Joanna RYMARZ, Artur DMOWSKI, Andrzej NIEWCZAS SYSTEMY ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM TRANSPORTU ŻYWNOŚCI W ŚWIETLE STANDARDÓW KRAJOWYCH I MIĘDZYNARODOWYCH Streszczenie Ważnym aspektem związanym z transportem żywności jest zachowanie jego bezpieczeństwa w sensie utrzymania przydatności do spożycia. Artykuł przedstawia wymogi, jakie powinien spełniać transport podczas przewozu wyrobów czekoladowych w świetle obowiązujących przepisów prawa polskiego oraz dwóch najważniejszych standardów światowych. Omówione zostały szczegółowe procedury dotyczące utrzymania bezpieczeństwa i jakości wyrobów czekoladowych podczas transportu, jak też sposób postępowania na wypadek awarii czy zagrożenia. Przedstawiono praktyczny przykład systemu zarządzania bezpieczeństwem transportu żywności stosowanego w wybranym przedsiębiorstwie produkcyjno handlowym. WSTĘP W branży spożywczej produkcja bezpiecznej żywności o odpowiedniej jakości jest zasadniczym elementem zdobycia zaufania konsumentów. Zachowanie bezpieczeństwa zdrowotnego wytwarzanych produktów jest również podstawowym obowiązkiem prawnym dla wszystkich organizacji skupionych w obrębie tzw. łańcucha żywnościowego. Wobec tego, produkcja wolna od zagrożeń zależy zarówno od rolników, przedsiębiorstw przetwórczych, jak i samych handlowców. Zaspokojenie tych obowiązków wymusza określenie jednolitego sposobu postępowania i podejmowania w tym kierunku wielu działań. Najbardziej skuteczne jest to wtedy, gdy działania te tworzą spójną i logiczną całość ujętą w formie systemu. System ten powinien opierać się na metodach związanych z zarządzaniem, określeniem właściwych zasad higieny i produkcji, jak również zapewnieniem stosownych procedur kontroli, co wprost przyczynia się do wytworzenia produktu o gwarantowanej jakości. Aby żywność była bezpieczna dla konsumenta nie wystarczy wyprodukować ją zgodnie z wymaganiami higieniczno-sanitarnymi. Ważnym czynnikiem jest również sam transport. Bezpieczeństwo w transporcie żywności można zdefiniować jako pewność, że żywność bądź jej składniki po ich przetransportowaniu do miejsc docelowych, będą zdatne do spożycia czyli, że nie będzie występowało niemożliwe do przyjęcia ryzyko degradacji spożywczej produktów. Transport produktów w przemyśle spożywczym jest bardzo zróżnicowany. Inne wymagania stawiane są środkom transportu przeznaczonym do przewozu wyrobów piekarniczych, AUTOBUSY 1
a inne przeznaczonym do przewozu wędlin, czy świeżego drobiu. Również zakłady produkujące wyroby czekoladowe posiadają swój indywidualny tabor dostosowany specjalnie do tych wymagań. Artykuły spożywcze mogą być przewożone środkami transportu przeznaczonymi wyłącznie do tego celu i w taki sposób, aby nie została naruszona jakość zdrowotna tych artykułów. W związku z tym zostało wydane rozporządzenie wykonawcze z 19 grudnia 2002 r. w sprawie wymagań sanitarnych dotyczących środków transportu żywności, substancji pomagających w przetwarzaniu, dozwolonych substancji dodatkowych i innych składników żywności (DzU z 2003 r., nr 21, poz. 179), które w sposób szczegółowy określa warunki przewozu artykułów spożywczych. Przewóz artykułów żywnościowych jest szczególnie wrażliwy na warunki transportowe. Żywność poddana działaniu zbyt niskiej lub wysokiej temperaturze, zbyt dużej lub małej wilgotności powietrza, traci znacznie na swojej jakości i nie nadaje się do spożycia. Dlatego tak bardzo ważnym jest, aby osoby odpowiedzialne za łańcuch przewozowy tych artykułów umiały dopasować: temperaturę, wilgotność, czas transportu, odpowiednich kierowców i środki transportowe do wymagań stawianych przewozowi poszczególnych towarów żywnościowych 1. Celem niniejszego artykułu jest opis najważniejszych aspektów związanych z bezpieczeństwem przewozów wyrobów czekoladowych w świetle obowiązujących przepisów prawa polskiego oraz dwóch najważniejszych światowych standardów, International Food Standard (IFS) i British Retail Consortium (BRC) na przykładzie polskiej firmy cukierniczej. 1. KRAJOWE I MIĘDZYNARODOWE STANDARDY TRANSPORTU WYROBÓW SPOŻYWCZYCH Dobrowolna z punktu widzenia prawa, certyfikacja według różnych standardów jakościowych bywa konieczna, jeśli chcemy współpracować z różnymi sieciami handlowymi w Polsce i za granicą. W Polsce uznano za ważne kilka podobnych standardów, lecz sieci handlowe przeważnie uznają tylko jeden wybrany przez siebie standard. Część systemów handlowych zrzeszonych w Polskiej Organizacji Handlu i Dystrybucji (POHiD) wydała deklarację wzajemnej uznawalności dwóch największych systemów audytowo-certyfikujących: International Food Standard (IFS) i British Retail Consortium (BRC). Wśród licznych systemów audytowo-certyfikujących, IFS i BRC można określić jako jedne z najpowszechniejszych. Od dłuższego czasu producentów żywności obowiązują rozporządzenia i standardy mówiące o wymogach jakie powinni oni spełniać w zakresie produkcji, przechowywania, jak i samego transportu wyrobów. Wymogi te, oprócz wymienionych wcześniej standardów opisane są również w Rozporządzeniu nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych, oraz ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności. Wszystkie te dokumenty, zawierają wymagania stawiane środkom transportu, procedury postępowania, instrukcje i formularze, do których wprowadzane są wymagane zapisy oraz stwierdzone odstępstwa od założeń. 1.1. Standard IFS (International Food Standard) Standard IFS został opracowany przez organizacje niemieckich i francuskich detalistów przy współpracy z detalistami z innych krajów. IFS stawia wymogi w zakresie systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności dla producentów i dostawców oraz wzmocnienia zaufania konsumentów w tym zakresie. 1 D. Starkowski, K. Bieńczak, W. Zwierzycki: Samochodowy transport krajowy i międzynarodowy, tom II i III, Systherm D. Gazińska, Poznań 2007. 2 AUTOBUSY
Celem IFS-u jest zagwarantowanie bezpieczeństwa produktów, a więc zapewnienie, że producent jest w stanie dostarczyć bezpieczny produkt, który odpowiada zarówno specyfikacji, jak również przepisom prawnym. Istotnym aspektem jest również obniżenie kosztów związanych z koniecznością zachowania przejrzystości całego łańcucha dostawców. Standard IFS definiuje wymagania w obszarach: 2 odpowiedzialność najwyższego kierownictwa odpowiedzialność najwyższej kadry, jak również nadzorowanie i doskonalenie wdrożonych systemów, system zarządzania jakością zawiera wymagania dotyczące wdrożenia systemu HACCP wg Codex Alimentarius, system monitorowania i analizowania procesów oraz systemu zarządzania jakością w tym dokumentacji obu systemów, zarządzanie zasobami określa wymagania dotyczące zasobów ludzkich, wymagań higienicznych, badań medycznych i warunków dla części socjalnej przedsiębiorstwa produkcyjnego, proces produkcji najobszerniejszy rozdział zawiera odniesienia do projektowania i wprowadzania wyrobów, nadzorowanie potencjału organizacji, wymagań sanitarno higienicznych dla pomieszczeń produkcyjnych i magazynowych, gospodarki odpadami, warunki identyfikacji produktów i nadzorowanie alergenów, pomiary, analiza i doskonalenie zawiera wymagania dotyczące nadzorowania temperatury, czy czasu w procesach produkcyjnych, kontroli jakości pakowanego towaru, rozpatrywania reklamacji, wycofywania wyrobu z rynku i nadzorowania wyrobów niezgodnych ze standardami. Główne korzyści z posiadania certyfikatu IFS to wzrost wydajności i efektywności w zakładach produkcyjnych, wzmocnienie zaufania co do bezpieczeństwa produktu, oraz przejrzystość postępowania i lepsza akceptacja przez klienta. 1.2. Standard BRC (British Retail Consortium) W 1998 roku brytyjscy handlowcy działający w ramach BRC, na podstawie własnych doświadczeń opracowali i opublikowali standard BRC Food Technical Standard. Obecna jego nazwa to BRC Global Standard - Food. Standard BRC obejmuje swoim zakresem obszary bezpieczeństwa żywności i legalności produktu. Podobnie jak IFS, BRC stawia wymogi w zakresie systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności dla producentów i dostawców oraz określa zasady audytowania. Standard BRC jest stosowany przez dostawców na całym świecie. Podstawową korzyścią z certyfikacji Standardu BRC, oprócz poprawy jakości i bezpieczeństwa produktu, jest uniknięcie wielokrotnych audytów ze strony różnych odbiorców. Certyfikat BRC wydany przez uprawnioną akredytowaną jednostkę certyfikującą zaakceptowaną przez BRC powinien być honorowany przez wszystkich odbiorców produktów żywnościowych. Standard BRC definiuje wymagania w obszarach 3 : zaangażowanie najwyższego kierownictwa i stałe doskonalenie stawia wymogi dotyczące zapewnienia zasobów, celów jakości i prowadzenia przeglądu systemu (oceny systemu), system HACCP wdrożony zgodnie z zasadami Codex Alimentarius, system Zarządzania Jakością i Bezpieczeństwem Żywności nakładający na firmę obowiązek m.in.: określenia polityki jakości, zakresu odpowiedzialności i uprawnień, przeprowadzania audytów wewnętrznych, specyfikacji surowców i wyrobów gotowych, zasad 2 International Food Standard (IFS). 3 British Retail Consortium (BRC). AUTOBUSY 3
identyfikacji wyrobów oraz sposób nadzoru nad dokumentacją i danymi, prowadzenia działań korygujących, określenie sposóbu wycofywania produktów z rynku, zakład i środowisko produkcji tzn. wdrożenie Zasad Dobrej Praktyki Produkcyjnej (GMP) i Dobrej Praktyki Higienicznej (GHP) definiuje wymagania dotyczące obiegu surowców, produktów oraz ludzi, przygotowania budynków i hal produkcyjnych oraz ich wyposażenia, przeglądów technicznych, kryteriów transportu surowców i wyrobów gotowych, kontrola produktu stawia wymagania dotyczące określenia m. in. zasad wprowadzania nowych wyrobów, kontroli i badań wyrobów, zasad opakowania produktu, zasad wpisu terminu przydatności do spożycia, jak również sposoby postępowania z wyrobami wadliwymi, kontrola procesu obejmuje monitoring procesu produkcji, temperatury, ilości oraz nadzór nad wyposażeniem kontrolno pomiarowym, wymagania związane z personelem obejmuje wymagania dotyczące zasad higieny, standardów higieny pomieszczeń socjalnych, odzieży ochronnej i szkolenia personelu. Opracowanie tego standardu miało na celu określenie jednolitych zasad postępowania, uniknięcie powielania wymagań, których spełnienia oczekiwali poszczególni handlowcy oraz wyeliminowanie wielu nieporozumień pojawiających się wokół tych wymagań. Dodatkowe korzyści związane z wdrożeniem standardu BRC to zapewnienie nadzoru nad jakością, higieną i bezpieczeństwem wyrobów, możliwość przedstawiania handlowcom, producentom żywności i innym stronom, jednolitego raportu z oceny systemu oraz doskonalenie systemu poprzez regularne wizyty kontrolne. 1.3. Porównanie warunków wdrożenia standardów IFS i BRC Systemy oparte na standardach IFS oraz BRC są bardzo podobne, gdyż celem obu standardów jest zapewnienie bezpieczeństwa spożywczego produktów. Główne różnice polegają na końcowej ocenie producenta. Korzyścią z posiadania któregoś z certyfikatów jest uzyskanie dowodu o produkcji bezpiecznych wyrobów, zwiększenie zaufania konsumentów i handlowców, możliwość współpracy z sieciami handlowymi, a przede wszystkim ograniczenie ilości audytów ze strony różnych odbiorców. Sieci handlowe traktują certyfikaty BRC oraz IFS jako własną weryfikację dostawców. Są one sprawdzane i ocenianie na podstawie regularnych audytów. Wdrożenie systemu BRC, w przypadku gdy posiada się wdrożony system IFS i odwrotnie, nie stanowi dużego problemu, gdyż pomimo innej struktury norm, wymagania są podobne i wdrożenie kolejnego systemu nie stanowi dużej trudności. Z kolei gdy firma posiada wdrożony system HACCP oraz system wg ISO 9001, wdrożenie systemu wg IFS lub BRC również nie powinno stanowić dużej trudności, gdyż dużo elementów zawartych w IFS i BRC jest zaczerpniętych z ISO 9001. Firma w tej sytuacji powinna dokonać przeglądu spełnienia wymagań dotychczasowego systemu HACCP i systemu wg ISO 9001 na zgodności ze standardem IFS lub BRC i uzupełnić brakujące elementy. 2. WYMOGI JAKIE POWINNY SPEŁNIAĆ ŚRODKI TRANSPORTU DO PRZEWOZU WYROBÓW CZEKOLADOWYCH Przewóz artykułów spożywczych, wykonywany jest zazwyczaj samochodem izotermicznym. Pojazdy te muszą posiadać urządzenia (agregaty) pozwalające na przewiezienie środków spożywczych w odpowiednich warunkach sanitarnych określonych w ustawach 4. Procedury dotyczące bezpieczeństwa i jakości wyrobów w sensie utrzymania pełnej przydatności do spożycia podczas transportu, muszą być opracowane przez przewoźnika bądź 4 D. Starkowski, K. Bieńczak, W. Zwierzycki: Samochodowy transport krajowy... op.cit. 4 AUTOBUSY
producenta. Zanim wyroby opuszczą rampę załadunkową należy ocenić środek transportu, którym mają opuścić zakład produkcyjny. Kryteria oceny zdatności eksploatacyjnej środków transportu żywności można opisać następująco 5,6 : środki transportu powinny być utrzymywane w dobrym stanie technicznym, zabezpieczającym przed zanieczyszczeniem i umożliwiającym zachowanie właściwej jakości zdrowotnej artykułów (np. obecność obcych zapachów, duża ilość pyłu i kurzu, niekorzystna wilgotność, szkodniki, pleśń), a w razie potrzeby podjąć odpowiednie działania, powierzchnia ładunkowa samochodu musi być dostosowana do przewożonych ładunków i powinna posiadać konstrukcję umożliwiającą łatwe utrzymanie czystości i porządku, a w razie potrzeby także dezynfekcję, powinna posiadać podłogę wykonaną z materiału wodoodpornego, antypoślizgowego, odpornego na uszkodzenia mechaniczne oraz korozję (rys. 1), środki transportu powinny być odpowiednio oznakowane na swojej zewnętrznej powierzchni trwałym napisem, jasno określającym przeznaczenie pojazdu, np. transport żywności, lub oznaczenie literowe np. na izotermicznym środku transportu z normalną izolacją IN, gdzie współczynnik przenikania ciepła K jest nie większy niż 0,7 W/(m 2 K), pojemniki stanowiące wyposażenie środków transportu, nie mogą być używane do przewozu towarów innych niż żywność, warunkiem odstępstwa od tej zasady może być gwarancja że nie nastąpi jakiekolwiek zanieczyszczenie przewożonych artykułów, aparatura, sprzęt, materiały i inne przedmioty używane podczas wykonywania czynności związanych z załadunkiem, przeładunkiem i wyładunkiem artykułów nie mogą powodować pogorszenia ich jakości zdrowotnej, a także zanieczyszczenia, urządzenia służące do utrzymania odpowiedniej temperatury przewożonych ładunków, stanowiące wyposażenie środka transportu, muszą być sprawne i spełniać wymagania przewidziane dla tego rodzaju urządzeń. Skutkiem ich wadliwego działania jest np. siwienie czekolady, wyciekanie kremu, a w skrajnych przypadkach nawet deformacja czekoladek. Podczas przewozu artykułów wymagających obniżonej temperatury należy prowadzić stały monitoring temperatury (rys. 2), temperatura przewożenia powinna wynosić 12-18 C jednak firma sama może ustalić zakres temperaturowy w zależności od specyfiki wyrobów. W przypadku firmy cukierniczej temperatura w transporcie i całym łańcuchu dostaw nie powinna przekraczać 23 C. Warunki te powinny być stale monitorowane i zapisywane w postaci dokumentacji (zeszyty, księgi) lub w postaci elektronicznej (dane z czujników na nośniku). Rys. 1. Wygląd wnętrza skrzyni ładunkowej pojazdu do przewozu żywności [8] 5 Materiały firmy SOLIDARNOŚĆ sp. z o.o. 6 D. Starkowski, K. Bieńczak, W. Zwierzycki: Samochodowy transport krajowy... op.cit. AUTOBUSY 5
Rys. 2. Widok pojazdu do przewozu żywności, wnętrze chłodni [7] Technologiczne metody zapobiegania degradacji artykułów spożywczych podczas przechowywania i transportu można przedstawić następująco 7 : zachowanie jakości poprzez utrzymanie stałej temperatury, utrzymanie wilgotności specyficznej dla danego produktu, utrzymanie higieny pod względem biologicznej kontaminacji, ochrona produktu przed mechanicznymi uszkodzeniami, stosowanie odpowiednich opakowań, stosowanie należytych zabezpieczeń w czasie transportu, czuwanie nad jakością chłodni. O czasie i terminie dostaw decyduje klient. Bardzo ważną kwestią jest również czas pracy kierowców, który decyduje o możliwościach wyjazdu i dostawy poszczególnych towarów. Transport wyrobów podlega jednocześnie szczegółowemu planowaniu terminów. Ze względów ekonomicznych tutaj również bierze się pod uwagę dostępność pojazdów, stawkę za kilometr, czas dostawy, czy też sposób rozładunku. Harmonogram wysyłek jest też dopasowany do harmonogramu dostaw na produkcję opakowań. 3. PROCEDURY POSTĘPOWANIA W PRZYPADKU AWARII ŚROD- KA TRANSPORTU PODCZAS PRZEWOZU WYROBÓW CZEKO- LADOWYCH W WYBRANEJ POLSKIEJ FIRMIE CUKIERNICZEJ Profilaktycznie zapobiegając awariom transportu z ładunkiem opracowano specjalne procedury postępowania w sytuacjach kryzysowych. Przez sytuację kryzysową w trakcie transportu wyrobów cukierniczych rozumie się: awarię techniczną pojazdu, wypadek drogowy pojazdu, uszkodzenie wyrobów powstałe w trakcie przewozu. W przypadku praktycznej realizacji zadania transportowego procedury te opisują sposób reagowania na wypadek awarii czy zagrożenia np. sposób zabezpieczenia ładunku, sposób kontaktowania się z klientem oraz z własnym zarządem, sposób likwidowania szkody oraz inne procedury postępowania. Procedury te zostały szczegółowo opisane na schemacie (rys. 3). 7 S. Kwaśniowski (red.): Pojazdy izotermiczne i chłodnicze, Oficyna wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1997. 6 AUTOBUSY
Algorytm procesu Rodzaje zapisów Osoby odpowiedzialne START Informacja o wypadku, awarii od kierowcy lub policji do działu transportu TELEFON KIEROWCA POLICJI PRZEKAZYWANIE INFORMACJI DO: KDT/KO, KDOK, KJ/PdJ, KOORDYNATORA DS. ADR (w przypadku wypadku z towarem typu ADR), DZIAŁ MARKETINGU (w przypadku karambolu, wybuchu, zanieczyszczenia środowiska, pożaru, ofiar w ludziach) TELEFON, MAIL DYSPOZYTOR DZIAŁ MARKETINGU Informuje media lub reaguje na informacje w mediach DYSPOZYTOR Powiadamia magazyn do którego ściągany jest towar DOK Powiadamia klienta DJ Powiadamia ubezpieczyciela TELEFON, MAIL, FAX DM, DT, DOK, DJ PRZEPROWADZENIE OGLĘDZIN TOWARU Raport, protokół z oględzin, MAIL, FAX KO/KJ PRZEKAZANIE RAPORTU Z OGLĘDZIN DO DOK I DJ Rejestr MAIL KO/KJ PODJĘCIE DECYZJI W SPRAWIE TOWARU W UZGODNIENIU Z KLIENTEM I UBEZPIECZYCIELEM MAIL, FAX DJ STOP Rys. 3. Procedury w przypadku awarii środka transportu [6] Postępowanie w razie wypadku drogowego lub awarii technicznej pojazdu stosowane w wybranej firmie produkcyjno handlowej wyrobów czekoladowych 8 : 1. Kierowca powiadamia o zaistniałym wypadku dział transportu (DT) oraz policję. 2. Kierownik działu transportu (KDT) na podstawie relacji kierowcy podejmuje decyzje o holowaniu pojazdu lub wezwaniu pomocy drogowej, bądź skierowaniu uszkodzonego pojazdu do najbliższego serwisu. Kierownik działu transportu zbiera informacje o uszkodzeniach przewożonego ładunku i konieczności wysłania innego samochodu i przeniesienia ładunku do nowego pojazdu. 3. Dział transportu (DT) ratunkowego informuje o zaistniałym wydarzeniu dział obsługi klienta (DOK), w celu powiadomienia odbiorcy o ewentualnym opóźnieniu dostawy lub o nowym terminie dostawy. 4. Kierowca, podczas przestoju spowodowanego awarią, jest odpowiedzialny za zabezpieczenie ładunku przed ewentualnym uszkodzeniem. W przypadku wezwania na miejsce policji, jest odpowiedzialny za skompletowanie odpowiedniej dokumentacji dotyczącej zdarzenia. 5. Dział transportu, w przypadku przyjęcia środka transportu na czas trwania procesów wyjaśniających okoliczności wypadku, nadzoruje jego prawidłowe zabezpieczenie i sporządzenie potrzebnej dokumentacji. 8 Materiały firmy SOLIDARNOŚĆ sp. z o. o. AUTOBUSY 7
Procedury postępowania w przypadku uszkodzenia wyrobów cukierniczych powstałych w trakcie transportowania: 9 1. Kierowca informuje dział obsługi klienta i dział transportu o uszkodzeniu przewożonych wyrobów określając stopień ich zniszczenia. 2. Na podstawie relacji oraz po rozmowach z odbiorcą, kierownik działu obsługi klienta podejmuje decyzje o ewentualnym przekazaniu wyrobów lub też ich cofnięciu do magazynu. 3. Kierowca, w przypadku częściowego uszkodzenia wyrobów i zwrotu przez odbiorcę jest odpowiedzialny za dostarczenie do firmy niezbędnej dokumentacji potwierdzającej zaistniały fakt, w celu skorygowania dokumentów sprzedażowych. W sytuacji, gdy firma korzysta z usług transportowych strony trzeciej wszystkie zasady powinny być zapisane w kontrakcie lub dostawca usługi powinien podlegać zasadom Standardu IFS Logistyk. Odpowiedzialnym za realizację jest dyrektor ds. logistyki i zakupu. WNIOSKI Procedury utrzymania bezpieczeństwa produktu podczas magazynowania, załadunku i transportu powinny być zgodne z teorią analizy ryzyka i odpowiednio wdrażane. Wprowadzenie opisanych powyżej zaleceń jest gwarancją dostarczania do klienta przydatnej do spożycia pełnowartościowej żywności. Przewoźnicy muszą znać wiele różnych standardów transportu artykułów spożywczych i elastycznie dostosować się do właściwego standardu stosowanego przez odbiorcę. Systemy IFS i BRC ograniczają ilość audytów i zwiększają możliwość współpracy firm produkcyjno handlowych z odbiorcami zagranicznymi. Ważnym elementem systemu bezpieczeństwa przewozów żywności są procedury postępowania w przypadku awarii środka transportu oraz w przypadku nagłych uszkodzeń żywności powstałych w trakcie przewozu. Procedury awaryjne winien opracować i utrzymywać w gotowości zarówno producent, jak i przewoźnik. BIBLIOGRAFIA 1. Berdowski J. B., Rutkowska H. (red.): Poradnik producenta i dystrybutora artykułów spożywczych. Verlag Dashofer sp. z o.o., Warszawa 2004. 2. British Retail Consortium (BRC). 3. Dmowski A.: Praktyczne aspekty zarządzania flotą w przedsiębiorstwie branży spożywczej. Eksploatacja i Niezawodność 2008, nr 3. 4. International Food Standard (IFS). 5. Kwaśniowski S. (red.): Pojazdy izotermiczne i chłodnicze. Oficyna wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1997. 6. Materiały firmy SOLIDARNOŚĆ sp. z o.o. 7. Materiały firmy GERMAZ sp. z o.o. 8. Materiały firmy Trucks Romuald Pytel. 9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 2002r. w sprawie wymagań sanitarnych dotyczących środków transportu żywności, substancji pomagających w przetwarzaniu, dozwolonych substancji dodatkowych i innych składników żywności (DzU z 2003 r., nr 21, poz. 179). 10. Rozporządzenie (WE) nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych. 11. Starkowski D., Bieńczak K., Zwierzycki W.: Samochodowy transport krajowy i międzynarodowy, tom II i III, Systherm D. Gazińska, Poznań 2007. 9 Tamże. 8 AUTOBUSY
12. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności (DzU z 2006 r., nr 171, poz. 1225). MANAGEMENT SYSTEMS FOR THE SAFE TRANSPORTATION OF FOOD IN THE LIGHT OF NATIONAL AND INTERNATIONAL STANDARDS Abstract One of the most important aspects of food transportation is to maintain food in a condition fit for human consumption. The article presents the requirements to be fulfilled by those transporting chocolate products in the light of the valid provisions of Polish law as well as two most important world standards. It discusses the procedures for the safety, maintenance and quality of chocolate products during transportation as well as procedures to be used in the case of an emergency. The article gives a practical example of a management system for safe transportation of food by a chosen manufacturing and trading company. Recenzent: prof. dr hab. inż. Henryk Komsta Autorzy: mgr inż. Joanna RYMARZ - Politechnika Lubelska mgr inż. Artur DMOWSKI - Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie prof. dr hab. inż. Andrzej NIEWCZAS - Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie AUTOBUSY 9