biblioteki publiczne w liczbach 2006 public libraries in figures 2006

Transkrypt

1

2 Biblioteka Narodowa Instytut Ksià ki i Czytelnictwa The National Library The Books and Readers Institute biblioteki publiczne w liczbach 2006 public libraries in figures 2006 Biblioteka Narodowa Warszawa 2007

3 Opracował zespół w Pracowni Bibliotekoznawstwa Instytutu KsiąŜki i Czytelnictwa w składzie: MAŁGORZATA JEZIERSKA BARBARA BUDYŃSKA ANGELIKA MATUSIAK Konsultacja: JERZY MAJ Oprogramowanie komputerowe: ANNA HALLAY Tłumaczenie na j. angielski: KATARZYNA DIEHL Komplet danych z Głównego Urzędu Statystycznego o działalności bibliotek oraz stanie ludności otrzymano w czerwcu 2007 r. Opracowanie zakończono w październiku 2007 r. ISBN ISSN Biblioteka Narodowa Warszawa 2007 Opracowanie i druk: Wydawnictwo BN al. Niepodległości 213, Warszawa

4 PRZEDMOWA Biblioteki Publiczne w Liczbach 2006 to XXXVI rocznik tej serii. Zawiera on dane ilustrujące stan oraz aktualną kondycję polskiego bibliotekarstwa publicznego, które od 1989 r. przeszło fundamentalne zmiany związane z usamorządowieniem placówek, rozbudową sieci do trójstopniowej struktury, a w konsekwencji z wyznaczeniem nowych zasad współpracy między bibliotekami w obrębie poszczególnych poziomów. Publikacja rejestruje takŝe wpływ zmian o szerszym zasięgu na funkcjonowanie bibliotek, w tym przeobraŝeń globalnych o charakterze cywilizacyjnym i technologicznym oraz zmian specyficznych dla społeczeństwa polskiego natury społecznej, demograficznej i kulturowej. Biblioteki Publiczne w Liczbach 2006 utrzymują dotychczasową strukturę i układ danych rozbudowanych ostatnio w 2004 r. o informacje dotyczące sytuacji formalno-prawnej bibliotek publicznych, a takŝe ich komputeryzacji, co łączyło się z rozbudową kwestionariusza GUS K-03. Obok wymienionych nowości, wprowadzonych wówczas i kontynuowanych w bieŝącym roczniku, włączono takŝe informacje o stanie liczbowym i wykorzystaniu dokumentów elektronicznych, liczbie bibliotek funkcjonujących w obiektach przystosowanych do obsługi osób niepełnosprawnych, wydatkach na prenumeratę czasopism. Ponadto w 2004 r. rozbudowano tablice dotyczące stanu i uzupełniania zbiorów oraz struktury wypoŝyczeń. W 2006 r. część tabelaryczna rocznika pozostaje w niezmienionej postaci. Podobnie, jak w poprzednich latach, struktura danych według województw jest zbliŝona do stosowanej w okresie dwustopniowego podziału administracyjnego kraju, tak, aby utrzymać porównywalność w przekrojach wieloletnich. Zestaw danych wskaźników w przekroju powiatowym pozostaje nadal w węŝszym zakresie niŝ w układzie wojewódzkim ze względu na konieczność ograniczenia objętości rocznika. Dokładniej o zawartości i układzie tablic informujemy w Spisie treści oraz w Uwagach i objaśnieniach do tablic. 7

5 Utrwalające się od kilku lat zmiany w funkcjonowaniu bibliotek publicznych, wynikające z przeobraŝeń zachodzących w ich otoczeniu, w przekonaniu Zespołu Redakcyjnego wymagają pogłębionej interpretacji, wychodzącej poza dotychczasową statystyczną analizę. Dlatego proponujemy, aby począwszy od niniejszego rocznika poświęcać więcej uwagi wybranym zjawiskom determinującym działalność bibliotek publicznych. Tak więc, kaŝda następna publikacja będzie zawierała rozszerzone omówienie jednego z waŝnych problemów wpływających na działalność bibliotek publicznych, czy teŝ zmieniających ich wizerunek. W Bibliotekach Publicznych w Liczbach 2006 zamieszczamy pogłębioną analizę problemów związanych z komputeryzacją bibliotek w Polsce. Zespół Redakcyjny 8

6 BIBLIOTEKI PUBLICZNE W 2006 R. Omówienie wybranych zagadnień STAN I STRUKTURA SIECI Według danych GUS na koniec 2006 r. zarejestrowano w Polsce 8542 biblioteki publiczne i ich filie, tj bibliotek głównych i 5923 filie biblioteczne. W stosunku do roku 2005 sieć bibliotek publicznych zmniejszyła się o 49 placówek (tj. o 0,6%), w tym o 17 bibliotek i 32 filie. Liczba bibliotek niedostępnych dla uŝytkowników była jednak wyŝsza. Zwiększały ją biblioteki wykazywane w arkuszu K-03 GUS jako nieczynne. W 2006 r. było ich 101 (w 2005 r. 77) i stanowiły 1,2% całej sieci bibliotek publicznych w analizowanym roku. W ostatnich 6 latach liczba nieczynnych placówek rosła i w poszczególnych okresach wynosiła 1 : Lata Biblioteki nieczynne % w danym roku ,8% ,8% ,8% ,9% ,9% ,2% W roku sprawozdawczym, tak jak i w latach poprzednich, utrzymuje się tendencja większego spadku liczby bibliotek na wsi niŝ w miastach. W 2006 r. na wsi ubyło 38 bibliotek (spadek o 0,7%), w miastach 11 1 Wcześniej nie rejestrowano tych danych w statystyce GUS. 9

7 (blisko o 0,4%). Mimo takich ubytków nie uległa zmianie struktura sieci. Placówki na wsi nadal stanowią 2/3 ogółu placówek bibliotecznych w Polsce (66,2%). W porównaniu z 1989 r. sieć bibliotek publicznych uległa redukcji o 1771 placówek, tj. o 17,2%. Warto zaznaczyć, Ŝe tempo ograniczania sieci uległo zahamowaniu. W ostatnim pięcioleciu średnioroczny jej ubytek (o 0,7%) był prawie o połowę niŝszy niŝ w pierwszym dziesięcioleciu po 1989 r., po usamorządowieniu bibliotek stopnia gminnego (1,3%). Szczegółowe dane na temat zmian w liczebności sieci zawiera tabela A.1. Tabela A Biblioteki i filie w latach Biblioteki i filie Lata Ogółem Miasta Wieś Przybyło/Ubyło* w kat. ogółem , , , , , , , , , , , , , , , , ,6 * Poprzedni rok = 100%.

8 W 2006 r. dwa województwa (podkarpackie i zachodniopomorskie) zwiększyły stan posiadania i wykazały po 1 placówce więcej, a następne dwa (małopolskie i pomorskie) utrzymały stan sieci bibliotek publicznych na tym samym poziomie, co w 2005 r. Największe liczbowo ubytki w sieci zanotowano, podobnie jak i w roku ubiegłym, w województwie mazowieckim (10 placówek) oraz w województwach: dolnośląskim, podlaskim i warmińsko-mazurskim (po 6 placówek), lubelskim (5), łódzkim i wielkopolskim (po 4). W ujęciu procentowym straty w wysokości 1% i powyŝej poniosły: podlaskie 2,3%, warmińsko-mazurskie 1,7%, mazowieckie i świętokrzyskie po 1,0%. Odnotowywany co roku spadek liczby bibliotek i filii powoduje zwiększanie się wskaźnika liczebności mieszkańców rejonu obsługi, przypadającego średnio jednej placówce. W 2006 r. osiągnął on poziom 4463 mieszkańców w przeliczeniu na 1 placówkę, co oznacza wzrost o 21 osób (w 2005 r. 4442). Tak jak i w ubiegłym roku, najkorzystniejsza sytuacja (najmniej liczne rejony) jest w województwach: podkarpackim (2992 mieszkańców na 1 placówkę), opolskim (3216), lubelskim (3591) oraz lubuskim (3749). W dziewięciu województwach rejony obsługi liczyły ponad 4 tys. mieszkańców na 1 placówkę, a w trzech (analogicznie do roku ubiegłego) przekroczyły 5 tys. Najmniej korzystną sytuację odnotowano w województwach: pomorskim (6369 mieszkańców na 1 placówkę), śląskim (5565) i mazowieckim (5156). Zmiany w liczebności rejonów obsługi zaszły we wszystkich województwach, ale nie wpłynęły one na układ województw według liczby mieszkańców na 1 placówkę (zob. tablica XIII/1). W czterech województwach (podkarpackim, opolskim, zachodniopomorskim i śląskim) liczebność rejonu obsługiwanego uległa zmniejszeniu 2. W pozostałych wzrosła, najwięcej w województwach: podlaskim (o 98 osób, tj. 2,1%), warmińsko-mazurskim (o 67, tj. 1,6%) oraz mazowieckim (o 64, tj. 1,3%). W zestawieniach powiatowych, tak jak i w poprzednich latach, w górnej części listy powiatów o najkorzystniejszym rejonie obsługi (na 314 powiatów ziemskich i 65 grodzkich) znajdowały się wyłącznie powiaty ziemskie, a pierwszy powiat grodzki odnotowano na 285. pozycji (m. Jaworzno). Nie jest to jednak efekt szczególnie gęstej sieci bibliotek w powiatach ziemskich, ale wynik niskiego zaludnienia tych rejonów. Wskaźnik rejonu obsługi jest wypadkową liczby mieszkańców i nasyce- 2 Wynika to między innymi ze wzrostu liczby placówek w województwie podkarpackim i zachodniopomorskim (po 1). 11

9 nia siecią, choć ten pierwszy jest dominujący. Dlatego teŝ, górną część listy rankingowej (małe nasycenie) zajmują słabo zaludnione powiaty, dolną (duŝe nasycenie) powiaty grodzkie. Wskaźnik rejonu obsługi charakteryzuje mała zmienność. Podobnie, jak w roku ubiegłym, ponad 40% powiatów obsługuje rejony o liczebności powyŝej 4 tys. mieszkańców na 1 placówkę, w tym w ponad 20 powiatach (6%) biblioteki obsługują rejony liczące powyŝej 10 tys. mieszkańców, w ponad 130 (35%) od 10 do 4 tys. mieszkańców (zob. tablica 22). Rysunek A.1. Placówki biblioteczne w latach miasta wieś ogółem Te same powiaty co w 2005 r. (w niezmienionej kolejności) utrzymują się na czele listy o najkorzystniejszym (najmniej licznym) rejonie obsługi. Są to powiaty ziemskie: leski (1399 mieszkańców), parczewski (1658), wieruszowski (1691), poddębicki (1758), brzozowski (1812) oraz suwalski, przemyski, skierniewicki, lwówecki i bieszczadzki. Wśród powiatów grodzkich najmniejsza liczba osób w rejonie obsługi przypada miastom: Jaworzno (5321 mieszkańców na 1 placówkę), Sopot (5661), Piekary Śląskie (5934), Krosno (5965), Rybnik (6147). Bez istotnych zmian w stosunku do 2005 r. pozostają dolne pozycje listy powiatów uszeregowanej według kryterium liczebności mieszkań- 12

10 ców w rejonie obsługi. Tak jak w ubiegłym roku, z 65 powiatów grodzkich, 50 zajmuje ostatnie miejsca na liście rankingowej. Najwięcej mieszkańców w rejonie obsługi przypadało nadal w mieście Piotrków Trybunalski ( mieszkańców, o 239 osób mniej niŝ przed rokiem), następnie w Białymstoku (19 655), Chełmie (16 972) i Bytomiu (16 958). Od 2004 r. prezentowane są dane dotyczące sytuacji formalnoprawnej bibliotek publicznych, bowiem GUS wprowadził moŝliwość określenia statusu biblioteki, tzn. czy jest instytucją samodzielną, czy teŝ działa w strukturze innej instytucji. W 2006 r. łącznie odnotowano 2002 biblioteki i filie połączone z innymi instytucjami, o 79 (tj. o 3,8%) placówek mniej niŝ w 2005 r. (2081) i o 348 mniej niŝ w 2004 r. (2350). Stanowiły one nadal 23,4% bibliotek i filii wśród ogółu bibliotek publicznych. Pozytywnym zjawiskiem jest zmniejszanie się udziału instytucji połączonych w stosunku do ogółu (mniej o 0,8% niŝ w 2005 r.), a więc zaznacza się wpływ nowelizacji ustawy o bibliotekach 3 zakazującej łączenia bibliotek z innymi instytucjami. W 2006 r. odnotowano bibliotek publiczno-szkolnych (w 2005 r. 260, tzn. o 10 mniej), 1637 bibliotek działających w strukturze ośrodka kultury lub innej instytucji kultury (w 2005 r. 1701, mniej o 64) oraz 115 (było 120) bibliotek usytuowanych w obrębie jednostek nie posiadających statusu instytucji kultury (np. w urzędach jednostek samorządu terytorialnego) 5. Przyrost ogółem bibliotek połączonych w 2006 r. zarejestrowano w województwie mazowieckim (o 15 bibliotek), warmińsko-mazurskim (o 3), kujawsko-pomorskim (o 1). Najwięcej bibliotek połączonych ubyło w łódzkim i małopolskim (po 19), śląskim i lubuskim (po 10), zachodniopomorskim (8), podkarpackim i pomorskim (po 7), wielkopolskim i podlaskim (po 6). Wzrost liczby bibliotek połączonych z jednostkami nie będącymi instytucjami kultury 6, GUS odnotował w województwach: dolnośląskim (o 5), 3 Ustawa z dn. 27 lipca 2001 r. o zmianie ustawy o bibliotekach (DzU nr 129, poz. 1440; art. 1 ust. 2). 4 Łącznie z 10 bibliotekami publiczno-szkolnymi włączonymi w struktury ośrodka kultury lub innej instytucji kultury. 5 Takie rozwiązania są niezgodne z ustawami o bibliotekach i o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, w myśl których biblioteka publiczna powinna być zorganizowana w formie instytucji kultury (posiadać samodzielność organizacyjną, prawną i finansową). 6 Wzrost liczby bibliotek działających w strukturach innych instytucji (nie będących instytucjami kultury) nie musi się wiązać z tworzeniem się nowych bibliotek o takim statusie. Utrzymanie przez MKiDN przy rozdziale dotacji na zakup ksiąŝek z budŝetu państwa zapisu, Ŝe jest ona przeznaczona dla bibliotek instytucji kultury, wymusiła na bibliotekach i ich organizatorach wyjaśnianie i porządkowanie prawno-organizacyjnej sytuacji bibliotek, co skutkuje faktycznym określeniem statusu biblioteki i wykazywaniem w GUS większej liczby bibliotek połączonych. 13

11 wielkopolskim (3), podlaskim (2) oraz warmińsko-mazurskim (1). Największą liczbę bibliotek włączonych w struktury instytucji działających poza kulturą zarejestrowano w województwach zachodniopomorskim (32, bez zmian w stosunku do 2005 r.), mazowieckim (17, mniej o 1), dolnośląskim (13, wzrost o 5) i opolskim (11, mniej o 3), śląskim (9, mniej o 6). KOMPUTERYZACJA Rok 2006 r. to trzeci rok z rzędu, kiedy omawiamy problematykę komputeryzacji bibliotek publicznych w Polsce. Wprawdzie w 2004 r. przedstawiliśmy krótki raport o sytuacji w tej dziedzinie, ale juŝ w 2005 r. moŝliwa była pierwsza pełniejsza analiza zmian. W niniejszym roczniku, ale takŝe w następnych, chcemy poświęcić więcej uwagi komputeryzacji bibliotek publicznych, obserwować tempo zachodzących zmian. Komputeryzacja bibliotek oraz związane z tym nowe formy pracy i usługi są w chwili obecnej jednym z głównych czynników wpływających na przekształcenia jakościowe w działalności bibliotek, a takŝe miernikiem ich nowoczesności. Brak krajowej, jednolitej polityki komputeryzacji bibliotek publicznych w Polsce spowodował, Ŝe tempo tego procesu oraz sposób wdraŝania komputeryzacji są uzaleŝnione przede wszystkim od determinacji i aktywności samych bibliotekarzy (w mniejszym stopniu organizatorów bibliotek), moŝliwości i umiejętności współpracy w ramach regionu (czy teŝ gminy lub powiatu) oraz od wielkości posiadanych środków. Źródłem finansowania komputeryzacji bibliotek są przede wszystkim ich budŝety oraz dotacje celowe organizatora. Zdobycie funduszy jest łatwiejsze w duŝych bibliotekach dzięki tworzeniu konsorcjów realizujących wspólne projekty. Coraz skuteczniej biblioteki pozyskują środki na ten cel w postaci grantów i projektów, korzystają z dotacji unijnych, programów operacyjnych MKiDN, są wspomagane przez fundacje, stowarzyszenia, sponsorów indywidualnych i instytucjonalnych. Np. program IKONK@, realizowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji stał się waŝnym źródłem pozyskiwania sprzętu komputerowego przez biblioteki publiczne. Dla wielu bibliotek wiejskich sprzęt przekazany w ramach tej inicjatywy jest jedynym wyposaŝeniem komputerowym 7. 7 Projekt realizowany od 2003 r., obecnie IKONKA@CD. W jego ramach biblioteki otrzymywały co najmniej trzy zestawy komputerowe i tworzyły czytelnie internetowe; jednym z wymogów uczestnictwa w projekcie jest zapewnienie przez biblioteki stałego łącza internetowego i bezpłatne udostępnianie Internetu czytelnikom. 14

12 Tabela B.1. Odsetek placówek skomputeryzowanych w latach r. a procentowy przyrost bibliotek skomputeryzowanych w 2006 r.* Województwo % placówek skomputeryzowanych w 2004 w 2005 w 2006 % przyrost w 2006 r. w stosunku do 2005 r. warmińsko-mazurskie 51,3 56,3 62,9 9,7 kujawsko-pomorskie 41,7 44,6 61,6 37,2 mazowieckie 35,0 45,2 59,7 30,8 małopolskie 46,8 53,1 59,3 11,5 pomorskie 45,0 51,2 58,4 14,1 łódzkie 51,7 53,3 58,3 8,6 lubelskie 38,9 45,4 54,7 19,5 podlaskie 42,0 46,1 52,4 11,0 dolnośląskie 26,0 37,4 50,5 33,6 śląskie 31,2 41,5 49,1 18,1 wielkopolskie 31,4 38,0 48,0 25,4 lubuskie 17,0 37,3 47,2 25,7 zachodniopomorskie 23,5 37,1 43,3 17,0 podkarpackie 21,0 31,9 42,2 32,7 opolskie 28,3 32,9 37,0 12,1 świętokrzyskie 13,5 31,3 35,7 12,8 * Dane uszeregowano według odsetka placówek skomputeryzowanych w 2006 r. W 2004 r. tylko 2984 (34,5%) biblioteki i filie w Polsce korzystały z komputerów 8, w 2005 roku takich placówek było 3688 (43%) i dysponowały one komputerami, w 2006 r. odnotowano 4456 (52,2%) bibliotek i filii korzystających z komputerów. Liczba placówek wyposaŝonych w komputery powiększyła się o 768, tj. o 20,8% w stosunku do 2005 r., a uŝytkowanych przez nie komputerów o 4024 (23,5%). Procentowy przyrost placówek, które w 2006 r. wzbogaciły się o komputery, jak i liczby komputerów uŝytkowanych w bibliotekach był jednak niŝszy (odpowiednio o 2,8 i 9,5%) niŝ wzrost tych samych wskaźników w 2005 r. w stosunku do Licząc w tym takŝe współuŝytkowanie z ośrodkami kultury, szkołami i agencjami pocztowymi. 15

13 Stopień skomputeryzowania 9 w poszczególnych województwach jest nadal zróŝnicowany (Tabela B.1.). Do 9. wzrosła liczba województw, w których więcej niŝ połowa bibliotek i filii dysponuje komputerami (w 2005 r. statystyka wykazywała 4 takie województwa). Województwa o najwyŝszej liczbie skomputeryzowanych bibliotek (powyŝej 60%) to: warmińsko-mazurskie 62,9% i kujawsko-pomorskie 61,6%. Od 50 do 60% bibliotek uŝytkuje komputery w mazowieckim, małopolskim, pomorskim, łódzkim, lubelskim, podlaskim i dolnośląskim. Od 49 do 42% w: śląskim, wielkopolskim, lubuskim, zachodniopomorskim i podkarpackim. Najmniej komputerów, w zaledwie 1/3 bibliotek i filii, pracuje w województwach opolskim (37,0%) i świętokrzyskim (35,7%). Rysunek B.1. Odsetek placówek skomputeryzowanych w 2005 r. a przyrost komputerów w warmińsko-mazurskie łódzkie małopolskie pomorskie podlaskie lubelskie mazowieckie kujawsko-pomorskie śląskie wielkopolskie dolnośląskie lubuskie zachodniopomorskie opolskie podkarpackie świętokrzyskie % skomp. w 2005 przyrost w Mierzony procentem placówek dysponujących komputerem(ami) do ich ogółu. 16

14 W 2006 r. bibliotek i filii wyposaŝonych w komputery przybyło najwięcej w województwie: kujawsko-pomorskim (o 37,2% w stosunku do 2005 r.), dolnośląskim (o 33,6%), podkarpackim (o 32,7) i mazowieckim (o 30,8). Wykres (rys. B.1.) potwierdza odnotowaną juŝ w ubiegłym roku zaleŝność pomiędzy stopniem automatyzacji bibliotek w poszczególnych województwach, a procentowym przyrostem ich wyposaŝenia w komputery. W 2006 r., analogicznie jak w ubiegłym, więcej komputerów przybywało w tych województwach, w których odsetek skomputeryzowanych placówek bibliotecznych był najniŝszy lub na poziomie średnim. I odwrotnie: mniej kupowano tam, gdzie odsetek placówek wyposaŝonych w komputery był największy. Analiza sytuacji bibliotek pracujących w róŝnych środowiskach wskazała na zmniejszanie się dysproporcji między miastem a wsią w zakresie ich wyposaŝania w sprzęt komputerowy. Wprawdzie nadal na wsi jest prawie o połowę mniej bibliotek skomputeryzowanych (43,3%) niŝ w miastach (69,5%), jednak przyrost liczby bibliotek, które pozyskały w 2006 r. komputery był wyŝszy na wsi (z 768 bibliotek 496, tj. 64,6% to biblioteki wiejskie). TakŜe w ujęciu procentowym wyraźny jest przyrost bibliotek skomputeryzowanych na wsi wzrost o 25,4% (w mieście o 15,7%). Postępujący proces wyposaŝania bibliotek w komputery pokazuje korzystną tendencję: odnotowuje się szybszy ich przyrost w placówkach wiejskich, czyli dotychczas mniej zasobnych w ten sprzęt. Pomimo, iŝ z 4024 komputerów pozyskanych w 2006 r zainstalowano w bibliotekach miejskich (57,8%), to większym przyrostem procentowym w stosunku do posiadanego zasobu w 2005 r. legitymują się biblioteki wiejskie o 31,3% niŝ miejskie (tylko o 19,9%). Wyrównywanie dysproporcji w wyposaŝaniu w komputery bibliotek wiejskich w stosunku do placówek w miastach jest zjawiskiem bardzo pozytywnym, ale trudnym do realizacji przedsięwzięciem. Biblioteki w mniejszych miejscowościach i na wsi pokonywać muszą nie tylko bariery finansowe (tej grupie bibliotek trudniej jest zdobywać np. środki unijne) i mentalne, ale bardziej skomplikowane niŝ w większych środowiskach bariery techniczne (brak infrastruktury technicznej, duŝy koszt doprowadzenia łącza internetowego itp.). W 2006 r. najkorzystniejszy odsetek skomputeryzowanych bibliotek na wsi (50% placówek i więcej) odnotowano w województwach: warmińsko-mazurskim (53,5%), małopolskim (52,7), kujawsko-pomorskim (51,7), lubelskim (51,2) oraz pomorskim (50,0). PoniŜej 1/3 placówek wyposaŝonych w komputery na wsi zarejestrowano w: świętokrzyskim (25,6%), opolskim (27,0) i zachodniopomorskim (29,8). W ujęciu procentowym najwięcej bibliotek wiejskich wyposaŝonych w sprzęt 17

15 komputerowy przybyło w województwach mazowieckim (wzrost o 68,2%) i dolnośląskim (o 53,4%). W 2006 r. z komputerów uŝytkowanych w bibliotekach ponad połowa była dostępna dla czytelników (11 449, tj. 54,2%). Łącza do Internetu posiadało 83,5% komputerów (o 4,8% więcej niŝ w 2005 r.), z tego (57,4%, wzrost o 0,9%) było dostępnych dla czytelników. Z ogólnej liczby komputerów (71,9%) pracowało w bibliotecznych sieciach lokalnych, 962 (4,6%) w sieciach innych instytucji, 4971 (tj. 23,5%, mniej o 2%), jako jednostki autonomiczne. W Polsce przeciętnie na jedną placówkę skomputeryzowaną przypadało w 2006 r. 4,7 komputera (w 2004 r. 4,3, w 2005 r. 4,6), a na jednostkę organizacyjną sieci w ogóle 2,5 komputera (w 2004 r. 1,5, w 2005 r. 2). Na wsi przeciętnie jedna placówka posiadała 1,3 komputera (w 2004 r. 0,7, w ,95), a placówka skomputeryzowana 2,9 (w 2004 r. 2,5, w 2005 r. 2,8). W mieście odpowiednio 4,9; 7,0 (w 2004 r. 3,1 i 6,2; w 2005 r. 4,0 i 6,7). W omawianym roku, we wszystkich województwach odnotowano wzrost liczby komputerów w bibliotekach (zob. tabl. XIII/2). PowyŜej 3 komputerów na 1 placówkę zarejestrowano w: warmińsko-mazurskim (3,40 komputera na 1 placówkę), pomorskim (3,25) i mazowieckim (3,20). Do województw, w których na 1 placówkę przypadają przeciętnie ponad 2 komputery naleŝały, podobnie jak w roku ubiegłym: łódzkie, zachodniopomorskie, śląskie, podlaskie. Dołączyły do nich w 2006 r.: kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, lubelskie, małopolskie, dolnośląskie oraz lubuskie. W rankingu województw nie zmienił się układ na dole tabeli. Podobnie jak w 2005 r., wśród województw o najmniejszym nasyceniu komputerami są: świętokrzyskie (wzrost z 1,38 do 1,66), podkarpackie (z 1,37 do 1,68) i opolskie (z 1,46 do 1,68). Największy wzrost (w ujęciu procentowym) w wyposaŝeniu w komputery na 1 bibliotekę zarejestrowano w: wielkopolskim (wzrost o 51%), kujawsko-pomorskim (44,4), mazowieckim (33,9), dolnośląskim (32,5). Na wsi największe nasycenie komputerami (tak, jak w roku ubiegłym) odnotowano w pomorskim (1,7 komputera na 1 placówkę) i warmińsko- -mazurskim (1,6); nieznacznie więcej 1,5 komputera na 1 placówkę zarejestrowano w: kujawsko-pomorskim, lubelskim, łódzkim, podlaskim i śląskim. Niekorzystna sytuacja w bibliotekach wiejskich panuje w województwach: opolskim (0,7 maszyny na 1 placówkę), lubuskim, świętokrzyskim oraz zachodniopomorskim (po 0,8). Wydaje się jednak, Ŝe podobnie jak w 2005 r., w minionym roku w większości województw zwiększano liczbę bibliotek skomputeryzowanych niŝ uzupełniano sprzęt tych, które juŝ komputery posiadały. 18

16 W powiatach sytuacja kształtuje się analogicznie jak w roku ubiegłym (zob. tabl. 22). Powiaty grodzkie nadal sytuują się w górnej części listy powiatów o największej liczbie komputerów przypadających na 1 placówkę, a na pierwszym miejscu pozostaje m. Chełm (17,5 komputera na 1 placówkę). Pierwszy powiat ziemski to na miejscu 34. gołdapski (5,2 komputera na 1 placówkę), następnie braniewski (miejsce 39.; 4,8) i węgorzewski (miejsce 40.; 4,4), wszystkie z województwa warmińsko-mazurskiego. Dolną część listy tworzą przede wszystkim powiaty ziemskie, choć na ostatniej pozycji w 2006 r. pojawił się powiat m. Piekary Śląskie ze wskaźnikiem 0,4 komputera na 1 placówkę 10. Na ostatnich miejscach listy, tak jak w roku ubiegłym, odnotowano powiaty: sejneński (0,4), wrzesiński (0,7), obornicki i lubański (po 0,8). Dołączyły do nich w 2006 r. kazimierski (0,6), jędrzejowski i prudnicki (po 0,7), średzki, szczecinecki, sulęciński i krośnieński (po 0,8). Rysunek B.2. Wykorzystanie komputerów w 2004 r. 15% 21% 64% Wykorzystanie komputerów w 2006 r. 15% 24% 61% grom. i oprac. katalogi ewidencja 10 W 2005 r. 0,8; w roku sprawozdawczym wykazano o połowę mniej komputerów. 19

17 W omawianym okresie wzrosła liczba komputerów stosowanych do prac biblioteczno-bibliograficznych (z 7422 do 8722, tj. o 1300). Liczba sprzętu komputerowego wykorzystywanego w gromadzeniu, opracowaniu zbiorów i bibliografii wzrosła z 4588 w 2005 r. do 5382 (o ponad 17%), terminali katalogowych (z 1651 do 2091, o 26,7%), ewidencję czytelników i udostępnień obsługiwało 1359 komputerów (o 29,1% więcej niŝ przed rokiem). Jednak w ujęciu procentowym, udział komputerów wykorzystywanych do prac biblioteczno-bibliograficznych w stosunku do ogółu uŝytkowanych w bibliotekach zmniejszył się z 43,4% w 2005 r. do 41,3% w 2006 r. (tj. o 2,1%). Najczęściej wykorzystywanym programem obsługi bibliotecznej w 2006 roku był nadal MAK, opracowany i rozpowszechniany przez Bibliotekę Narodową (1340 deklaracji, w zeszłym roku 1155), następnie SOWA (819), Libra (219), Prolib (107), Aleph (58), Patron (45) i MicroISIS (44). Niepokój budzi rozbieŝność między liczbą bibliotek posiadających komputery a liczbą bibliotek uŝytkujących oprogramowanie biblioteczne. W 2004 r. dane GUS nie wykazały róŝnicy między tymi wartościami (2984). W 2005 r. z 3688 bibliotek i filii skomputeryzowanych 2206 stosowało oprogramowanie biblioteczne (tj. 59,8%), w 2006 r. z (tj. 59%); w mieście z 2004 bibliotek 1492 (74,5%), na wsi z (46,4%). MoŜna więc przypuszczać, Ŝe pozostałe biblioteki nie automatyzowały standardowych procedur bibliotecznych, a posiadany sprzęt stosowały do prac biurowych oraz do korzystania z Internetu. Potwierdzeniem tej tezy mogą być dane dotyczące liczby bibliotek umoŝliwiających dostęp do katalogów własnych w Internecie (w 2006 r. odnotowano 757 takich placówek, na wsi 81), do zewnętrznych baz danych (np. poprzez Internet, płyty CD, DVD, dyskietki) bibliotek, na wsi Rozkład powiatowy pokazuje, Ŝe w kilku powiatach ani jedna placówka biblioteczna nie posiadała programu bibliotecznego, a uŝytkowane komputery nie słuŝyły do prac biblioteczno-bibliograficznych. Wydaje się, Ŝe omawiana sytuacja nie wynika tylko z braku środków finansowych na zakup oprogramowania bibliotecznego, czy teŝ braku kompetencji związanych z jego wyborem, lecz z przekonania, iŝ proces komputeryzacji moŝna zatrzymać na etapie posiadania komputera, a tworzenie czytelń internetowych (multimedialnych) i umoŝliwienie czytelnikom dostępu do Internetu jest wystarczającym wyznacznikiem postępu. Trzeba jednak podkreślić, Ŝe dla małych bibliotek (z niewielką obsadą etatową lub nawet niepełnoetatową) komputeryzacja w ramach własnych moŝliwości finansowych i kadrowych jest przedsięwzięciem trudnym, wieloletnim i mało efektywnym, ze względu na zbyt powolne zmiany dokonujące się wewnątrz placówek w porównaniu z wkładem pracy bibliotekarzy. 20

18 Analiza zmian, które zaszły w 2006 r. w bibliotekach publicznych w zakresie komputeryzacji nie obejmuje wszystkich aspektów, nie prezentuje nowych usług i form pracy bibliotek wynikających z wdraŝania komputerów i systemów bibliotecznych (np. tworzenie i wykorzystanie baz danych, biblioteki cyfrowe, ksiąŝka i informacja elektroniczna). Jest natomiast świadectwem duŝej środowiskowej rozbieŝności w moŝliwościach bibliotek i wykorzystania przez nie nowych technologii. Pokazuje takŝe dominujące w tym względzie biblioteki pracujące w większych środowiskach (miejskich), choć nie brakuje przykładów nowoczesnych bibliotek na wsi. Potwierdza się zasada, iŝ większe efekty związane z automatyzacją procesów bibliotecznych, unowocześnianiem form pracy, uatrakcyjnianiem i unowocześnianiem bibliotek uzyskują te placówki, które pomyślnie pokonują problemy merytoryczne i finansowe, i dla których komputeryzacja jest atutem w działaniu, środkiem do współpracy z bibliotekami na szczeblu wojewódzkim lub powiatowym. Pomimo wielu problemów organizacyjnych w obrębie sieci bibliotek publicznych (np. brak pełnej sieci bibliotek stopnia powiatowego, niesamodzielność organizacyjna placówek) z powodzeniem realizowane są liczne przedsięwzięcia związane z komputeryzacją bibliotek w skali lokalnej czy teŝ regionalnej. Przykładami efektywnej współpracy są następujące działania, np. w województwie łódzkim i warmińsko-mazurskim komputeryzowano biblioteki m.in. w ramach kontraktu dla województw, w województwie małopolskim dynamicznie rozwija się Fidkar Małopolski 8, w dolnośląskim pomimo trudności z wypełnieniem sieci bibliotek stopnia powiatowego realizowany jest projekt Dolnośląski Zasób Biblioteczny 9, w kujawsko-pomorskim kontynuowany jest program INFOBIBNET informacja, biblioteka, sieć. NaleŜy tu takŝe wspomnieć o współudziale bibliotek publicznych w tworzeniu kolekcji regionalnych bibliotek cyfrowych 10. Generalnie komputeryzacja bibliotek publicznych w Polsce natrafia na wiele przeszkód. Wśród najwaŝniejszych są bariery finansowe (nie tylko 8 Powstał jako efekt współpracy bibliotek publicznych Małopolski, zmierzającej do stworzenia serwisu bibliograficznego o piśmiennictwie regionalnym, a następnie centralnego katalogu bibliotek publicznych województwa. Prezentowane są w nim bazy bibliograficzne bibliotek stopnia powiatowego i miejskiego oraz bazy WBP, a takŝe katalogi elektroniczne bibliotek powiatowych, miejskich i gminnych tworzące Rozproszony Katalog Małopolskich Bibliotek Publicznych (RK@M). 9 Jego celem jest objęcie bibliotek powiatowych i w siedzibach powiatów siecią informatyczną opartą na wspólnym systemie komputerowym ALEPH. 10 Z udziałem bibliotek publicznych realizowane są projekty Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, Małopolskiej Biblioteki Cyfrowej, Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej, Śląskiej Biblioteki Cyfrowej, Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej, Zielonogórskiej Biblioteki Cyfrowej oraz Cieszyńskiej Biblioteki Wirtualnej i Wejherowskiej Biblioteki Cyfrowej. 21

19 na zakup komputerów i oprogramowania, ale i na ubezpieczenie sprzętu, zabezpieczenie lokalu, wyposaŝenie w sprzęt peryferyjny), brak odpowiedniej bazy lokalowej (miejsca na sprzęt komputerowy oraz stanowiska udostępniania dla czytelników, w wielu małych bibliotekach przeszkodą jest nieodpowiednia wilgotność i temperatura pomieszczeń), zbyt mała obsada kadrowa. Utrudnieniem jest równieŝ brak krajowego programu wdraŝania komputeryzacji bibliotek oraz stosowanie przez biblioteki róŝnorodnych oprogramowań do komputeryzacji procesów bibliotecznych i sprzętu o odmiennych parametrach technicznych (np. biblioteka wojewódzka uŝytkuje inny program niŝ pozostałe biblioteki w sieci), a takŝe utrudniona współpraca z informatykami, którzy wspomagaliby bibliotekarzy na co dzień. WaŜnym problemem jest odnawianie co kilka lat bibliotecznego sprzętu komputerowego oraz dostosowywanie juŝ posiadanego do zmieniających się wymogów technicznych, tak aby wyposaŝenie bibliotek nie uległo nadmiernemu wyeksploatowaniu i zestarzeniu. Komputeryzacja bibliotek jest w opinii ich pracowników procesem nieuniknionym, niezbędnym i na ogół panuje zgoda, iŝ powinien przebiegać on szybko. Problem jego wdraŝania dotyczy właściwej koordynacji działań. Trudno je zsynchronizować nawet w obrębie jednego województwa, bowiem komputeryzacja kaŝdej placówki to duŝe pieniądze i wkład pracy, ponoszone przez biblioteki i ich organizatorów w róŝnych okresach i na róŝne sposoby. DuŜą rolę w tym zakresie przypisywano bibliotekom powiatowym, jako instytucjom wspomagającym działania lokalne oraz współtworzącym i integrującym sieć powiatową (w chwili obecnej nie spełniają one nałoŝonych na nie oczekiwań). Wydaje się jednak, Ŝe stworzenie mechanizmów logistycznego i finansowego wspierania komputeryzacji bibliotek publicznych i koordynacji w skali kraju moŝe przynieść zadawalające efekty. Dla wielu grup społecznych, szczególnie w małych środowiskach, to biblioteki i bibliotekarze stwarzają moŝliwość pozyskania przez uŝytkowników podstawowych i praktycznych kompetencji w zakresie obsługi komputera 14. PUNKTY BIBLIOTECZNE W danych GUS za 2006 r. odnotowano 1670 punktów bibliotecznych ogółem, mniej niŝ przed rokiem o 82 jednostki (tj. o 4,7% ich stanu z 2005 r.). W miastach zarejestrowano ubytek 23 punktów bibliotecznych (3,9%), na wsi 59 (ponad 5%). Liczba czytelników w punktach biblio- 14 Np. organizując cykle zajęć dla róŝnych grup społecznych: dzieci i młodzieŝy, seniorów, bezrobotnych z wykorzystaniem komputera, multimediów, Internetu itp. 22

20 tecznych wynosiła zaledwie osób (o 7850, czyli 6,3% mniej niŝ przed rokiem). WypoŜyczyli oni wol. księgozbioru w ciągu roku (liczba wypoŝyczeń spadła o , tj. 8,8%). Przeciętnie z 1 punktu korzystało 70 czytelników (rok wcześniej 72), wypoŝyczyli średnio 869 ksiąŝek (w 2005 r. 907). Statystyczny czytelnik wypoŝyczył średnio ponad 12 ksiąŝek. W 2006 r. z punktów bibliotecznych skorzystało 1,7% ogółu czytelników bibliotek publicznych (bez zmian do roku ubiegłego), zmniejszeniu natomiast uległ ich społeczny zasięg czytelnikami punktów jest 0,31% mieszkańców Polski (w 2005 r. 0,33). Tabela C.1. Czytelnicy i wypoŝyczenia w punktach bibliotecznych w latach Lata Punkty biblioteczne Czytelnicy WypoŜyczenia* Ogółem Wieś Wieś w % ogółu Ogółem (w tys.) Na 1 punkt Ogółem (w tys.) Na 1 punkt , , , , , , * Bez zbiorów specjalnych Punkty bibliotecznie nie stanowią obecnie waŝnego uzupełnienia dla pozostałych placówek sieci bibliotek publicznych (ich rozwój przypada na lata 70.). W Polsce nie udało się wypracować innej formy dostarczania usług bibliotecznych na tereny słabo zaludnione, czy teŝ osobom, które z róŝnych powodów same nie mogą dotrzeć do biblioteki bądź filii. Funkcjonowanie bibliobusów uznaje się za zbyt kosztowne i nie dające moŝliwości realizowania usług bibliotecznych na odpowiednim poziomie. W omawianym okresie w stosunku do 2005 r. odnotowano wyŝsze spadki danych, zarówno liczbowych jak i procentowych, charakteryzujących funkcjonowanie punktów bibliotecznych (stan, czytelnicy, wypoŝy- 23

21 czenia, społeczny zasięg), co potwierdza pogłębianie marginalizacji tej formy dla rozwoju czytelnictwa instytucjonalnego (o czym pisaliśmy tak- Ŝe wcześniej np. w Biblioteki Publiczne w Liczbach 1999 r.). Idea społecznego punktu bibliotecznego (bo taki miał on początkowo charakter) wypoŝyczającego przede wszystkim literaturę piękną i obsługującego małe peryferyjne osiedla lub miejscowości, w których prowadzenie filii bibliotecznej było z róŝnych przyczyn, takŝe ekonomicznych, niemoŝliwe, zatraciła swoją formułę. W latach dziewięćdziesiątych XX w. punkty biblioteczne wraz z pojawianiem się w bibliotekach materiałów audiowizualnych stawały się w duŝej mierze punktami dostępu do ksiąŝki mówionej oraz wideokaset. Wydaje się jednak, Ŝe i ta formuła przestaje być atrakcyjna, szczególnie w odniesieniu do kaset wideo. W 2006 r. w punktach bibliotecznych wypoŝyczono jednostek inwentarzowych zbiorów specjalnych (co stanowiło 7,2% ogólnej liczby wypoŝyczeń; w (8,7%), w 2004 r (tj. 9,2%). KSIĘGOZBIORY Na koniec 2006 r. księgozbiór bibliotek publicznych liczył wol. ksiąŝek i czasopism 15, tj. o wol. (prawie o 0,3%) więcej niŝ w roku poprzednim. Jest to trzeci kolejny rok wzrostu zasobności księgozbiorowej (po trwającym od 1996 r. 16 systematycznym spadku), jednak rok wcześniej przyrost ten był prawie dwukrotnie wyŝszy (0,5%). Przyrost księgozbioru dotyczy jednak tylko bibliotek w miastach, które wzbogaciły się w ciągu roku o wol. (0,5%), w bibliotekach wiejskich odnotowano spadek o wol. (0,1%). W roku sprawozdawczym przybyło ogółem wol. (o wol. mniej niŝ przed rokiem). Zakup ze środków samorządowych i dotacji celowej MKiDN wynosił wol. i stanowił 76,6% wpływu ogółem. Reszta wpływów to ksiąŝki przejęte z innych bibliotek wol. (6%) oraz pochodzące z innych źródeł wol. (17,4%). W 2006 r. ubytki w bibliotekach publicznych były niewiele wyŝsze niŝ w roku ubiegłym. Wycofano z bibliotek wol. (o wol. więcej niŝ w 2005 r.), co stanowi 3% stanu księgozbioru sprzed roku (w 2005 r. 2,9%). Względny poziom ubytków był wyŝszy i wyniósł 10,6 wol. na 100 mieszkańców (w 2005 r. 10,2 wol.); w miastach 11,0, na 15 Bez zbiorów specjalnych. 16 Pomijając wahnięcie danych w 2000 r., prawdopodobnie wynikłe z niedokładności w sprawozdaniach bibliotek, spowodowanej perturbacjami organizacyjnymi w trakcie reformy administracyjnej. 24

22 wsi 10,1 wol. Rosnący wskaźnik ubytków jest zjawiskiem pozytywnym. Świadczy o coraz większej dbałości nie tylko o dopływ nowych materiałów, ale takŝe o usuwanie dokumentów przestarzałych, tak aby zbiory bibliotek były atrakcyjne, aktualne i odpowiadały potrzebom danego środowiska. O stałej potrzebie aktualizowania zbiorów świadczą wskaźniki określające efektywność wykorzystywania zbiorów, które od lat utrzymują się na podobnym poziomie od 1,0 do 1,1 wypoŝyczeń na jednostkę inwentarzową zbiorów (łącznie ze zbiorami specjalnymi) 17 w ciągu roku. W ostatnich trzech latach wskaźnik ten wynosił: w 2006 r. 1,0, w ,0, w ,1. W okresie sprawozdawczym powyŝej jednego wypoŝyczenia zbiorów na jednostkę inwentarzową w ciągu roku odnotowano w województwach: lubelskim i śląskim (po 1,2 wypoŝyczenia), dolnośląskim, małopolskim i pomorskim (po 1,1). Szczegółową listę zawiera tabl. 15. Tabela D.1. Stan i przyrosty księgozbiorów w latach Lata Księgozbiory (w tys. wol.) Przyrost/ubytek w % poprz. roku , , , , , , , , ,3 Trzeci rok z rzędu zanotowano wzrost liczby zakupionych ksiąŝek do bibliotek publicznych (z wol. w 2005 r. do wol. w 2006 r., czyli o wol., tj. o 1,8%). Pomimo, iŝ wzrost ten nie jest tak duŝy jak rok (o 36,2%) i dwa lata temu (o 29,1%), jednakŝe pozwala 17 Jest to wskaźnik określający ogólną liczbę wypoŝyczeń w ciągu roku podzieloną przez ogólną liczbę zbiorów. Zbiory niedostosowane do potrzeb uŝytkowników charakteryzuje wolniejszy obieg. 25

23 na utrzymanie zakupu na stabilnym poziomie po wielu latach spadku i zahamowanie ujemnego trendu w uzupełnianiu zbiorów w nowości wydawnicze. Na tę korzystną sytuację ma niewątpliwie wpływ przekazywana od kilku lat dotacja celowa z budŝetu państwa na zakup nowości wydawniczych (w ,5 mln, w 2005 r. 30 mln zł) i powiązanie jej przyznawania z wkładem na ten cel samorządowych środków finansowych. Ostatnie dwa lata to wydatki na zakup ksiąŝek rzędu 69 mln zł (w 2006 r. przeznaczono na zakup ksiąŝek zł, o zł więcej niŝ przed rokiem). Rysunek D.1. Stan i przyrost księgozbiorów ,6 0,4 0,2 0-0,2-0,4-0,6-0, , , , ,5 133 przyrost w % poprz. roku księgozb. w tys. wol. Bezwzględny wzrost zakupu ksiąŝek potwierdza takŝe wzrost wskaźnika względnego, określanego liczbą zakupionych ksiąŝek na 100 mieszkańców. W 2006 r. wskaźnik ten osiągnął wartość 9,2 wolumina na 100 mieszkańców (w 2005 r. 9,0 wol., w 2004 r. 6,6 wol.). Porównywalny wskaźnik zakupu odnotowano na początku lat 90. (w 1992 r. 8,9 wol. na 100 mieszkańców). WaŜny cel, jaki osiągnięto dzięki przyjętym załoŝeniom przy podziale dotacji celowej na zakup nowości wydawniczych, to wyrównywanie dysproporcji w dopływie nowych ksiąŝek do bibliotek na obszarach wiejskich w porównaniu z zakupami dokonywanymi w miastach. W 2006 i 2005 r. odnotowano wyŝsze wskaźniki względnego zakupu ksiąŝek na wsi niŝ w miastach. 26

24 W 2006 r. na wsi kupiono 9,3 wol. na 100 mieszkańców, w mieście 9,1; w 2005 r. odpowiednio: 9,05 wol., 8,98 wol. W przeliczeniu na 1 mieszkańca wydatki na zakup ksiąŝek wzrosły niewiele, z 1 zł 81 gr. w roku 2005 do 1 zł 83 gr. w 2006 r. (o 2 gr.), a na 1 czytelnika z 9 zł 42 gr. do 9 zł 93 gr. (o 51 gr.) 18. Średnio na zakup 1 ksiąŝki biblioteki wydatkowały w 2006 r. 19 zł 92 gr. (w 2005 r. 20 zł 12 gr., w 2004 r. 20 zł 70 gr.). Spadek ceny ksiąŝki bibliotecznej moŝe wynikać z uzyskiwania korzystniejszych ofert w ramach zamówień publicznych i systemu rabatów, a takŝe z faktu zwiększonego zakupu ksiąŝek dla bibliotek wiejskich, gdzie z reguły średnia cena ksiąŝki jest niŝsza. W 2006 r. w miastach na zakup ksiąŝek wydatkowano 192,5 zł na 100 mieszkańców, na wsi 167,7 zł (w 2005 r. odpowiednio:191,9 zł; 164,3 zł). Tabela E.1. Lata Zakup nowości i ubytki w latach Zakup nowości w wol. na 100 mieszkańców Ubytki w wol. na 100 mieszkańców ,8 5, ,7 10, ,6 9, ,5 9, ,4 10, ,2 8, ,1 8, ,6 9, ,0 10, ,2 10,6 W wojewódzkim rankingu względnego wskaźnika zakupu ksiąŝek nie zaszły istotne zmiany (zob. tabl. XIII/6). Pięć województw z ubiegłorocznej czołówki zachowały swoje pozycje (choć nie zawsze wiązało się to ze wzrostem parametru): pierwsze miejsce woj. mazowieckie ze wskaźni- 18 Przyrost drugiego z tych wskaźników wynika częściowo ze spadku liczby czytelników. 27

25 kiem 11,9 wol. na 100 mieszkańców (przed rokiem 11,3) oraz kolejno: podkarpackie 10,6 (10,8), lubelskie 10,1 (10,3), lubuskie 10,0 (bez zmian) i opolskie 9,8 (9,1). Na ostatnich miejscach znalazły się takŝe te same, co w ubiegłym roku województwa, jednak w zmienionej kolejności: na ostatniej 16. pozycji odnotowano woj. zachodniopomorskie 7,2 wol. (w 2005 r. miejsce 13., ze wskaźnikiem 7,8) oraz kolejno: pomorskie 7,4 (w roku poprzednim 7,1), łódzkie 7,4 (7,3), świętokrzyskie 7,6 (8,2), kujawsko-pomorskie 8,1 (7,7). Rysunek E.1. Zakupy i ubytki w latach w woluminach na 100 mieszkańców zakupy ubytki W 2006 r. nie było tak wysokich przyrostów względnego wskaźnika zakupu jak w 2005 r. i zarejestrowano je tylko w 9. województwach. Wzrost wskaźnika zakupu powyŝej 0,5 wol. na 100 mieszkańców odnotowano w województwach: dolnośląskim (0,8 wol. na 100 mieszkańców), opolskim (0,7) oraz mazowieckim (0,6). Procentowo najwięcej (powyŝej 5%) zyskały: dolnośląskie (9,6%), opolskie (7,7), mazowieckie (5,3) oraz kujawsko-pomorskie (5,2). Zmniejszenie wskaźnika zakupu w stosunku do odnotowanego w 2005 r. zarejestrowano w sześciu województwach: zachodniopomorskim (o 0,6 wol. na 100 mieszkańców, tj. 7,7% mniej niŝ w 2005 r.), świętokrzyskim (o 0,6 wol., 7,3%), małopolskim (o 0,2 wol., 2,3%), lubelskim i podkarpackim (po 0,2 wol., 1,9%), warmińsko-mazurskim (o 0,1 wol., 1,1%). Województwo lubuskie utrzymało zakup na poziomie sprzed roku (zob. rysunek E.2.). 28

26 Rysunek E.2. Zakup w wol. na 100 mieszkańców 2005 r. a przyrost lub spadek w 2006 r. w % 15,0 12,5 10,0 7,5 % 5,0 2,5 0,0-2,5-5,0-7,5-10,0 dolnośląskie opolskie mazowieckie kujawsko-pomorskie podlaskie pomorskie wielkopolskie łódzkie śląskie lubuskie warmińsko-mazurskie podkarpackie lubelskie małopolskie świetokrzyskie zachodniopomorskie zakup 2005 przyrost/spadek w % Układ powiatów według względnych wielkości zakupu nowości ksiąŝkowych nie uległ w stosunku do 2005 r. znacznym zmianom (zob. tabl. 22). Na pierwszych dwóch miejscach uplasowało się ponownie miasto Krosno, z wynikiem 23,9 wol. na 100 mieszkańców (w ubiegłym roku 25,5 wol.; spadek o 6,3%) oraz powiat ziemski leski ze wskaźnikiem 19,7 wol. (w 2005 r. 20,3 wol.; powiat leski od momentu utworzenia w 2002 r. utrzymuje się w ścisłej czołówce powiatów o wysokim wskaźniku zakupu). W pierwszej dziesiątce powiatów o najkorzystniejszych wskaźnikach zakupu znajdują się jeszcze trzy, te same co w 2005 r.: białobrzeski 17,7 (w 2005 r. 6. miejsce; ze wskaźnikiem 16,2 wol.), m. Warszawa 17,5 wol. (w 2005 r. zakup na poziomie 16,9 wol., takŝe czwarte miejsce) i łomŝyński 15,1 wol. (6. miejsce, rok wcześniej 8. ze wskaźnikiem 15,7 wol.). W 2006 r. do tej grupy dołączyły powiaty ziem- 29

27 skie: przysuski 15,5 wol. (w 2005 r. 14,8 wol.), na miejscu 7. i 8. węgorzewski i makowski po 14,9 wol. (rok wcześniej odpowiednio: 10,4 wol. i 15,0 wol.), na pozycji 9. złotoryjski 14,8 wol. (w poprzednim roku 14,3 wol.) oraz na 10. brodnicki 14,7 wol. (10,5 wol.). Na ostatnich miejscach na liście rankingowej powiatów takŝe jest niewiele zmian. Zajmują je przede wszystkim powiaty grodzkie (w ostatniej dziesiątce odnotowano ich siedem). Tak jak i rok wcześniej, znajdują się tu miasta: Konin (wskaźnik zakupu 2,0 wol.) i Bytom (2,1); powiat ziemski głogowski (2,2 wol.; w ubiegłym roku 5,0), Radom (2,2) i Kalisz (2,8, takŝe obecne w 2005 r. wśród powiatów o najniŝszych wskaźnikach), Toruń (3,4 wol., w 2005 r. 7,6 wol.), Bydgoszcz (3,8 wol., w 2005 r. takŝe nisko w ostatniej dziesiątce z 2,8), Łódź (4,0); dziesiątkę z najniŝszymi wskaźnikami zakupu zamykają w 2006 r. powiaty ziemskie: pabianicki z wynikiem 4,2 wol. na 100 mieszkańców oraz policki 4,6 wol. Ponad połowa powiatów, 200 z 379 (52,8%), osiągnęła lub przekroczyła wskaźnik 9,2 wol. na 100 mieszkańców (czyli średni poziom w skali kraju), w tej liczbie 14 powiatów grodzkich. Wskaźnik zasobności księgozbiorowej określany liczbą woluminów na 100 mieszkańców osiągnął w 2006 r. średnią wartość 355 wol. (wzrost o 1 wol., tj. 0,3%). Układ województw według tego wskaźnika nie zmienił się znacząco od poprzedniego roku (zmiany zaszły jedynie w środkowej strefie rozkładu). NajwyŜszymi wskaźnikami legitymowały się w 2006 r. województwa: podkarpackie (424 wol. na 100 mieszkańców, przed rokiem 421), zachodniopomorskie (418, wzrost o 1 wol.), opolskie (402, wzrost o 1 wol.), lubuskie (397, wzrost o 2 wol.) oraz warmińsko-mazurskie (384, wzrost o 1 wol.). Tak jak w ubiegłym roku, listę zamykają województwa: pomorskie (273 wol. na 100 mieszkańców, spadek o 2 wol.), lubelskie (wskaźnik (317 wol., bez zmian), mazowieckie (324, bez zmian), małopolskie (331, wzrost o 1 wol.) oraz świętokrzyskie (346, wzrost o 3 wol.). Szczegółową listę zawiera tablica XIII/5. Ponad 40% powiatów nie osiągnęło wskaźnika obliczonego dla kraju (zob. tabl. 22). Rozkład według powiatów ułoŝył się analogicznie jak w 2005 r. Po raz piąty pierwsza lokata przypadła powiatowi ziemskiemu leskiemu (791 wol. na 100 mieszkańców, wzrost o 10 wol.), a kolejne miejsca zajmują: powiat grodzki Katowice (789 wol., wzrost o 17) oraz powiaty ziemskie: łobeski (684, wzrost o 3), kamieński (667, wzrost o 5), pyrzycki (657, wzrost o 7). W strefie niskich wskaźników zasobności księgozbiorowej widnieją nadal te same powiaty grodzkie co w 2005 i 2004 roku: m. Zabrze (133 wol. na 100 mieszkańców, wzrost o 10 wol.), dwa kolejne miasta zamieniły się miejscami: m. Bytom (171 wol., spadek o 22) 30

28 i miasto Radom (181, wzrost o 2). Kolejne miejsca zajmują (obecne takŝe na liście w ubiegłym roku): m. Gdański (191, spadek o 4), powiaty ziemskie: warszawski zachodni (196 wol., wzrost o 3), malborski (198, wzrost o 5), myślenicki (199, wzrost o 3). Przeciętna wielkość księgozbioru przypadającego na jedną bibliotekę lub filię wynosiła wol. W 2006 r. ponad połowa bibliotek w Polsce dysponowała księgozbiorami o wielkości wol.; w mieście przeciętna wielkość księgozbioru to wol.; na wsi wol. Przeciętna wielkość biblioteki głównej to wol. ksiąŝek, filii bibliotecznej wol. (w mieście odpowiednio: , ; na wsi , 8116). ZBIORY AUDIOWIZUALNE I ELEKTRONICZNE W 2006 r. zbiory audiowizualne i elektroniczne stanowiły zaledwie 1,8% całości zasobów bibliotecznych (materiały audiowizualne 1,7%, dokumenty elektroniczne 0,06%). Wielkość zbiorów audiowizualnych w analizowanym roku zmalała o 4,0% w porównaniu z rokiem ubiegłym (o jedn. inw., spadek ten dotyczył bibliotek funkcjonujących w mieście) i wynosiła jedn. inw. Liczebność zbiorów elektronicznych wzrosła zarówno w mieście, jak i na wsi (o ponad jedn. inw.), choć nie tak dynamicznie, jak w poprzednim roku (w 2006 r. wzrost o 29,7%, w 2005 r. o 42,5%) i ich zasób osiągnął jedn. inw. Procentowy przyrost zbiorów elektronicznych, odwrotnie niŝ rok temu, był wyŝszy w mieście niŝ na wsi (30,7% i 21,4%). Dokumenty audiowizualne i elektroniczne gromadzone są przede wszystkim w bibliotekach miejskich (97,6% materiałów audiowizualnych i 90,6% elektronicznych zarejestrowano w miastach). W analizach dotyczących zbiorów audiowizualnych i elektronicznych wielokrotnie podkreślano niestabilność danych w tym zakresie. Wynika to z wielu czynników, m.in. ze zmian technologicznych i pojawiania się nowych nośników, na których rejestruje się tradycyjne teksty oraz zbyt powolnego opracowywania zasad ujmowania ich w ewidencji, klasyfikowania oraz rejestracji statystycznej. Istotnym czynnikiem, moŝe być takŝe kontynuowanie porządkowania sposobu ewidencji tej kategorii zbiorów wynikające ze zmian wprowadzonych od 2000 r. nowym rozporządzeniem dotyczącym ewidencji materiałów bibliotecznych Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 5 listopada 1999 r. w sprawie zasad ewidencji materiałów bibliotecznych (DzU Nr 93, poz. 1077). Rozporządzenie weszło w Ŝycie z dniem 1 stycznia 2000 r. 31

29 Tabela F.1. Zbiory audiowizualne i elektroniczne w latach Lata a u d i o w i z u a l n e e l e k t r o n i c z n e w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku , ,3 1,4 w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku Do 1999 r. nie zbierano odrębnie danych o dokumentach elektronicznych ,2 2,4 4, ,4 2,0 16,1 274, ,2 10,0 21,3 32, ,1 2,3 31,0 45, ,1 1,4 35,8 15, ,4 1,1 45,1 25, ,1 0,9 64,2 42, ,4 4,0 83,3 29,7 Spadek zasobności zbiorów audiowizualnych, to z jednej strony wynik zmniejszania się ich atrakcyjności, z drugiej wycofywania starszych typów nośników (np. kasety), zastępowanie ich nowszymi, elektronicznymi. Przykładem moŝe być tzw. ksiąŝka mówiona, która jako jedna pozycja (tytuł) przez wiele lat była zbiorem kilkudziesięciu kaset magnetofonowych, obecnie obok kaset magnetofonowych jest to zapisana na róŝne sposoby cyfrowa ksiąŝka tekstowa, np. w formacie czytak, MP3, CD-Audio, Daisy 20. W 2006 r. w bibliotekach publicznych wypoŝyczono na zewnątrz jedn. inw. materiałów audiowizualnych, o 10,4% (tj. o jedn. inw.) mniej niŝ w roku poprzednim. Wzrosły natomiast udostępnienia tej kategorii zbiorów na miejscu o 7,3%, z jedn. inw. w 2005 r. do w 2006 r. (o jedn. inw.). W dokumentach elektronicznych odnotowano sytuację odwrotną. WypoŜyczenia zbiorów elektronicznych na zewnątrz zarejestrowano na 20 Międzynarodowy system zapisu cyfrowych ksiąŝek mówionych dla niewidomych. 32

30 poziomie jedn. inw. (wzrost o , tj. o 40,7%), a udostępnienia na miejscu to jedn. inw. (spadek o , tj. o 6,6%). Łączna analiza ujawnia spadek udostępnień na miejscu i wypoŝyczeń na zewnątrz, zarówno zbiorów audiowizualnych, jak i elektronicznych (zob. tabela F.2.). Na wsi dotyczy on obydwu kategorii, w miastach tylko materiałów audiowizualnych. Tabela F.2. Udostępnienia * zbiorów audiowizualnych i elektronicznych w latach Lata a u d i o w i z u a l n e e l e k t r o n i c z n e w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku w tys. jedn. inwentarz. przyrost w % poprz. roku ,6 152, ,1 2,2 180,9 18, ,1 16,1 245,6 35, ,1 0,2 266,3 8, ,9 2,5 302,9 13, ,9 3,5 634,3 109, ,9 0,9 1259,8 98, ,4 9,6 1219,5 3,2 * Łącznie na zewnątrz i na miejscu. Omawiany powyŝej spadek udostępnień materiałów elektronicznych odbiega od dotychczasowej tendencji wzrostowej tego zjawiska, trwającej od chwili podjęcia rejestracji ich stanu i udostępnień (od 1999 r.). Kolejne lata pokaŝą kierunek tych zmian. CZYTELNICY Prawie co piąty mieszkaniec Polski jest obecnie czytelnikiem bibliotek publicznych (18,4%). W 2006 roku, podobnie jak w dwóch ostatnich latach, odnotowano zmniejszenie się liczby osób zainteresowanych tą moŝliwością korzystania z ksiąŝek. 33

31 Tabela G Czytelnicy ogółem i bez punktów bibliotecznych w latach Lata Czytelnicy ogółem (w tys.) przyrost/ ubytek* Czytelnicy bez korzystających z punktów (w tys.) przyrost/ ubytek* ,0 6958, ,1 1,3 7073,6 1, ,0 0,2 7119,0 0, ,6 0,8 7212,5 1, ,2 0,6 7281,2 1, ,6 1,0 7367,7 1, ,4 0,9 7437,1 0, ,5 0,9 7375,3 0, ,3 2,3 7211,8 2, ,3 4,3 6905,6 4,2 * W % poprzedniego roku. Po raz pierwszy od 1992 r. spadek liczby czytelników w bibliotekach, filiach oraz punktach bibliotecznych zarejestrowano w 2004 r. (o 0,9%). W następnym roku był on juŝ większy i wynosił 2,3%. W roku sprawozdawczym obserwowane zjawisko jeszcze bardziej pogłębiło się. Zarejestrowano czytelników, tzn. mniej o (o 4,3%), co oznacza prawie dwukrotnie większy spadek niŝ w roku 2005 (zobacz tabl. G.1.). Ubytek liczby czytelników nastąpił zarówno w miastach (o , tj. 4,8%), jak i na wsi (o , czyli 2,8%). O ile w 2004 r. procentowy ubytek liczby czytelników w miastach i na wsi był na podobnym poziomie (w miastach 0,9%, na wsi 0,8%), to juŝ w 2005 r. oraz w 2006 r. zarejestrowano wyŝsze procentowo spadki czytających w miastach niŝ na wsi (w 2005 r.: w miastach 2,4%, na wsi 2%; w 2006 r. odpowiednio: 4,8% i 2,8%). Nadal jednak 74% czytelników bibliotek publicznych to mieszkańcy miast. Zmiany zarejestrowane w 2006 r. potwierdzają rysującą się tendencję. Pomimo ujawniających się niekorzystnych tendencji w społecznym zasięgu oddziaływania bibliotek pu-

32 blicznych, a przede wszystkim zjawiska odchodzenia młodych czytelników od tradycyjnej ksiąŝki, wśród czytelników bibliotek publicznych nadal dominują dzieci i młodzieŝ oraz mieszkańcy miast. Tabela G.2. Czytelnicy na 100 mieszkańców Lata ogółem na wsi ,7 13, ,9 13, ,0 13, ,1 13, ,2 13, ,6 13, ,8 13, ,7 13, ,2 12, ,4 12,4 Zmniejszenie się bezwzględnej liczby czytelników w bibliotekach publicznych wpłynęło na pozostałe wskaźniki charakteryzujące stan czytelnictwa (zob. tabela G.2. i G.3.). W 2006 r. jego spadek odnotowano we wskaźniku względnym (odsetek czytelników bibliotek publicznych wśród ogółu mieszkańców Polski): w kategorii ogółem z 19,2% do 18,4% mieszkańców kraju (o 0,8 mniej), w miastach 22,2 na 100 mieszkańców (mniej o 1,1 w stosunku do 2005 r.), na wsi 12,4 (mniej o 0,4). Zmniejszyła się teŝ przeciętna liczba czytelników na 1 placówkę biblioteczną: w kategorii ogółem z 854 w roku ubiegłym do 822 (o 3,7%), w miastach o 4,4%, na wsi o 2,1%. Były to spadki dwukrotnie wyŝsze niŝ rok temu. Tak jak i w roku ubiegłym, spadek wskaźnika społecznego zasięgu oddziaływania bibliotek publicznych odnotowano we wszystkich województwach. W ujęciu procentowym największe straty (powyŝej 5%) nastąpiły w województwach: dolnośląskim (7,9%), warmińsko-mazurskim (6,3), świętokrzyskim (5,5), podkarpackim i kujawsko-pomorskim (po 5,1). Najmniejszy spadek odsetka czytających zarejestrowano w województwach: opolskim (1,2%) i małopolskim (1,4%). 35

33 Rysunek G.2. Czytelnicy na 100 mieszkańców ogółem i na wsi ogółem na wsi Spadek wartości wskaźnika we wszystkich województwach nie spowodował istotnego przegrupowania układu województw na liście rankingowej. Tak samo jak o rok wcześniej, pierwsze dwa miejsca (z wynikiem 21,5 czytelników na 100 mieszkańców) zajmują województwa: śląskie (spadek o 1,0) oraz małopolskie (spadek o 0,3). Na kolejnych miejscach lokują się (bez zmian w stosunku do roku ubiegłego): dolnośląskie (19,9, spadek o 1,7), lubuskie (19,4, spadek o 0,8) oraz lubelskie (19,1, spadek o 0,7). Ostatnie na liście pozostaje od kilku juŝ lat województwo podlaskie (14,8, spadek wskaźnika o 0,7). Do województw z najniŝszym odsetkiem czytelników wśród ogółu mieszkańców w 2006 r., analogicznie do roku ubiegłego, naleŝały takŝe: świętokrzyskie (15,6, spadek o 0,9), pomorskie (15,8, spadek o 0,8), opolskie (16,0, spadek o 0,2) oraz kujawsko-pomorskie (16,6, spadek o 0,9); (szczegóły zob. tabl. XV/1). TakŜe w układzie powiatowym nie odnotowano w 2006 r. powaŝniejszych zmian. Na czele usytuowały się, tak jak w roku ubiegłym m. Krosno (39,7, ale ze spadkiem o 1,1, tj. 2,7%) oraz m. Katowice (37,8, tak- Ŝe spadek o 1,2, tj. 3,1%). Na trzecie i czwarte miejsca awansowały powiaty ziemskie: z dziewiątego miejsca chrzanowski (31,6, wzrost o 0,4, tj. 1,3%) oraz z szóstego kamieński (31,4, spadek o 0,9, tj. 2,8%). 36

34 Kolejne miejsca zajmowały powiaty grodzkie: m. Jastrzębie Zdrój (31,3, spadek o 2,0), m. Siedlce (31,2, wzrost o 0,1; awans z 10. na 6.), m. Biała Podlaska, które przesunęło się z miejsca 3. na 7. (30,9, spadek o 3,7), m. Płock spadek z m. 4. na 8. (30,8, mniej o 3,7), Jaworzno (30,0, spadek o 1,4). Do pierwszej dziesiątki dołączyło m. Kraków (28,7, wzrost o 0,4), które w 2005 r. zajmowało 16. miejsce. 13 powiatów (z 379) charakteryzuje się w 2006 r. wysokimi wskaźnikami czytelnictwa, od ponad 39 do 28 czytelników na 100 mieszkańców, a więc porównywalnymi ze średnimi w bibliotekach publicznych Europy Zachodniej (zob. tabl. 23). Tabela G.3. Lata Czytelnicy na 1 placówkę biblioteczną Liczba czytelników na 1 placówkę ogółem na wsi Ostatnie dziesięć miejsc na tej liście zajmują przede wszystkim powiaty ziemskie: wysokomazowiecki (8,6 czytelników na 100 mieszkańców, spadek o 0,6), jedyny w tym gronie powiat grodzki Bytom (9,4, spadek o 1,1), gorzowski (9,5, spadek o 0,4), kazimierski (9,7, spadek o 1,2), wałecki (10,4, spadek o 0,8) oraz nieobecny rok wcześniej powiat zambrowski (11,0, spadek o 0,9), następnie łowicki (11,3), trzebnicki (11,3, takŝe po raz pierwszy tak nisko na liście), ostrołęcki i opoczyński (po 11,4). Łącznie w ostatniej pięćdziesiątce powiatów, tak jak i rok wcześniej, oprócz m. Bytom znalazły się jeszcze dwa powiaty grodzkie: Radom (ze wskaźnikiem 11,5) oraz Bydgoszcz (12,6). 37

35 Rysunek G.3. Czytelnicy na 1 placówkę ogółem w ieś STRUKTURA UśYTKOWNIKÓW Zbiorowość uŝytkowników bibliotek publicznych to przedstawiciele wszystkich grup społecznych o zróŝnicowanych upodobaniach, oczekiwaniach i kompetencjach czytelniczych. Wobec rosnącej indywidualizacji potrzeb waŝna jest analiza struktury uŝytkowników bibliotek publicznych, aby jak najefektywniej dostosować zasoby bibliotek do szerokiego spektrum ich oczekiwań i wymagań. Kolejny raz przedstawiamy zatem analizę społeczno-zawodową oraz demograficzną uŝytkowników bibliotek publicznych. Podobnie jak w latach poprzednich, prezentujemy rozkład wieku (tab. H.1.) w dwóch wersjach: w kol. 2 zamieszczamy surowe dane, przeniesione z sumarycznego arkusza K-03 GUS oraz w kol. 7 rozkład skorygowany 21 (waŝony przez liczbę lat w danej kategorii). Dane GUS ujęte 21 Skorygowane frakcje procentowe w kol. 7 obliczono następująco: 1) przyjęto jako wagi liczbę lat równą rozpiętości przedziałów, przy tym dla niedomkniętego przedziału pierwszego przyjęto początek edukacji szkolnej, dla ostatniego 19 lat (dość umowna granica wieku 75 lat jako ustania aktywności czytelniczej); 2) przez liczbę lat, przyjętą jako wagi, podzielono kaŝdy surowy procent ogółu danej kategorii, a ilorazy wpisano 38

36 są w klasy o nierównych rozpiętościach, co jest poprawne z punktu widzenia swoistości cechy wieku i ma uzasadnienie w charakterystycznych dla określonego wieku zachowaniach czytelniczych. Jednak nierówne rozpiętości przedziałów uniemoŝliwiają wskazanie poprawnej dominanty i bywają niekiedy źródłem błędnego wnioskowania. Dlatego dajemy moŝliwość porównania struktury uŝytkowników według tych dwóch wskaźników, jednak w dalszej analizie posługujemy się wskaźnikiem surowym, poniewaŝ jest on takŝe w tej wersji prezentowany w zestawieniach tabelarycznych w układzie wojewódzkim i powiatowym. Tabela H.1. Struktura uŝytkowników według wieku w 2006 r. Wiek w latach Liczba % ogółu ( surowy ) % ogółu skumul. Waga (lata) Wsp. koryg. % ogółu (skoryg.) % skorygow. skumul. do ,5 27,5 11 2,5 20,2 20, ,3 44,8 4 4,3 34,7 54, ,5 62,3 5 3,5 28,2 83, ,7 84,0 20 1,1 8,9 92, ,9 94,9 16 0,7 5,6 97,6 pow ,1 100,0 19 0,3 2,4 100,0 RAZEM ,0 x x 12,4 100,0 x W poprzednich rocznikach sygnalizowano przesuwanie się struktury wieku czytelników w kierunku starszych roczników. Udział czytelników w przedziale wiekowym do 24 lat, systematycznie spadał (w 2003 r. wynosił 66,7% w stosunku do ogółu czytelników, w 2004 r. 65,1, w 2005 r. 63,7). W 2006 r. analiza udziału poszczególnych kategorii wieku w ogółem, potwierdziła dotychczasową tendencję. Odsetek czytelników we wszystkich przedziałach do lat 24 obniŝył się do wartości 62,3 (o 1,4), najwięcej w kategorii wiekowej (o 0,7). Według danych rozkładu surowego czytelnicy do lat 24 stanowili w 2006 r. prawie 2/3 (62,3%) ogółu czytających, w tym: do lat 15 to w kol. 6 i zsumowano; 3) traktując tę sumę jako 100%, obliczono frakcje procentowe od kaŝdej wartości w kol. 6 i wpisano ją jako skorygowany (waŝony) wskaźnik procentowy struktury wieku, uzyskując wyniki proporcjonalne do pojemności kaŝdego surowego przedziału. 39

37 ponad 1/4 czytelników 27,5%, w wieku ,3%, w przedziale ,5%. Udział czytelników powyŝej 24 roku Ŝycia w ogólnej liczbie uŝytkowników bibliotek systematycznie rósł w poszczególnych latach: w 2003 r. stanowili oni 33,3% ogółu czytających, w 2004 r. 34,9, w ,3, w 2006 r. nastąpił wzrost do 37,7%. Wzrost zarejestrowano we wszystkich kategoriach powyŝej 24 roku Ŝycia, takŝe w przedziale 25-44, pomimo zarejestrowanej mniej licznej grupy w tej kategorii niŝ w 2005 r. Utrzymywanie się tendencji zwiększania się udziału osób po 24 roku Ŝycia wśród ogółu czytających jest w duŝym stopniu wynikiem zmian demograficznych zachodzących w społeczeństwie polskim, utrzymywaniem się niŝu demograficznego oraz procesem starzenia się społeczeństwa (według danych GUS w 2005 r. w Polsce 29,6% 22 populacji to osoby powyŝej 60 roku Ŝycia). WaŜną rolę odgrywają takŝe aspiracje edukacyjne społeczeństwa oraz przesuwanie się okresu kształcenia na starsze roczniki (dzięki m.in. zwiększonym moŝliwościom w tym zakresie). Rysunek H.1. Czytelnicy wg wieku w 2006 r. w % ogółu do pow. 60 % surowy % skorygowany Utrwalanie się tendencji przesuwania struktury wieku czytelników ku starszym rocznikom nie zmienia jednak faktu, Ŝe nadal dominującą grupę 22 Według Rocznika Statystycznego GUS. 40

38 uŝytkowników bibliotek publicznych stanowią ludzie młodzi (w większości uczący się lub studiujący); biblioteki powinny szczególnie uwzględniać ich potrzeby informacyjne i edukacyjne, ale takŝe i autoteliczne. Potwierdza to analiza przekroju społecznego uŝytkowników bibliotek publicznych i wynikająca z niej zbieŝność wyników danych z tabeli ilustrującej strukturę czytelników według wieku z tabelą uŝytkowników według zajęcia (tab. H.1. i H.2.). ZauwaŜalna jest zbieŝność frakcji procentowych według danych surowych rozkładu wieku do lat 19 w tab. H.1. (44,8%) z udziałem procentowym kategorii uczniowie w tab. H.2. (47,0%). Rysunek H Czytelnicy wg wieku w % w latach (rozkład o nierównych przedziałach) do pow Spadek liczby czytelników zarejestrowanych w 2006 r. w bibliotekach publicznych ma swoje odbicie w zmianach struktury uŝytkowników bibliotek analizowanych pod względem zajęcia. W stosunku do roku ubiegłego ubyło przede wszystkim uczniów (o 7,0%) oraz niezatrudnionych (o 3,1%), w mniejszym zakresie studentów (o 2,9%), robotników (o 1,2%) oraz pracowników umysłowych (o 0,3%). Wzrosła natomiast kategoria inni zatrudnieni (o 2,1%) oraz liczba zarejestrowanych rolników (o 0,6). Udział rolników w korzystaniu z bibliotek publicznych w stosunku do pozostałych uŝytkowników jest nadal niski (1,0%), ale jest to pierwszy rok, w którym odnoto- 41

39 wany został wzrost udziału tej kategorii w stosunku do ogółu korzystających (od 2002 r. utrzymywał się na poziomie 0,9%). Omówione powyŝej zmiany potwierdziły, Ŝe w przekroju społecznym wśród korzystających z bibliotek publicznych, największe ubytki dotyczą uczniów. Tabela H.2. UŜytkownicy bibliotek publicznych wg zajęcia w 2006 r. Zajęcie Liczba % ogółu RóŜnica odsetek do 2005 r. M uczniowie* ,0 1,3 S studenci** ,0 0,2 U prac. umysłowi*** ,6 0,5 P robotnicy**** ,8 0,2 R rolnicy***** ,0 0,1 I inni zatrudnieni****** ,8 0,2 Nz niezatrudn.******* ,9 0,2 RAZEM ,0 x * Nie pracująca młodzieŝ, ucząca się w szkołach podstawowych, średnich i pomaturalnych. ** Studenci stacjonarni w szkołach wyŝszych; studenci zaoczni (pracujący) są kwalifikowani zgodnie z kategorią zatrudnienia. *** Zatrudnieni na podstawie umowy o pracę lub nominacji, etatowi członkowie ciał przedstawicielskich (parlamentu, organów samorządowych, rad nadzorczych itp.), przedstawiciele wolnych zawodów (adwokaci, artyści itp.). **** Z wyjątkiem robotników zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie (naleŝą do kategorii R), robotnicy w przetwórstwie rolnym, a takŝe inni pracownicy najemni nie będący pracownikami umysłowymi. ***** Będący właścicielami lub dzierŝawcami gospodarstw rolnych oraz członkowie ich rodzin, jeśli nie kwalifikują się do innych grup (np. uczące się dzieci rolników nale- Ŝą do kategorii M lub S). ****** W tym właściciele przedsiębiorstw wytwórczych, handlowych i usługowych. ******* Emeryci, renciści, bezrobotni, Ŝony na utrzymaniu męŝa (z wyjątkiem Ŝon męŝczyzn kwalifikujących się do kat. R; Ŝony teŝ kwalifikuje się wówczas do tej kategorii). Udział uczniów odwiedzających biblioteki publiczne w stosunku do ogółu korzystających zmniejszył się z 48,3% w 2005 r. do 47,0% w 2006 r. (tj. o 1,3), pozostałe kategorie zwiększyły swoje frakcje procentowe od 0,1 do 0,5. Nadal jednak uczniowie stanowią prawie połowę uŝytkowników bi- 42

40 bliotek, w dalszej kolejności są niezatrudnieni (15,9% ogółu korzystających), pracownicy umysłowi (14,6) oraz studenci (13,0). Najmniejszy udział wśród publiczności czytającej mają: rolnicy (1%), inni zatrudnieni 2,8% oraz robotnicy 5,8%. Pomimo zmian, o których mowa wyŝej, na podkreślenie zasługuje fakt, iŝ dominujący uŝytkownicy bibliotek publicznych, analizowani według wieku i zajęcia, to nadal uczniowie i młodzieŝ do 24 roku Ŝycia (62,3% ogółu korzystających) oraz osoby uczące się i studiujące (60%). Mając na uwadze potrzeby przedstawicieli tej kategorii czytelników, zmienność ich upodobań, a takŝe podatność na zmiany i łatwość przyswajania wszystkiego co nowe, wzmocnienia wymagają działania bibliotek związane przede wszystkim z ich obsługą (dostrzeganie młodzie- Ŝowych trendów). Nie oznacza to wyłącznie skoncentrowania aktywności bibliotecznej na ludziach młodych. Obserwowanie zmian zachodzących w społeczeństwie (wzrost liczebności grup trzeciego wieku), przeobraŝeń w gustach i upodobaniach, ale takŝe dostrzeganie problemów ludzi, o których do niedawna niewiele mówiło się (np. obsługa niepełnosprawnych) są takŝe wyznacznikami kształtowania bibliotekarskiej działalności. WYPOśYCZENIA Konsekwencją przemian w liczbie i strukturze korzystających z bibliotek są zmiany w ich uŝytkowaniu. W 2006 roku czytelnicy wypoŝyczyli na zewnątrz ze wszystkich placówek sieci (bibliotek, filii i punktów bibliotecznych) ,7 tys. jedn. inw., w tym ponad ,0 tys. wol. ksiąŝek i czasopism (tj. 97,5% ogółu wypoŝyczeń) oraz 3 469,8 tys. jedn. inw. zbiorów specjalnych (tj. 2,5%). W omawianym roku dokonano więc o ponad 7 148,6 tys. mniej wypoŝyczeń niŝ w roku ubiegłym. Oznacza to spadek liczby udostępnień o 4,9% w stosunku do 2005 r. i jest to drugi z rzędu rok tak niekorzystnej tendencji (w 2005 r. w porównaniu z 2004 r. o 4,7%). Analogicznie do roku ubiegłego wyŝsze procentowo spadki odnotowano w bibliotekach miejskich niŝ wiejskich. W miastach ubyło 5 707,3 tys. wypoŝyczeń tj. 5,4% (w 2005 r. 5,0%), na wsi 1 441,4 tys. tj. 3,7% (w 2005 r. 3,8%). Wynikiem zmniejszenia liczby wypoŝyczeń jest obniŝenie wskaźnika wypoŝyczeń na 100 mieszkańców z 380 w 2005 r. do 362 w 2006 r. (o 18 jednostek, tj. o 5%). W układzie wojewódzkim spadek względnego wskaźnika wypoŝyczeń odnotowano we wszystkich województwach, co nie spowodowało istotnego przegrupowania układu województw na liście rankingowej (zob. tabl. XV/2). Najkorzystniejszy poziom wypoŝyczeń na 100 mieszkańców odnotowano w 2006 r. w województwie ślą- 43

41 skim (445), na końcu listy, tak jak i w roku ubiegłym, znajduje się podlaskie (280). W ujęciu procentowym największe spadki (5% i powyŝej) poniosły województwa: pomorskie (9,1%), lubuskie (7,4), dolnośląskie (6,7), warmińsko-mazurskie (6,1), śląskie i podkarpackie (po 5,5) oraz łódzkie (5,0). Najkorzystniej kształtowała się sytuacja w województwie opolskim, gdzie odnotowano procentowo najniŝszy spadek wskaźnika wypoŝyczeń o 0,9% (województwo opolskie awansowało na liście rankingowej z pozycji 14. na 12.). Tabela I.1. WypoŜyczenia* ogółem w latach Lata WypoŜyczenia (w tys.) Przyrost/spadek w % do poprz. roku , ,7 10, ,6 2, ,7 1, ,9 1, ,0 1, ,1 1, ,7 0, ,3 4, ,7 4,9 * Łącznie ze zbiorami specjalnymi. W 2006 roku zmniejszyła się takŝe liczba wypoŝyczeń na 1 czytelnika. Spadek odnotowano zarówno w kategorii ogółem (z 19,8 do 19,6 w 2006 r. zob. tab. I.2), jak i w przekroju miasto-wieś (w miastach z 19,5 do 19,4 i na wsi z 20,5 do 20,3). WyŜszy wskaźnik wypoŝyczeń na 1 czytelnika na wsi wskazuje na większą aktywność czytelniczą korzystających z bibliotek na obszarach wiejskich. W układzie wojewódzkim zmniejszenie się wypoŝyczeń na 1 czytelnika odnotowano w prawie połowie województw (7), a dwa województwa utrzymały stan sprzed roku (zob. tabl. XV/5). Wskaźnik obliczony dla kraju i powyŝej osiągnęły województwa: wielkopolskie (21,5 jedn. inw. na 1 czytelnika), dolnośląskie (21,1), śląskie (20,7), opolskie (20,2), zachodniopomorskie (20,0), lubelskie (19,9) oraz pomorskie (19,6). Ostatnie dwa miejsca zajmują małopolskie (17,8) oraz łódzkie (18,5).

42 Przedstawione powyŝej dane za 2006 r. dotyczące bezwzględnej liczby wypoŝyczeń oraz wskaźników pochodnych wskazują na spadek intensywności wykorzystywania bibliotek w sposób tradycyjny. Badania społecznego zasięgu czytelnictwa prowadzone w IKiCz 23 nie potwierdzają jednoznacznie, Ŝe jest to jedynie wynik konkurencji komputerów czy Internetu. Według nich, internauci stanowią zbiorowość ponadprzeciętnie zainteresowaną tradycyjną ksiąŝką (69% internatów odpowiedziało twierdząco na pytanie o czytanie ksiąŝek), a więc wykorzystanie nowych technologii towarzyszyło tradycyjnemu obcowaniu z drukowanym tekstem. ZauwaŜalna jest zmiana w sposobie korzystania z tekstów drukowanych oraz uŝytkowania bibliotek na rzecz szybkiego wyszukiwania informacji, umiejętności poszukiwania odpowiednich informacji w Internecie i zasobach elektronicznych bibliotek. Społeczny zasięg bibliotek publicznych oraz wypoŝyczeń wskazują na znaczniejsze spadki intensywności korzystania z bibliotek w miastach niŝ na wsi, wprawdzie na 100 mieszkańców miast przypadało w ciągu roku 430 wypoŝyczeń, na wsi tylko 253, to jednak w stosunku do 2005 r. odnotowano w miastach spadek o 5,3%, na wsi o 3,8. Rysunek I.1. WypoŜyczenia ogółem w latach W pierwszej dziesiątce powiatów o najkorzystniejszym wskaźniku wypo- Ŝyczeń na czytelnika, jak i na końcu listy w 2006 roku w stosunku do 2005 r. 23 Badania przeprowadzane przez Pracownię Badań Czytelnictwa IKiCz systematycznie w dwuletnich odstępach na reprezentatywnych próbach mieszkańców Polski w wieku przynajmniej 15 lat. 45