, jak i brak odpowiednich narzędzi ewidencji i rejestracji tego typu zbiorów. Utrzymujące się zainteresowanie bibliotecznymi zbiorami elektronicznymi na wsi, moŝe wiązać się z faktem, iŝ instytucje biblioteczne są w małych środowiskach jedynymi (lub jednymi z nielicznych) miejscami dostępu do nich, udostępnianymi niekomercyjnie. Jednak, jak wynika z rozkładu zasobności zbiorów nieksiąŝkowych, same dokumenty elektroniczne na wsi stanowią tylko 0,1% całości zbiorów bibliotecznych. Rzadko teŝ są przedmiotem przemyślanej polityki gromadzenia zbiorów bibliotek wiejskich; zazwyczaj biblioteki pozyskują je z darów, jako dodatki do drukowanych wydawnictw ksiąŝkowych i czasopism. W 2008 r. wykorzystanie w bibliotekach publicznych materiałów audiowizualnych łącznie na zewnątrz oraz na miejscu, wzrosło o 2,4% (po trzyletnim okresie spadku, w 2007 r. o 10,3%); w mieście wzrost o 2,7%, na wsi spadek o 11,5%. Wykorzystanie dokumentów elektronicznych (na zewnątrz i na miejscu) spadło o 3,7% (w mieście spadek o 5,3%, na wsi wzrost o 1,5%). Tę niestabilność ilustruje tabela F.2. CZYTELNICY W 2008 roku, piąty raz z rzędu, odnotowano zmniejszenie liczby czytelników korzystających z oferty bibliotek publicznych, ich filii i punktów bibliotecznych. W omawianym roku zarejestrowano osoby, mniej o (tj. o 2,8% w stosunku do 2007 r.). Był to spadek na zbliŝonym poziomie jak w 2005 r. (2,3%) oraz niŝszy niŝ w latach (po 4,3%) 22. W stosunku do 2003 r., ostatniego, w którym notowano przyrost czytelników, w bibliotekach publicznych zarejestrowano ich prawie o 14% (13,8) mniej, w bibliotekach miejskich o 14,4%, wiejskich o 12,1%. W latach większy procentowo i liczbowo ubytek czytelników następował w miastach (w 2004 o 0,9%, ,4%, w 2006 r. 4,8%, w 2007 r. 4,6%,), niŝ na wsi (odpowiednio: 0,8%, 2,0%, 2,8%, 3,5%). W 2008 r. większy procentowo spadek czytelników zarejestrowano na terenach wiejskich o 3,6% (w stosunku do roku poprzedniego), niŝ w miastach 2,5%. W liczbach bezwzględnych w miastach ubyło prawie dwukrotnie więcej czytelników niŝ na wsi (odpowiednio: i osób). Pomimo tych zmian, blisko 74% czytelników bibliotek publicznych to mieszkańcy miast (73,9). 22 W 2004 r., w pierwszym roku rejestracji tego zjawiska ubytek wyniósł poniŝej 1% (0,9). 38

36 Tabela G.1. Czytelnicy ogółem i bez punktów bibliotecznych w latach Lata Czytelnicy ogółem (w tys.) przyrost/ ubytek* Czytelnicy bez korzystających z punktów (w tys.) przyrost/ ubytek* ,0 7119, ,6 0,8 7212,5 1, ,2 0,6 7281,2 1, ,6 1,0 7367,7 1, ,4 0,9 7437,1 0, ,5 0,9 7375,3 0, ,3 2,3 7211,8 2, ,3 4,3 6905,6 4, ,1 4,3 6604,4 4, ,0 2,8 6424,8 2,7 * W % poprzedniego roku. W rozkładzie wojewódzkim w omawianym roku tylko mazowieckie wykazało o ponad 3 tys. (tj. o 0,4%) czytelników więcej niŝ w roku poprzednim; złoŝył się na to wzrost czytelników w miastach (o 1%) oraz spadek na wsi (o 1,8%). W pozostałych, zarówno na poziomie ogółem województw, jak i w przekroju miasto-wieś odnotowano spadki. Największe straty w populacji czytelników zarejestrowano w województwie pomorskim (o 6,4% w stosunku do czytelników w 2007 r.) i kolejny rok w dolnośląskim 5,0% (w 2007 r. 7,2%); powyŝej 4% strat odnotowano jeszcze w: świętokrzyskim 4,8 i śląskim 4,2. Najmniejsze straty, poniŝej 2%, zaznaczyły się w: opolskim 1,0, małopolskim 1,7 i łódzkim 1,9. W miastach największe ubytki zarejestrowano w pomorskim 7,7% oraz świętokrzyskim 5,3%, najmniejsze: poniŝej 2% w: podkarpackim 1,2, opolskim 1,3, małopolskim 1,4 i łódzkim 1,6. W bibliotekach wiejskich w województwie dolnośląskim sięgały one prawie 11% (10,9), zachodniopomorskim 7,5%, warmińskomazurskim 5,9%, najniŝsze spadki na wsi, poniŝej 2%, odnotowano w opolskim 0,4, lubelskim 1,3, lubuskim 1,7 i mazowieckim 1,8. 39

37 W wyniku tych zmian zasięg instytucjonalnego oddziaływania bibliotek publicznych mierzony odsetkiem czytelników korzystających z bibliotek publicznych wśród wszystkich mieszkańców Polski zmalał z 17,6% w 2007 r. do 17,1% w 2008 r., w miastach z 21,2% do 20,7%, na wsi z 12,0% do 11,5%, ogółem o 0,5 punktu (zob. tabela G.2.). Tabela G.2. Czytelnicy na 100 mieszkańców Lata ogółem na wsi ,0 13, ,1 13, ,2 13, ,6 13, ,8 13, ,7 13, ,2 12, ,4 12, ,6 12, ,1 11,5 Jedynie w województwie mazowieckim w 2008 r. nie odnotowano zmniejszenia się wskaźnika zasięgu oddziaływania bibliotek publicznych, jego wartość 16,7 czytelników na 100 mieszkańców pozostała bez zmian. W ujęciu procentowym największe straty (powyŝej 4% stanu z poprzedniego roku) nastąpiły w: pomorskim (o 6,6%), kolejny rok w dolnośląskim (o 4,9%, w o 7,0%, w 2006 r. 7,9%) oraz świętokrzyskim (4,1). Najmniejszy procentowy spadek tego wskaźnika (poniŝej 1%), zarejestrowano w opolskim (0,6%). Lista rankingowa województw według liczby czytelników na 100 mieszkańców w górnej oraz dolnej strefie pozostała bez zmian (w obrębie trzech miejsc), zaś w części środkowej nastąpiły niewielkie przesunięcia. NajwyŜszym wskaźnikiem społecznego zasięgu bibliotek legitymowało się, tak jak i w roku ubiegłym, województwo małopolskie 20,4. PowyŜej 18,0 osiągnęło takŝe śląskie (19,8) oraz lubelskie (18,3). Najsłabsze wyniki, ok. 14 osób na 100 mieszkańców osiągnęły: podlaskie (13,7), pomorskie i świętokrzyskie (po 14,1). Dokładne dane zamieszczono w tablicy XV/1. 40

38 W układzie powiatowym, tak jak w roku ubiegłym, pierwsza dziesiątka powiatów o wysokich wskaźnikach zasięgu czytelnictwa to przede wszystkim powiaty grodzkie. Na czele listy rankingowej sytuowały się: m. Krosno (38,9 czytelników na 100 mieszkańców, wzrost o 0,7), m. Jaworzno (34,9, wzrost o 1,8, awans z miejsca 4.) oraz na miejscu trzecim (z drugiego) m. Katowice (34,8, spadek o 1,6). Trzydziestoprocentowy odsetek czytelników wśród mieszkańców powiatu uzyskały takŝe m. Biała Podlaska (33,6, spadek o 0,5) oraz m. Olsztyn (30,0, wzrost o 0,8). Jedyny w 2008 r. powiat ziemski, utrzymujący od kilku lat tak wysoką 5. pozycję, to powiat chrzanowski (31,8 czytelników na 100 mieszkańców, pomimo spadku wskaźnika o 0,8). Pozostałe z pierwszej dziesiątki to: m. Płock (29,7), m. Leszno (28,9), m. Jastrzębie-Zdrój (28,9) oraz m. Piotrków Trybunalski (28,7). JuŜ tylko 7 powiatów z 379 (mniej o 2 w porównaniu z rokiem 2007) charakteryzowało się w 2008 r. wysokimi wskaźnikami czytelnictwa, od 29 do ponad 38 czytelników na 100 mieszkańców (zob. tablica 23). Rysunek G.2. Czytelnicy na 100 mieszkańców ogółem i na wsi ogółem na wsi Średniego poziomu zasięgu czytelnictwa w Polsce (czyli 17,1 czytelników na 100 mieszkańców) nie osiągnęły 242 powiaty z 379 ogółem, tj. 63,9%. Tak jak w roku ubiegłym, ostatnie dziesięć miejsc na liście rankingowej zajmują przede wszystkim powiaty ziemskie, ale na początku zestawienia plasuje się nadal powiat grodzki m. Bytom 41

39 (w którym zasięg czytelnictwa obniŝył się kolejny rok, i to o połowę, tzn. z 8,2 do 4,4(!) czytelników na 100 mieszkańców). Pozostałe powiaty to: wysokomazowiecki (8,1 czytelników, spadek wskaźnika o 0,5), trzebnicki (8,2, w 2007 r. poza najsłabszą dziesiątką), gorzowski (8,5, spadek o 0,3), kazimierski (9,6, bez zmian), zambrowski (9,9, spadek o 0,1), wałecki (9,9, spadek o 0,3), jarosławski (10,2, wzrost o 0,3), opoczyński (10,3, spadek o 0,6) oraz Ŝuromiński (10,3). W ostatniej pięćdziesiątce powiatów, tak jak i rok wcześniej, oprócz m. Bytom znalazły się jeszcze trzy powiaty grodzkie: Radom i Gdańsk (ze wskaźnikiem 10,4) oraz Jelenia Góra (12,1). Tabela G.3. Lata Czytelnicy na 1 placówkę biblioteczną Liczba czytelników na 1 placówkę ogółem na wsi W 2008 r. przeciętna liczba czytelników na 1 placówkę biblioteczną w kategorii ogółem zmniejszyła się z 792 do 776 (o 2,0%), w miastach z 1724 do 1666 (o 3,4%), na wsi z 315 do 309 (o 1,9%) (zob. tab. G. 3.). W województwie mazowieckim wskaźnik ten wzrósł do 875 czytelników (tj. o 0,3%), w warmińsko-mazurskim pozostał bez zmian w stosunku do 2007 r. (738). W pozostałych województwach wartość tej przeciętnej malała, procentowo najwięcej w pomorskim (o 5,9%), oraz po 4,1% w dolnośląskim i świętokrzyskim. Najbardziej obciąŝonymi placówkami 42

40 pozostają biblioteki w województwie śląskim (1118 czytelników), najmniej w opolskim 494 (zob. tablica XIV/1). Rysunek G.3. Czytelnicy na 1 placówkę ogółem w ieś STRUKTURA UśYTKOWNIKÓW Spadek liczby czytelników zarejestrowanych w 2008 r. w bibliotekach publicznych ma wpływ na zmiany w strukturze uŝytkowników bibliotek, analizowanych zarówno według wieku, jak i wykonywanego zajęcia. Kolejny więc rok przedstawiamy analizę społeczno-zawodową oraz demograficzną publiczności korzystającej z tych instytucji. W 2008 r. w statystykach bibliotecznych odnotowano ubytek liczby czytelników w trzech pierwszych grupach wiekowych (do l. 15 o 3,5% w stosunku do roku poprzedniego, lat o 8,0% oraz o 6,4%). W trzech pozostałych przedziałach wiekowych odnotowano wzrosty, odpowiednio: 0,5%, 1,0% oraz 5,6%. Tak więc, utrwaliła się obserwowana w poprzednich latach tendencja przesuwania się struktury wieku czytelników w kierunku starszych roczników, co widać w udziale poszczególnych kategorii wieku w ogółem. W latach odsetek czytelników w przedziale wiekowym do 24 lat malał, jednak stanowił oni ok. 2/3 populacji czytelników bibliotek publicznych (odpowiednio: 65,1%, 63,7%, 62,3%, 60,4%). W 2008 r. ich udział w ogółem kolejny rok zmniejszył się, co ilustruje poniŝsze zestawienie. 43

41 Pomimo tych zmian, nadal dominującą grupę uŝytkowników bibliotek publicznych stanowią ludzie do 24 roku Ŝycia, w większości uczący się lub studiujący, uzupełniający swoje wykształcenie. W 2008 r. według danych rozkładu surowego czytelnicy do lat 24 stanowili 58,7% ogółu czytelników bibliotek publicznych, tj. o 1,7 mniej niŝ rok wcześniej; w tym czytelnicy do lat 15 to nadal ponad 1/4 zbiorowości, w wieku oraz w przedziale oscylowali wokół 16% (odpowiednio: 15,7 i 16,3). Tabela H.1. Wiek w latach Struktura uŝytkowników według wieku w 2008 r. 23 Liczba % ogółu ( surowy ) % ogółu skumul. Waga (lata) Wsp. koryg. % ogółu (skoryg.) % skorygow. skumul. Do ,7 26,7 11 2,4 20,2 20, ,7 42,4 4 3,9 32,8 53, ,3 58,7 5 3,3 27,7 80, ,2 81,9 20 1,2 10,1 90, ,0 93,9 16 0,8 6,7 97,5 pow , ,3 2,5 100 RAZEM ,0 x x 11,9 100,0 x Przesuwanie się struktury wieku korzystających z bibliotek publicznych w kierunku dwóch najwyŝszych kategorii (45-60 lat i powyŝej) jest wynikiem m.in. procesu starzenia się społeczeństwa, o czym wspomniano w poprzednim roczniku. MoŜe być takŝe pochodną wielu działań bibliotek publicznych, kierowanych do tych właśnie grup wiekowych, rozbudowania oferty dla osób starszych, w tym niespotykanych na taką skalę propozycji zajęć dla osób trzeciego wieku. Organizowanie spo- 23 PoniewaŜ dane GUS dotyczące wieku czytelników, ujęte są w przedziały o nierównych rozpiętościach, wzorem lat ubiegłych prezentujemy rozkład wieku czytelników (tab. H.1.) w dwóch wersjach: w kol. 2 zamieszczamy surowe dane, przeniesione z sumarycznego arkusza K-03 GUS oraz w kol. 7 rozkład skorygowany (waŝony przez liczbę lat w danej kategorii), dając moŝliwość porównania. W dalszej analizie posługujemy się wskaźnikiem surowym, poniewaŝ jest on w tej wersji prezentowany w zestawieniach tabelarycznych w układzie wojewódzkim i powiatowym. Metodę obliczania wskaźnika skorygowanego opisano w rocznikach z lat poprzednich. 44

42 tkań, mniej lub bardziej sformalizowanych uniwersytetów III wieku (np. Uniwersytet Ludzi Ciekawych Świata ), kursów komputerowych, dyskusyjnych klubów ksiąŝki lub innych ciekawych form aktywizacji to przykłady licznych inicjatyw przeznaczonych dla seniorów 24. Rysunek H.1. Czytelnicy wg wieku w 2008 r. w % ogółu do pow. 60 % surowy % skorygowany Zwiększanie się liczby uŝytkowników w wieku aktywności zawodowej związane jest z koniecznością uzupełniania wiedzy, zdobywania nowych kwalifikacji i wykorzystania w tym celu zasobów bibliotek, przygotowywanych przez nie serwisów informacyjnych. Jednak mniejszy przyrost czytelników bibliotek w przedziale lat (niŝ 45-60) oraz spadek liczby czytelników w niŝszych grupach wiekowych wynika zapewne stąd, iŝ czytelnicy w tej kategorii wiekowej coraz częściej zastępują bezpośredni kontakt z biblioteką nowoczesnymi formami, np. przez Internet. Niestety, na ogół nie są oni rejestrowani w ewidencji bibliotecznej jako czytelnicy, a wykorzystywane przez nich źródła nie zawsze są odnotowywane jako wypoŝyczenia czy udostępnienia. Pokolenie do 44 roku Ŝycia moŝna określić jako e-pokolenie, którego wiedza i umiejętności wyszukiwania informacji są inne niŝ pokolenia 24 Często wybiegają one daleko poza podstawowe formy działalności bibliotek, np. spotkania z prawnikami Znasz przepisy Ŝyjesz seniorze łatwiej, koncerty z cyklu Kraina łagodności, spotkania pt. Godzina w dobrym towarzystwie. 45

43 starszego. Ponadto ugruntowuje się zarysowana juŝ na początku lat 90. tendencja odchodzenia od instytucjonalnego korzystania z kultury. Zjawiska, które wcześniej dotknęło kino (video, VHS), teatr (telewizja), przenoszą się na ksiąŝki i biblioteki. Rysunek H Czytelnicy wg wieku w % w latach (rozkład o nierównych przedziałach) do pow W przekroju społecznym wśród korzystających z bibliotek publicznych największe spadki, podobnie jak i rok wcześniej, dotyczą przede wszystkim uczniów. W 2008 r. w stosunku do roku ubiegłego zarejestrowano ich mniej o 5,1% (w 2007 r. o 7,3%), ubyło takŝe rolników (o 4,1%), kolejny rok studentów o 3,2% (w 2007 r. o 3,3%), oraz niezatrudnionych o 2,7%. W trzech kategoriach odnotowano wzrost liczby zarejestrowanych czytelników: pracowników umysłowych (kolejny rok) o 2,0% (w 2007 r. o 1,4%), innych zatrudnionych o 1,7% oraz nieznacznie robotników o 0,8%. W strukturze uŝytkowników bibliotek według zajęcia nie nastąpiły znaczące zmiany. Trzy grupy (studenci, rolnicy oraz niezatrudnieni) nie zmieniły w ogóle swojego udziału w badanej populacji i stanowiły odpowiednio: 13,1%, 1,0%, 15,9%. Zmniejszył się udział uczniów (o 1,1) na rzecz pracowników umysłowych (wzrost o 0,8), robotników (wzrost 46

44 o 0,2) oraz innych zatrudnionych (wzrost o 0,1). Uczniowie stanowili więc w 2008 r. nieco mniej niŝ połowę ogółu korzystających z bibliotek (spadek z 45,5 do 44,4%), w następnej kolejności sytuują się pracownicy umysłowi (wzrost odsetka z 15,5 do 16,3), niezatrudnieni (15,9%) oraz studenci (13,1%). Najmniejszy udział wśród publiczności czytającej mają jak zawsze rolnicy 1%, a takŝe inni zatrudnieni 3,0% oraz robotnicy 6,2% (zob. tabela H.2.). Tabela H.2. UŜytkownicy bibliotek publicznych wg zajęcia w 2008 r. Zajęcie Liczba % ogółu RóŜnica odsetek do 2007 r. M uczniowie* ,4 1,1 S studenci** ,1 0,0 U prac. umysłowi*** ,3 0,8 P robotnicy**** ,2 0,2 R rolnicy***** ,0 0,0 I inni zatrudnieni****** ,0 0,1 Nz niezatrudn.******* ,9 0,0 RAZEM ,9 x * Nie pracująca młodzieŝ, ucząca się w szkołach podstawowych, średnich i pomaturalnych. ** Studenci stacjonarni w szkołach wyŝszych; studenci zaoczni (pracujący) są kwalifikowani zgodnie z kategorią zatrudnienia. *** Zatrudnieni na podstawie umowy o pracę lub nominacji, etatowi członkowie ciał przedstawicielskich (parlamentu, organów samorządowych, rad nadzorczych itp.), przedstawiciele wolnych zawodów (adwokaci, artyści itp.). **** Z wyjątkiem robotników zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie (naleŝą do kategorii R), robotnicy w przetwórstwie rolnym, a takŝe inni pracownicy najemni nie będący pracownikami umysłowymi. ***** Będący właścicielami lub dzierŝawcami gospodarstw rolnych oraz członkowie ich rodzin, jeśli nie kwalifikują się do innych grup (np. uczące się dzieci rolników nale- Ŝą do kategorii M lub S). ****** W tym właściciele przedsiębiorstw wytwórczych, handlowych i usługowych. ******* Emeryci, renciści, bezrobotni, Ŝony na utrzymaniu męŝa (z wyjątkiem Ŝon męŝczyzn kwalifikujących się do kat. R; Ŝony teŝ kwalifikuje się wówczas do tej kategorii). 47

45 WYPOśYCZENIA W 2008 r. czytelnicy bibliotek publicznych, filii i punktów bibliotecznych wypoŝyczyli na zewnątrz łącznie ,1 tys. jedn. inw. zbiorów, w tym ,4 tys. wol. ksiąŝek i czasopism oraz 3 136,8 tys. jedn. inw. zbiorów specjalnych. WypoŜyczenia zbiorów tradycyjnych (ksiąŝkowych) stanowiły 97,5% wszystkich wypoŝyczeń, zbiorów specjalnych 2,5% (jest to powrót do proporcji z 2006 r., w 2007 r. wynosiły odpowiednio: 97,7% i 2,3%). Trudno oczekiwać w najbliŝszych latach wyraźniejszych zmian w strukturze wypoŝyczeń. Zwiększający się zakup nowości ksiąŝkowych oraz intensywniej prowadzona selekcja sprawia, Ŝe księgozbiory tradycyjne stają się coraz atrakcyjniejsze dla czytelników, natomiast zbiorów audiowizualnych i elektronicznych nadal jest zbyt mało. Tabela I.1. WypoŜyczenia* ogółem w latach Lata WypoŜyczenia (w tys.) Przyrost/spadek w % do poprz. roku , ,7 1, ,9 1, ,0 1, ,1 1, ,7 0, ,3 4, ,7 4, ,9 5, ,1 3,3 * Łącznie ze zbiorami specjalnymi. W 2008 r. czytelnicy wypoŝyczyli łącznie o ponad 4 365,7 tys. zbiorów mniej niŝ w roku ubiegłym (tj. o 3,3%). Wprawdzie był to spadek niŝszy od zarejestrowanego w roku ubiegłym (5,2%), jest to jednak kolejny z rzędu rok tej niekorzystnej tendencji (zob. tabela I.1.). W ostatnich trzech latach, wyŝsze procentowo spadki odnotowywano w bibliotekach miejskich niŝ wiejskich. W 2008 r. sytuacja się odwróciła, wprawdzie w liczbach bezwzględnych nadal więcej ubywało wypoŝyczeń w mia- 48

46 stach, jednak procentowo wyŝszy był spadek na wsi. Na ogólny więc bilans miało wpływ zmniejszenie wypoŝyczeń w miastach w stosunku do 2007 r. o 3 061,7 tys., tj. o 3,2% (w 2007 r. o 5,5%) oraz na wsi o 1 304,1 tys., tj. 3,7% (w 2007 r. 4,6%). Mniejszy spadek łącznej liczby wypoŝyczeń jest wynikiem wzrostu w omawianym roku o 4,6% wykorzystania zbiorów specjalnych (tj. o jedn. inw.), obserwowany zarówno w miastach, jak i na wsi (w 2007 r. sytuacja była odmienna, zarejestrowano spadki wypoŝyczeń tych zbiorów na wszystkich poziomach). Szczegółowy opis wykorzystania zbiorów audiowizualnych i elektronicznych zamieszczono we wcześniejszym rozdziale. Rysunek I.1. WypoŜyczenia ogółem w latach Analiza wypoŝyczeń wyłącznie księgozbioru (bez zbiorów specjalnych), wskazuje na utrzymujący się spadek wykorzystania zbiorów tradycyjnych. W latach kształtował się on na poziomie 5% w stosunku do roku poprzedniego (odpowiednio: 4,9; 4,8; 5,0). W 2008 r. był nieco niŝszy 3,5%. Dotyczy to zarówno wypoŝyczeń w bibliotekach miejskich (w 2008 r. spadek na poziomie 3,4%, w poprzednich latach przekraczał nieco 5%); w bibliotekach wiejskich 3,8% (w 2007 r. 4,5%). Konsekwencją zmniejszania się liczby czytelników i wypoŝyczeń jest obniŝanie się pozostałych parametrów określających poziom czytelnictwa. Względny wskaźnik wypoŝyczeń (łącznie ze zbiorami specjalnymi) na 100 mieszkańców spadł z 343 jedn. inw. w 2007 r. do 331 w 2008 r. 49